Hồ Ðắc Duy

QUYỂN 25

PHÁP CHIẾM HÀ NỘI LẦN II ( 1882)
 

Lúc Rheinart sang thay Philastre

Nhất là khi nội các của Tây

Lại bầu thủ tướng khác thay

Chính sách cai trị đổi ngay tức thì

 

Pháp muốn chiếm Bắc Kì lần nữa

Một nguồn tin báo của nước Anh (1882)

Vua ta nghe được phong thanh

Rằng chính phủ Pháp động binh năm rồi

 

Năm Nhâm Ngọ (1882) tháng hai vừa quá

Rivière đại tá hải quân

Đem hai chiến hạm tuần dương

Mấy ngàn lính thủy lên đường tới nơi

 

Đến Hà Nội đóng nơi Đồn Thủy

Rivière gởi tối hậu thư

Tổng đốc Hoàng Diệu khước từ

Chia quân chống giữ để ngừa tấn công

 

Thăng Long thành chìm trong biển lửa

Kho thuốc súng rực cháy nửa đêm

Tứ bề đạn pháo vang rền

Quân ta giao chiến chung quanh chiến hào

 

Bọn Việt gian cài sâu từng tổ 

Đợi thực dân súng nổ tấn công

Túa ra đốt phá lung tung

Khiến quân Hoàng Diệu khó lòng giữ yên

 

Rivière hay tin Hà Nội

Đã dần dần vuột khỏi quân ta 

Tung quân đánh xáp lá cà

Quân Nam yếu thế lui ra dần dần

 

Tôn Thất Bá tay chân của giặc

Là Việt gian nằm sẵn trong thành

Đốt kho thuốc súng nghi binh

Giúp cho lũ giặc tràn nhanh vào thành

 

Lúc bình minh giặc xông vào chiếm

Ông Hoàng Diệu chạy đến Hành cung

Thảo tờ di biểu tận trung

Buộc dây oan nghiệt tạ lòng nước non

 

Miếu Quan Thánh vẫn còn ghi dấu

Mối căm hờn nung nấu tâm can

Chữ trung với nước vô vàn

Ngàn sau ai dám dễ dàng lãng quên

 

Quan Tổng đốc có tên Hoàng Diệu

Người Điện bàn , thuộc đạo Quảng Nam

Được vua cắt cử ra làm

Tổng đốc Hà nội với hàm thượng thư

 

Khi ông chết di thư để lại

Có những câu mãi mãi về sau :

Tướng lược phi trường tử , tử quí sanh nhi vô ích.

Thành vong mạc cứu , túng nhiên tử hữu như cô

 

Cô trung nhi thệ giử Long Thành, 

nguyện trùng tiên thần Nguyễn Tri Phương ư đia hạ

Sổ hàng huyết lệ ,vạn lý quân môn, nguyện nhựt

nguyệt chi chi chiêu minh , biểu thần xích tâm nhi dĩ "

 

Cả toàn dân bừng lên khởi nghĩa

Khởi đầu là về phía Văn thân

Dâng cao như ngọn sóng thần

Bình Tây sát Tả , đuổi quân Tam tài

 

Ở Nghệ An : Như Mai, Trần Tấn

Lãnh đạo chừng nửa vạn dân quân

Truy kích diệt lũ tham quan

"Bọn nối giáo giặc" phản dân tộc mình

 

Sau khi chiếm được thành Hà Nội

Pháp bèn trao cho lũ tay sai

Tôn thất Bá được giao ngay

Nắm quyền sinh sát thay Tây điều hành

 

Ở kinh thành nhiều người phẫn uất

Trước thảm cảnh nuớc mất nhà tan

Nam triều họp mật mấy quan

Sớ dâng xin đánh giết quân tử thù

 

Vua truyền lệnh giao cho Túc Độ

Lập hội đồng nhận lại Thăng Long

Bởi vì giặc Pháp tính chung

Lợi nhiều nếu trả đất vùng này đi

 

Rivière liệt kê mười khoản:

Buộc triều đình nhượng hẳn Hà Thành 

Từ hành chánh đến việc binh

Độc quyền thu thuế thương thuyền bán buôn

 

Chính phủ Pháp nhận luôn bảo hộ

Trên toàn phần lãnh thổ Đại Nam

Trước nhiều đòi hỏi tham lam

Vô cùng láo xược của quân bạo tàn

 

Cả toàn dân một lòng thề quyết

Suốt ba miền không thể thờ ơ

Trước quân cướp nước côn đồ

Cần Vương tụ nghĩa phất cờ Văn Thân

 

