Hồ Ðắc Duy

 

QUYỂN 16

TRỊNH CƯƠNG (1709- 1729 )
 

Năm Kỷ Sửu (1709) theo vâng lệnh chúa

Lấy Trịnh Cương,chắt của Khang vương 

Lên ngôi nối dõi tông đường 

Nắm quyền phủ chúa đảm đương việc triều

 

Phép thuế theo Tô Dung Điện học

Luật thuế này Trung quốc đem sang

Ngõ hầu hạn chế thuế quan 

Hiện không thích hợp mà đang được dùng

 

Ở Đàng Trong chúa sai đo đạc (1711)

Diện tích vùng bãi cát Trường Sa

Đồng Hồ Bố Chính đặt ra

Dùng đo viễn độ khoảng xa lộ trình

 

Xuống lệnh truyền quan viên nội phủ (1711)

Phải du hành đến đó mà xem

Đắp đường tu sửa lẫm kinh

Ngăn ngừa lụt lội dân sinh thế nào

 

Ba năm sau,tháng hai Giáp Ngọ (1714)

Vua Nặc Yên xứ nọ Đàng Trong

Xin quân cứu viện vì không

Đủ phương chống trả rất mong cứu nàn

 

Thợ khắc làng Liễu Chàng dâng sách

Dâng cho chúa kiệt tác bấy giờ

Một của Tuệ Tỉnh thiền sư

Viết về y lý dùng cho các thầy

 

Ông là người Nghĩa Lưu Dạ Cẩm

Được nhà sư ở Cẩm Sơn nuôi

Thi Đình , Hoàng Giáp đổ ngay

Về sau đi sứ bị người giữ luôn

 

Chúa Trịnh Cương thu hồi ván sách (1718)

Sợ kẻ thù reo rắc nội dung

Chống người phủ chúa và cùng

Tham quan ô lại bên trong chính quyền

 

Chúa lại truyền chuyển ba phiên cố

Rút hết quyền sáu bộ bên cung

Để vua hư vị ngồi không

Quyền thì phủ chúa gom chung hết rồi

 

Đổi niên hiệu là đời Thái Bảo (1720)

Đánh thuế đồng,thuế muối,bán buôn

Công ty Đông Ấn tạm ngưng

Triệu hồi toàn bộ khỏi vùng Nghệ An

 

Chúa Trịnh Cương đề ra nguyên tắc

Thì chi thu đảo ngược kịp thời

Định ra lễ phục hẳn hoi

Hủy ngay điều luật chặt tay bấy giờ (1721)

 

Chiếu truyền cho kiểm tra dân số (1723)

Những di dân các hộ ven sông

Ba năm kiểm lại cho xong

Quỹ riêng trường học ruộng công để dành

 

Truyền nộp nhanh bản đồ thủy lợi (1725)

Của mỗi vùng để đợi chỉnh tu

Khơi thông , dẫn thủy , đào hồ

Vét sông tắt nghẽn , đắp bờ lên cao

 

Để chặn đứng cường hào ác bá

Vạch trần ra bè lũ tham ô

Vua cho yết bảng bây giờ

Ơ nơi công cộng để cho dân bàn

 

LÊ DUY PHƯỜNG HOÀNG ĐẾ 

(1729- 1732)

 

Phủ chúa Trịnh muốn thay ngôi đế

Bảo quần thần bàn ép Dụ Tông

Nhường ngôi lui ở trong cung

Duy Phường lên thế để cùng Trịnh Cương

 

Ơ miền Nam Nguyễn vương mở rộng (1697)

Bình Thuận miền đất trống phía Tây

Phan Rang, Phan Rí thu ngay

Lại thêm Đông Phố lựa ngày phân ra

 

Phủ Gia Định :Hòa Đa, An Phúc

Xứ Đồng Nai đóng cột chia vùng

Tân Bình lấy xứ Sài Gòn

Dựng dinh Phiên Trấn coi chung vùng này

 

Năm At Tỵ (1725) chẳng may tạ thế

Nguyễn Phúc Chu được kể lắm con

Cháu chắt nội ngoại đích tôn

Con hơn trăm rưởi , vợ hơn chục bà

NGUYỄN PHÚC CHÚ (1725-1738)
 

