Hồ Ðắc Duy

 

QUYỂN 19

CẢNH THỊNH HOÀNG ĐẾ (1792- 1802)
 

Nguyễn Quang Toản mới vừa mười tám 

Thế ngôi cha vào buổi đầu thu

Hiệu là Cảnh Thịnh bấy giờ

Phong Tuyên vào chức Thái sư giúp mình

 

Từ trong thành cũng như ngoài nội

Bọn quan thần cứ mãi tranh nhau

Triều đình vua lại phó giao

Vào tay kẻ xấu sàm tâu người hiền

 

Năm Quý Sửu (1793) Phú Yên bị chiếm

Quân Nguyễn Ánh uy hiếp Quy Nhơn

Nhạc xin cầu viện Phú Xuân

Toản cho Văn Sở đem quân cứu thành

 

Quân Tây Sơn đại binh vừa đến

Lượng thế mình, chúa Nguyễn rút lui

Mặc Ngô Văn Sở ra tay

Thư binh đồ giáp cho người kiểm kê

 

Phe Quang Toản thu về vũ khí

Lấy binh phù ấn chỉ của vua

Trung ương hoàng đế chịu thua

Quyền hành mất hết sống thừa mà thôi

 

Vua Nguyễn Nhạc ra người thất thế

Giận cháu mình thổ huyết chết ngay

Toản đưa Nguyễn Bảo lên thay

Cấp thêm bổng lộc từ rày về sau

 

Quan tư khấu chặt đầu giám quốc (1794)

Giết chết rồi báo trước nhân dân

Rồi thêm những kẻ gian thần

Sẽ chung số phận như quân cậy quyền

 

Triều Tây Sơn ngả nghiêng từ đó

Cả triều đình một lũ tham ô

Trong khi chúa Nguyễn mưu đồ

Dàn quân đánh chiếm tóm thu dần dần

 

Năm Giáp Dần quân hơn bốn vạn (1794)

Nguyễn Tây Sơn chiếm trấn Phú Yên

Chu Lai cứ điểm giữa miền

Chận đường tiếp vận liên miên công thành

 

Quân Nguyễn Vương về thành Gia Định

Tôn Thất Hội , Diên Khánh coi quân

Trữ thêm thóc lúa lúc cần

Tây Sơn lủng củng dần dần lui binh

 

Quân chúa Nguyễn tình hình thắng thế (1796)

Đóng chiến thuyền thủy kế bày ra

Sắm thêm vũ khí phòng xa

Mua sách ngoại quốc khảo tra để dùng

 

Đúc tiền đồng Gia Hưng Thông Bảo (1796)

Hội đồng thi phác thảo lại ngay

Mộ binh huấn luyện thật hay

Lấy bài nhân nghĩa dạy bày ba quân

Năm Đinh Tỵ (1797)sau lần thất bại

Thề trận này lấy lại Quy Nhơn

Thân chinh Nguyễn Ánh cùng con

Đem trăm thuyền chiến dong buồm ra khơi

 

Vừa đến nơi tính không thắng được

Chúa cho thuyền ra tuốt Quảng Nam

Đông Cung -Võ Tánh ước ngầm

Qua đêm tiến chiếm bất thần tấn công

 

Lượng sức mình thắng không giữ được

Bèn thu quân về trước lúc suy

Nguyễn Văn Thành , truyền cho đi

Trấn miền Diên Khánh chỉ huy vùng này

 

Khi Xiêm quốc vào tay quân Miến 

Ánh cho người cứu viện sang ngay

Đức, Trương hai tướng được ngài

Phái đem lính thủy đêm ngày hành quân

 

Thành Diên Khánh ,Trần Thường trấn giữ

Vương xuống lệnh đề cử Đông Cung

Lấy Bá Đa Lộc tháp tùng

Thái, Phúc tùy tướng sẽ cùng công du

 

Được biểu tâu của con Nguyễn Nhạc

Xin về hàng để được yên thân

Bởi vì lắm kẻ gian thần

Muốn xâm chiếm đoạt lấy phần đất chia

 

Ánh liền sai quân đi thôn tính (1779)

Lần ba này chiếm lĩnh Quy Nhơn

Công thành vây hãm Tây Sơn

Quy Nhơn thất thủ bắt hơn vạn người

 

Cho đổi ngay thành tên Bình Định

Xuống chiếu khen tướng lĩnh binh dân

Tùng Châu, Võ Tánh dự phần

Giữ thành Bình Định coi quân đề phòng

 

Quân Tây Sơn với trăm thuyền chiến

Đem đại binh tái chiếm Quy Nhơn (1800)

Cắt đường tiếp liệu quan sơn

Chín mươi căn cứ lập đồn chung quanh

 

Trần Quang Diệu vây thành Bình Định

Võ văn Dũng đánh tỉnh Phú Yên

Chắn ngang Thị Nại bằng thuyền

Làm cho quân Nguyễn trong thành hết lương

 

Năm Tân Dậu (1801) mấy lần cứu viện

Mong làm sao xoay chuyển tình hình

Cuối cùng Võ Tánh quyên sinh

Trên lầu bát giác đốt mình tự thiêu

 

Trong khi đó binh triều Nguyễn Ánh

Lại đổi đuờng không đến Phú Yên

Xoay qua một thế gọng kềm

Tấn công vào Huế, đổ thêm quân vào

Ngày Mậu Dần, Ánh vào tới Huế (1801)

Cảnh Thịnh bèn lựa thế rút lui

Trung du dựng trại tạm thời

Chiêu quân định kế nay mai phục thù

 

Ở Kinh đô, Vương ban chiếu dụ

Niêm kho tàng an vỗ nhân tâm

Tịch biên tài sản bại quân

Cấm binh nhiễu hại lương dân trong thành

 

Vương thân hành coi nơi cung khuyết

Thu được ấn truyền quốc Tây Sơn

Xem qua danh mục kho tàng

Tịch thu khí giới quân trang chiến thuyền

 

Thù bất cộng đái thiên chưa trả

Nay sai người đào mả Quang Trung

Nghiền xương của vị anh hùng

Đầu lâu giam ngục thỏa lòng thù xưa

 

Xuống chiếu cho những ai trong nước

Vì sa cơ lỡ bước lầm đường

Có tài thì vẫn được Vương

Xét xem bổ dụng làm quan tân triều

 

Giữa Phú Xuân cho khao quân sĩ

Rồi Gia Long chỉ thị như sau :

Quy Nhơn cử Duyệt trở vào

Trương,Thường trấn giữ địa đầu sông Gianh

 

Chu Viên đứng đầu ngành nghiêm túc

Biên tập ra Cương Mục Chánh Biên

Ghi rành sự kiện từng niên

Từ khi Nguyễn Ánh sinh tiền đến nay

 

Triều Tây Sơn trước đây chỉnh lý

Cho phát hành Sử Ký Tiền Biên

Mà Ngô Thời Nhiệm được xem

Là người chủ chốt chỉnh biên sách này

 

Ở phuơng Tây mấy tay người Pháp

Theo Đông cung đi gấp trở về

Chaigneau với lại Vannier

Được phong chánh đội sai đi hộ phòng

 

Đối các bậc văn phong học sĩ

Như La Sơn Phu Tử Đại Nhân

Nếu không cộng tác dự phần

Thì cho hưu trí an thân dưỡng già

 

Ông Chaigneau đem qua Toán thuật

Viết về môn tính xuất phương Tây

Để vua tham khảo nhân đây

"Minh chỉ thiên yếu" luận bày cân phân