Giặc đánh chiếm bất thần Nam Định

Cho pháo thuyền thôn tính Hòn Gay

Quan quân chiến đấu mấy ngày

Quần nhau với địch suốt ngày mới thua

 

Bắn gãy chân Carreau trung tá

Tấn công tàu đốt cháy Surprise

Quân ta chống trả gan lì

Dần dần hết đạn rút đi khỏi thành

 

Mưu lũ giặc gian manh xâm lược

Chúng cố tình cắt đứt ngoại giao

Lệnh cho Rheinart xuống tàu

Rời ngay khỏi Huế để vào trong Nam

 

Chúng cố làm tình hình căng thẳng

Để dễ bề điều động quân binh

Cho ngay tàu chiến vây quanh

Các đồn dọc biển án binh cắt đường

 

Quân Trung Quốc vội vàng phản ứng

Cho quân binh chận đứng âm mưu

Cùng ta ngăn chận kẻ thù

Muốn tràn chiếm lấy vùng bờ biển Đông

 

Hoàng Kế Viêm hợp cùng Vĩnh Phúc

Giữ các đồn khu vực Gia Lâm

Ngầm cho Quang Đản tấn công

Đánh cho Pháp rút về đồn thủy binh

 

Quân Cờ đen bất ngờ đánh Pháp

Nhắm chiến thuyền pháo tháp bắn sang

Lê dương, Tây tặc kinh hoàng

Làm tên đại tá vội vàng lui binh

 

Lấy trăm binh rời thành đánh đuổi

Quân Cờ đen rút khỏi rất nhanh

Lui về Cầu Giấy phục binh

Rivière quyết tự mình đuổi theo

 

Chân Cầu Giấy trời chiều lảng đảng

Vẫn im lìm hoang vắng thê lương

Phục binh nằm sẵn bên đường

Đột nhiên pháo lệnh nổ vang ngang đầu

 

Giặc tranh nhau tìm đường trốn thoát

Quân Nam Triều nhất loạt xông lên

Điểu thương súng đã nổ rền

Trơ vơ còn lại mấy tên cầm đầu

 

Rivière rướn cao lảo đảo

Một mũi gươm kết liễu cuộc đời

Nghĩa trang Montmartre ngậm ngùi

Hải quân đại tá thành người thiên thu

 

Triều đình Huế gặp giờ bối rối

Lúc nhà vua hấp hối trong cung

Trung tuần tháng sáu lâm chung (16-6-1882)

Là khi giặc Pháp sục lùng khắp nơi

 

Vua Tự Đức vốn người hay chữ

Băm sáu (36) năm nắm giữ ngôi vua

Văn chương thi phú có thừa

Rành về văn học nhưng chưa trải đời

 

Thật hiếm hoi thấy vua kinh lý

Ra khỏi thành để thấy nhân dân

Có đi mới hiểu được rằng

Quanh ta thế giới muôn phần văn minh

 

Dưới đáy giếng tưởng mình là nhất

Hóa ra rằng vốn thật sơ khai

Văn minh mình chẳng bằng ai

Bế quan, tỏa cảng càng thêm thiệt thòi

 

Vây quanh vua triều đình thiển cận

Bỏ ngoài tai những bảng điều trần

Vua nghe một lũ nịnh thần

Chuyên môn đố kị theo chân người Tàu

 

Nguyễn trường Tộ trình vua mưu chước

Việc canh tân chưa biết ra sao?

Các quan nghi ngại bàn vào

Cho ông công giáo thành phần theo Tây

 

Việc cấm đạo ngày càng thêm dữ

Bởi lo ngại thù trong ngoại kết

Đốt giáo đường giáo xứ tan hoang

Thừa sai linh mục kinh hoàng từ đây

 

Về văn hóa nói chung tạm được

Có rất nhiều trước tác khá hay

Hoàng Quang còn đuợc tới nay

Văn chương như Quát tài thay hại mình

 DỤC ĐỨC HOÀNG ĐẾ (1883)

 

Lại nói chuyện chung quanh di chiếu

Triều thần tôn Dục Đức lên ngôi

Tân quân cho gọi mấy người

Tiễn Thành, Tường , Thuyết vào nơi cấm phòng

 

Điều bất ổn ở trong di chiếu

Lại là điều nếu cứ nguyên văn

Được đem đọc trước triều thần

Sẽ gây bất lợi tự quân sau này

 

Tường , Thuyết muốn ra tay phế lập

Nhân dịp này sắp đặt âm mưu

Giữa triều đang lúc bất ngờ

Trách sao di chiếu mấy từ bỏ đi

 