Nguyễn phúc Chú con bà vợ cả

Lên ngôi vương lúc đã ba mươi

Đặt ra quan hệ nước ngoài

Tổ chức thi cử nhân tài lựa ra

 

Đặt ra khoa dành cho môn toán

Ở Đàng Ngoài có khoảng trăm ba

Lại cho thi tuyển chuyên khoa

Chọn người giỏi võ lập ra môn này

 

Cấm ngoại quốc đào khai kim loại 

Khu mỏ đồng khai thác của ta

Báo cho vua nước Trung Hoa 

Phải đem trả lại gọi muốn mà kết thân

TRỊNH GIANG (1729- 1740 )
 

Năm Kỷ Dậu (1729) Trịnh Cương tạ thế

Lấy Trịnh Giang lên kế ngôi vương

Một người tư cách tầm thường

Khó lòng trị nước cầm cương giữ gìn

LÊ THUẦN TÔNG HOÀNG ĐẾ 

(1732- 1735)

 

Khi Trịnh Giang cầm quyền phủ chúa

Đưa Duy Tường lên kế ngôi vua

Thuần Tông đế hiệu bấy giờ

Long Đức niên kỷ kể từ hôm nay

 

Trịnh Giang người ưa điều quái dị 

Lại là người rất dễ gièm pha

Tính tình nhiễm thói ba hoa 

Áo quần diêm dúa xa hoa vào mình 

 

Cũng viết câu, phê bình văn sách

Cũng xây chùa, cung thất xa hoa 

An chơi nhiều thói trăng hoa 

Cưởng dâm cung nữ của cha chẳng chừa

 

LÊ Ý TÔNG HOÀNG ĐẾ 

(1753- 1740)

 

Thế ngai vua, đưa ngay Duy Thận

Giử ngôi cao cán đáng việc triều

Ý Tông vâng lệnh nghe theo

Là con cháu ngoại được yêu bấy giờ

 

Thù, giết vua , làm điều quái đản

Sét đánh cho, sau loạn tâm thần

Triều đình quyết định năm Thân(1740)

Trịnh Doanh được chọn thế chân cầm quyền

 

Ở đàng ngoài nhiều miền thay đổi

Tân Mĩ vùng Đông Phố đất ta

Từ Châu Định Viễn lập ra(1732)

Long Hồ Dinh trấn hiện là Cửu Long

 

Ở Đàng Trong quốc vương Chân Lạp

Cất quân vào đàn áp Hòa Đa 

Vĩnh Phúc chúa phái đem ra

Quân binh đánh chúng, đuổi xa khỏi thành

 

Ở Đàng Ngoài tiến hành soạn quyển 

Sách "Quốc triều hội điển" vừa xong (1731)

Tức Uông tạo sĩ bách cung

Làm pho binh pháp để dùng trong quân

 

Sai nha quan tìm mua sách cũ (1731)

Sửa lại kho Tích Cổ Tàng Thơ

Ngũ Kinh in mới dâng vua

Tứ Thư Chư Sử dạy cho học trò (1734)

 

Lại y theo đồng hồ ngoại quốc (1733)

Nguyễn Văn Tư bắt chước làm ra

Tự cung trong nước để mà

Đặt nơi dinh trấn dân ta coi giờ

 

Chúa Nguyễn cho con trai Mạc Cửu (1736)

Làm Đô Đốc trấn giữ Hà Tiên

Một tay nổi tiếng chiêu hiền

Lập Chiêu Anh Các giao duyên tao đàn

 

Trịnh Giang bệnh :tâm thần phân liệt 

Làm dân lành bao xiết khổ đau

Nhiều nơi lắm kẻ cầm đầu 

Dấy lên nổi loạn chia nhau cát quyền

TRỊNH DOANH (1740- 1767)
 

Chúa Trịnh Giang trao quyền nhiếp chính

Cho Trịnh Doanh quyết định mọi điều 

Đầu tiên từ bọn quan liêu

Giết ngay Công Phụ và nhiều kẻ gian

 

Truyền quan quân lên đường dẹp loạn

Tuyển ưu binh lực lưỡng dễ dùng 

Trưng thu đến cả hồng chung

Để đúc binh khí kiếm cung tàu thuyền (1740)

 

LÊ HIỄN TÔNG HOÀNG ĐẾ 

( 1740- 1786)

 

Lê Duy Niên được nhường ngôi đế

Vì Trịnh Doanh muốn thế Ý Tông

Vời ngay thái tử đông cung

Trở về nhận lảnh trung hưng mối giềng

 

Dân Đàng Ngoài triền miên thiếu đói (1730,1735,1740) 

Ruộng bỏ hoang đồng cỏ xác xơ

Thiên tai, dịch bệnh bấy giờ

Nhiều năm hạn lụt mất trơ mùa màng

 

Số giáo dân bao gồm cả nước (1737)

Đến bây giờ kiểm được xong xuôi

Hai trăm năm chục ngàn người

Nhà thờ giáo sứ nhiều nơi cát quyền

 

Cả hai miền đều cho cấm đạo (1737)

Sợ gây mầm khuynh đảo trong dân

Truyền cho giáo sĩ ngoại nhân

Phải ra khỏi nước không cần lệnh vua

 

Nhà sư tên Dương Hưng khởi nghĩa 

Ở Tam Đảo và giữ một vùng

Lại thêm tù trưởng Quách Công

Chiếm vùng Lạc Thổ vẫy vùng một phương 

 

Người nhà Lê thân vương tôn thất

Họp lại cùng Duy Mật hưng binh (1738)

Mong làm đảo ngược tình hình

Tấn công đốt phá kinh thành tan hoang

 

Mưu bị lộ tìm đường chốn thoát

Vì nghĩa binh khinh thất coi thường

Nên nhiều người đã chết oan

Bị quân họ Trịnh dẹp tan tức thì

 

Lê Duy Mật chạy về Thanh Hóa (1740)

Cùng nông dân đã hóa vùng này

Thành nơi dựng trại , tuyển nguời

Dân binh gia nhập mỗi ngày một đông

 

Khi tiến công khi vây Phúc Lộc 

Vượt sông Đà đánh thốc sông Thao

Lôi Dương ngấp nghé tiến vào

Ngọc Lâu còn dấu chiến hào thân vương

 

Thành Trình Quan ba mươi năm ấy

Nét oai hùng còn thấy về sau

Bị quân phản bội bắc cầu

Ong đành tự vẫn tránh vào tay quân (1770)

 

Ơ Đàng Ngoài nhân dân chống lại

Bọn kiêu binh và lũ tham tàn (1741)

Công Chất cát cứ Sơn Nam (1739)

Tuyển, Cừ, Trác, Oánh chiếm đàng Hải Dương (1741)

 

Ơ Bắc Phương dư đồ nhà Mạc (1744)

Chiếm Cao Bằng, Hưng Hóa, Tuyên, Quang

Ngân Gia lại có Đình Dung (1740)

Tế Bồng thủ lĩnh chiếm vùng Sơn Tây

 

Nguyễn Hữu Cầu cho xây dinh trại (1742)

Kiểm soát miền duyên hải Đồ Sơn

Ngũ Phúc tướng Trịnh bị dồn (1744)

Bị quân vây hãm cuống cuồng lo âu

 

Nguyễn Danh Phương cầm đầu lực lượng (1744)

Mười vạn quân cả tướng và binh

Lấy vùng Thanh Lãng xây thành

Cuối cùng bị bắt tử hình nơi đây

 

Nguyễn Phúc Chu trên ngai phủ chúa

Ơ Đàng Trong hơn được mười năm

Giữa năm Mậu Ngo (1738) thì băng

Khoát lên nối nghiệp đăng quan lúc này

 

NGUYỄN PHÚC KHOÁT 

(1738- 1756)

 

Nguyễn Phúc Khoát xuống ngay chiếu chỉ 

Lập lễ đài ở Huế đăng quang

Sai người đúc ấn Quốc Vương

Đặt ra triều phục , kỷ cương khi chầu

 

Xây kinh đô, điền đài, cung điện

Gác Dao Trì nội viện Triều Dương

Thuyền rồng đậu ở sông Hương

Cái quan đắp rộng dể dàng cho dân

 

Ơ trấn Biên có quân tạo phản (1747)

Chúa Nguyễn sai dẹp loạn thật nhanh

Được tin giặc cỏ Long Xuyên

Vua sai cai đội đem thuyền đi ngay

 

Lại xuống chiếu chọn ngày đúc súng (1747)