Trong di chiếu lời phê Tự Đức

Dục Đức kia vốn thực hiếu dâm

Thuyết , Tường dựa thế đại thần

Gọi quân Phấn Nghĩa bắt giam tức thì

 

HIỆP HÒA HOÀNG ĐẾ ( 1883)

 

Rước Hiệp Hòa trị vì đất nước

Lễ tấn phong ở trước Thái Hòa

Trong khi buổi lễ chưa qua

Bất đồng đã xảy giữa ba đại thần

 

Vị tân vương ra tay tự quyết

Truất binh quyền Tường , Thuyết trong quân

Giao cho Tuy Lý hoàng thân

Đối đầu cùng Pháp giữ phần hiệp thương

 

Ngầm sai quan Tiễn Thành phụ chánh

Vào trong cung nhận lãnh mật thư

Truyền ngay trảm quyết , bêu đầu

Hai ông Tường , Thuyết kể từ hôm nay

 

Nhưng cơ mưu không may bại lộ

Thuyết và Tường bèn xử tội này

Tam ban triều điển trên khay

Đổ mồm độc dược chết ngay tại nhà

 

Rồi hạ lệnh điều tra cặn kẽ

Giết Tiển Thành lặng lẽ trong đêm

Triều thần xanh mặt nín êm

Tấn tuồng khủng bố càng thêm kinh hoàng

 

Tình thế gặp lúc đang khủng hoảng

Thuyết và Tường quậy loạn trong cung

Trong khi đại tá hải quân

Bị ta giết chết tin hung đưa về

 

Hạ viện Pháp tức thì biểu quyết

Chuẩn chi liền hai triệu Phật lăng

Cử ngay thiếu tướng lục quân

Cùng viên đô đốc hải quân tháp tùng

 

PHÁP CHIẾM CỬA THUẬN AN

 

Cửa Thuận An chập chùng thuyền chiến

Cờ tam tài tên biển phất phơ

Đô đốc Lê Sĩ hô to

Giặc Tây đổ bộ lên bờ phía nam

 

Đồn Trấn Hải giặc tràn công phá

Quân Nam triều đánh trả vùng lên

Giặ Tây bắn phá như điên

Chung quanh đại bác nổ rền inh tai

 

Lỗ châu mai Nam quân bắn trả

Lũ giặc Tây xác ngã chồng nhau

Mấy lần giặc cố xông vào

Quân ta tử thủ trong hào chiến công

 

Mặt biển Đông ầm ì tiếng súng

Pháo thuyền Tây bắn trúng vào thành

Ở đồn Hà Nhuận , Nam binh

Rút lui qua phá Hà Thanh về Truồi

 

Tối ngày rằm trăng soi Bạch Mã

Đầm cầu Hai đạn phá ngang trời

Chiền thuyền nhấp nháy ngoài khơi

Âm hồn tử sĩ lạc loài trong đêm

 

Quan Trấn Thủ trung kiên tử tiết 

Ông Lê Sĩ nhất quyết hy sinh

Tới lui trên mặt pháo thành

Mặc cho dạn nổ chung quanh bên mình

 

Mặt trời lên bình minh trên biễn

Chính là lúc giặc hãm công thành

Nguyễn Trung ,Thúc Nhẫn , Lâm Hoành

Liệu mình thất thế gieo mình trận vong 

 

Chiếm Thuận An giặc vòng về Huế

Địch hành quân như thế chẻ tre

Kinh thành sắp sửa lâm nguy

Vua sai Bộ Lại cử đi điều đình

 

Năm bảy dặm ngoài kinh đô Huế

Tụi giặc Tây tìm kế đi lên

Bị dân ở xã An Truyền

Phục kích giáo mác hai bên vệ đường

 

Lấy mù u rải đường quan tái

Mong cầm chân lũ quái lê dương

Ra sức chống bọn xâm lăng

Dốc toàn lực lượng chặn đường chung quanh

 

Giày "săn đá" ngã nghiêng lính giặc

Lòng ái quốc quặn thắt từng cơn

Có gì ngoài cánh tay trơn

Đền ơn sông núi cho tròn nghĩa dân

 

Theo đường thủy giặc tràn vào cửa

Từ Thuận An đến ngã Ba Sình

Hạp Chân nằm dưới Bao Vinh

Là kho thuốc súng dành riêng lúc cần

 

Đồn Hòa Duân, Côn Sơn chiến lũy

Lính lê dương phá hủy tan tành

Thêm kho thuốc súng để dành

Chẳng may trúng đạn cháy nguyên một làng

 