Làm thêm tiền kẽm cứng lưu thông

Cộng chung với cả tiền đồng

Định ra luật lệ tiêu dùng dễ phân

 

Năm Giáp Tuất (1754) đem quân tiến đánh

Đuổi Chân lạp đến tận Nam Vang

Nặc Nguyên dâng biểu đầu hàng (1755)

Từ nay thần phục xin làm phiên vương 

 

Dưới thời này văn chương kiệt xuất 

Nhiều thi thơ trước thuật tài tình 

Nguyễn Kiều một thuở lưu danh 

Sử Hoa Tùng Vịnh để dành người xem

 

Chinh phụ ngâm chuyện tình cay đắng

Bảng hán văn của Đặng Trần Côn

Bà Đoàn diễn lại thơ Nôm

Văn chương man mác nỗi buồn phu thê

 

Là tác phẩm thiên về nghệ thuật

Một áng thơ tuyệt tác bấy giờ

Nghe qua não nuột tựa hồ

Xót xa vạn dặm mờ mờ đau thương

TRỊNH SÂM ( 1767- 1782)
 

Ở Đàng Ngoài Trịnh Sâm nguyên soái

Được tiến phong lên nối ngôi vương

Đổi ngay triều nội kỷ cương

Không theo pháp cũ triều đường khi xưa

 

Chúa Trịnh Sâm thay vua quyết đoán

Đã một lần làm tướng xuất quân

Đã từng chiếm lấy Phú Xuân

Đuổi quân chúa Nguyễn Phúc Thuần vào Nam

 

Lê Quí Đôn một người tài lực (1752)

Để lại đời Tiểu Lục Kiến văn

Lê Triều Thông Sử trăm trang

Một nhà bác học thuộc hàng quán quân

 

Đất Hải Dương có Lê Hữu Trác (1724)

Là một người uyên bác y khoa

Y Tông Tâm Lĩnh viết ra

Vệ sinh yêu quyết thật là ích dân

 

Làng Đan Loan có Phạm Đình Hổ (1768)

Chuyên tâm vào nghiên cứu điễn văn

Vũ Trung tùy bút, Tang Thương

An Nam Chí Lược trăm trang để đời 

 

Từ Tân Dậu (1741) kéo dài cho tới

Năm Đinh Hợi (1767) cả ở hai miền

Có nhiều sự kiện khó quên 

Khoát mất, Thuần thế, Trịnh Sâm đang ngoài

 

NGUYỄN PHÚC THUẦN 

(1765- 1777)

 

Nguyễn Phúc Thuần nối ngôi nghiệp chúa

Trương Phúc Loan lấn cả quyền hành

Trong triều có Nguyễn Cư Trinh

Cũng không ngăn được tình hình rối ren

 

Trương Phúc Loan lấy quyền Quốc Phó (1765)

Xem triều đình chẳng có một ai

Chuyên quyền lại giết người ngay

Tóm thâu công việc trong ngoài vào tay

 

Ơ Đàng Ngoài Trịnh doanh bố cáo (1754)

Cấm người Au truyền đạo Gia Tô (1746)

Cấm người Trung Quốc bấy giờ

Lim, Trắc gỗ quý không cho đem về

 

Ơ hai miền dân quê ly tán

Bởi mất mùa, lụt hạn triền miên

Gian manh làm giả bạc tiền

Khiến cho mất giá dân thêm đói nghèo

 

Biển Hà Tiên có nhiều hải sản

Lắm ghe thuyền lai vãn mưu sinh

Ngư dân ngoại quốc cố tình

Đánh bắt tôm cá nước mình mang đi

 

Việc trấn thủ lắm khi quá yếu (1758)

Muốn tuần tra lại thiếu chiến thuyền

Cuối năm bảy mốt vua Xiêm (1771)

Cất quân đánh chiếm Hà Tiên mấy ngày

 

Mạc Thiên Tứ sai người dụ địch

Tống Phước Hiệp đột kích sau lưng

Dồn quân giặc cướp tới cùng

Vượt qua biên giới tấn công mới về

 

Vua Xiêm bèn gửi ngay sứ giả

Sang cầu hòa vì đã bộigiao

Hứa rằng nay trở về sau

Có gì xích mích cùng nhau nghị bàn

 

Vùng Hội An thuyền buôn tấp nập

Tàu nước Anh, Pháp, Nhật, Java

Thuế quan thâu vốn được là

Ba mươi ngàn lẻ tiền đà nhập kho

 

Tiền thu vô Phúc Loan chiếm đoạt

Thuế mười phần chỉ được một hai 

Chuyên quyền Loan lại tác oai 

Nhân dân đói khổ không ai không thù

 

Đồng bỏ hoang , ruộng khô cỏ cháy

Có nhiều làng chẳng thấy luỹ tre

Nhân dân đói khổ não nề

Nhiễu nhương trộm cướp lắm bề tang thương

 

Trước bối cảnh thê lương đổ nát

Đất Tây Sơn Nguyễn Nhạc hưng binh

Nêu cao danh nghĩa của mình

Loạn thần phải diệt, dành quyền về dân

 

Vào tháng tám nghĩa quân chiếm cứ (1773)

Ở Quy Nhơn , tuần phủ Đắc Tuyên

Vội vàng tháo chạy xuống thuyền

Dong buồm trốn thẳng ra miền Hóa Châu

 

Binh Tây Sơn thọc sâu vào chiếm (1773)

Đánh mạnh vào cứ điểm Bình Khang

Rồi cho áp sát phía Nam

Lấy vùng Bình Thuận như tằm ăn dâu

 

Quân chúa Nguyễn hai đầu bị ép (1774)

Bị cắt đường khó tiếp tế nhau

Lại thêm lính tráng ốm đau

Phúc Thuần ra lệnh rút vào Trấn Biên (1775)

 

Thấy Đàng Trong khắp miền nộichiến

Chúa Trịnh Sâm hạ lệnh động binh (1774)

Hành quân Chúa tự thân chinh

Giương cờ Nam tiến nắm quyền chỉ huy

 

Hoàng Ngũ Phúc sai đi tiền trạm

Vượt sông Gianh vây hãm Phú Xuân

Vợ con gia quyến Phúc Thuần

Dắt dìu bồng bế tránh quân Đàng Ngoài

 

Thành Phú Xuân lọt tay Chúa Trịnh

Nguyễn Phúc Thuần chạy lánh vào Nam

Để con trấn ở Quảng Nam

Bị Tây Sơn đuổi bắt làm con tin

 

Phe Tây Sơn dưới quyền Nguyễn Nhạc (1775)

Cùng Lập Đình ngầm ước với nhau

Cẩm Sơn buộc Trịnh đối đầu

Giao tranh mấy trận tiến vào Phú Xuân

 

Đổi sách lược với quân Lê -Trịnh

Tạm nghị hòa để tránh giao tranh

Tây Sơn đoán trước tình hình

Đương đầu Trịnh –Nguyễn khó giành phần hơn (1775)

 

Trịnh phong Nhạc: Tây Sơn hiệu trưởng

Trấn giữ vùng đất Quảng trở vô

Lữ-Huệ, Nhạc lại giao cho (1775)

Coi quân giữ đất kể từ Phú Yên

 

Nguyễn Khoa Kiên bị Huệ bắt sống

Sự kiện này rúng động ba quân

Đại binh chúa Nguyễn lần lần

Nếm mùi thất bại rút dần vào Nam

 

Ở Quảng Nam xẩy ra dịch bệnh (1775)

Phía Trịnh quân binh lính chết nhiều

Ngũ Phúc không dám đánh liều

Rút lui ra khỏi chân đèo Hải Vân

 

Tôn Thất Xuân mộ quân chiếm lại (1775)

Vùng đất mà Trịnh phải buông tay

Quân Xuân giữ được mấy ngày

Bị binh Nguyễn Nhạc đuổi ngay khỏi thành

 

Năm Bính thân (1776) Tây Sơn thừa thắng

Chiếm Long Hồ, đánh thẳng Trấn Biên

Lấy Sài Gòn, rồi lại đem

Quân vào Gia Định trăm thuyền trịch thu

 

Quân Tây Sơn dưới cờ Nguyễn Lữ

Vỗ yên dân , cắt cử nha quan

Thu gom khí giới kho tàng

Kiểm kê tài sản sai mang đem về

 

Triều đình Lê-Trịnh dần suy yếu

Gặp thiên tai lại thiếu tài nguyên

Mặc cho Nguyễn Nhạc lấn quyền

Tóm thâu lãnh thổ nguyên miền Đàng Trong