Lũ Tây tặc tràn gần tới Huế

Buộc quân ta vào thế đầu hàng

Chiếm đồn Nhuận Hải Thuận An

Hiệp thương được ký vội vàng với Tây

 

HÒA ƯỚC QUÝ MÙI (1883)

 

Cuối tháng Tám, quý Mùi hòa ước

Cũng còn gọi hòa ước Harmand

Hai mươi bảy (27) khoản ghi rành

Từ đây nước Việt Nam mình thuộc Tây

 

Trong hòa ước ghi ngay mấy khoản

Một: nước ta mất hẳn chủ quyền

Hai: để Công Sứ kế bên

Ba là: thu thuế độc quyền bán buôn

 

Chính phủ Pháp chủ trương xâm lược

Cùng Việt gian bán nước lưu manh

Hình thành một khối liên minh 

Mang đi tất cả tài nguyên nước mình

 

Trong khi ấy nội tình triều chính

Phế lập vua mặc lệnh quyền thần

Sá gì phép nước luật dân

Loạn trong thì khó phần toan tính ngoài

KIẾN PHÚC HOÀNG ĐẾ (1884)

 

Tường và Thuyết cho mời hoàng tử

Từ Vụ Khiêm về tới trong kinh 

Đăng quang ở trước triều đình

Hiệu là Kiến Phúc cầm quyền quốc gia

 

Từ Khiêm Cung rước về nội điện

Nguyễn Giản Tông được tấn phong vương

Kiến Phúc niên hiệu đăng quang

Tuổi vừa mười bốn đang còn thơ ngây

 

Nhưng thực quyền trong tay Tường, 

Thuyết

Hai ông này xét duyệt thay vua

Lựa người thân tín a dua

Sửa sang quân bị phòng ngừa giặc Tây

 

Còn dân chúng từng ngày ngao ngán

Thấy triều đình thanh toán lẩn nhau

Giặc Tây rồi đến giặc Tàu

Tranh giành xâu xé mà đau vô vàng

 

"Nhất giang lưỡng quốc nan phân thuyết

Tứ nguyệt tam vương triệu bất tường 

Đồng dao trẻ hát ngoài đường

Nghe như cay đắng, ngẫm càng chán thay

 

Trong tình thế mỗi ngày mỗi tệ

Trong triều đình chia rẽ lẩn nhau

Tây cho mật thám xen vào

Dùng vàng , lấy bạc làm xiêu lòng người

 

Ở miền Trung nhiều nơi gần Huế

Lắm phong trào bắt bớ giáo dân

Bình Tây, sát Tả tới tay

Thánh đường đốt phá, Việt gian truy lùng

 

Vùng Kim Long, Caspar giám mục

Dặn giáo dân gặp lúc lâm nguy

Tòa Khâm theo hướng mà đi

Chớ nên ngoan cố ở lì nơi đây

 

Vì vùng này: Hường Thành công tử

Kêu mọi người bức tử giáo dân

Lục sùng khắp cả mấy làng

Gần chùa Linh Mụ, dọc đàng Kim Long

 

Tường và Thuyết ra chung mệnh lệnh

Cho Đào Kiệt triệt đánh nhá thờ

Bời vì nơi đó mưu đồ

Bắt tay với Pháp kẻ thù dân ta

 

Đối với giặc , tạm ra quốc lệnh

Truyền quan dân ngừng đánh giă Tây 

Chiếu theo hàng ước mới đây

Triệt binh quân thứ phải ngay thi hành

 

Vua đầu hàng dân binh vẫn đánh

Khắp cả miền Hà Tĩnh, Nghệ An

Cũng như lục tỉnh trong Nam

Bên ngoài Bắc Thái, Hải dương, Ninh Binh

 

Patenôtre thân hành đến Huế

Xem lại điều áp chế trước đây

Điều nào không hợp thì thay

Mà trong hòa ước Qùy mùi dã ghi

 

Thảo luận về phần đất đã cắt

Ta nhất định buộc giặc trả lui

Dằng dai thương thuyết kéo dài

Qua năm mới ký với Tây được rằng

 

HÒA ƯỚC GIÁP THÂN (1884)

 

Trong hòa ước Giáp Thân đã ký

Pháp trả vài tỉnh lỵ cho ta

Từ Thanh Nghệ Tĩnh xét ra

Cũng như Bình Thuận giao qua Nam Triều

 

Có một điều Pháp yêu cầu được

Thu ấn vàng của nước Đại Nam

Do vua Trung Quốc gởi sang

Vào đời Thế Tổ đăng quang trị vì