Hồ Ðắc Duy

QUYỂN 23

PHÁP CHIẾM GIA ĐỊNH (1859)
 

Năm Kỷ Mùi bỏ vây Đà Nẳng (1859)

Giặc theo đường kéo thẳng vào Nam

Hành quân đánh thốc Phiên An

Sài Gòn, Gia Định chúng bàn lấy luôn

 

Người chỉ huy là quan hộ đốc

Thấy thế giặc mỗi lúc một đông

Rút vào tử thủ bên trong

Dần dần cô thế tử vong trong thành

 

Giặc chiếm xong phá dinh đốt trại

Hủy kho lương của cải đem đi

Truyền cho Trung Tá Berry

Đóng quân tại chỗ chỉ huy vùng này

 

Genouilly được thay người khác

Thiếu tướng Page ủy thác nghị hòa

Ước thơ mười một khoản là 

Cắt đất , cho phép người ta ra vào

 

Vua ướm hỏi : muốn hòa hay chiến ?

Việc trù trừ chẳng tiến tới đâu

Đợi thư phúc đáp quá lâu

Sứ thần Pháp quốc xuống tàu ra đi

 

Năm Tân Dậu (1861) giặc về Gia Định

Tổng chỉ huy : tư lịnh Charner

Nam Kỳ giặc muốn lăm le

Điều nghiên kế hoạch phân chia từng người

 

PHÁP TẤN CÔNG ĐỒN KỲ HÒA 

THANH TOÁN ĐỊNH TƯỜNG

LẤY TRỌN BA TỈNH MIỀN ĐÔNG 

(Biên Hòa , Gia Định , Định Tường)

 

Đồn Kỳ Hòa, Cây Mai, Kiến Phước

Địch tập trung hỏa lực tấn công

Khói mù đạn pháo nổ tung

Quân Nam cố thủ ở trong chiến hào

 

Súng thần công òa ào trực chỉ

Giặc tràn vào chiến lũy phe ta

Hai bên đánh xáp lá cà

Quân Nam yếu sức rút ra khỏi đồn

 

Nguyễn Tri Phương linh hồn kháng chiến

Đang theo dõi diễn biến từng giờ

Điều binh tiến thoái phất cờ

Cùng quan tham tán dặn dò ba quân

 

Rồi tướng quân chẳng may trúng đạn

Quan Tán lý vong mạng trước đồn

Nguyễn Duy, Thế Hiển tử thương

Quân ta tan tác rút luôn ra ngoài

 

Đồn Kỳ Hòa giờ đây thất thủ

Nguyễn Tri Phuơng rút khỏi Phiên An

Biên Hòa dừng lại dưỡng quân

Bổ sung thêm được gần ngàn tinh binh

 

Ở triều đình nghe tin rúng động

Lời điều trần trước chẳng thèm nghe

Bá Nghi đã chỉ mối nguy

Giặc luôn cơ động, ta thì ngồi yên

 

Ở Gia Định, giặc đem quân đánh

Nơi cửa Hàn, thế mạnh dương oai

Cát Bà cửa Thuận tới lui

Chiến thuyền của Pháp luôn ngoài biển Đông

 

Từ Sài Gòn, giặc chia mấy mũi

Ở phía tây lấn tới Hốc Môn

Ven sông Ngưu Chữ đóng đồn

Vượt sông Vàm Cỏ vào đường Long An

 

Giặc nghênh ngang như vào nhà trống

Sửa soạn quân vây hãm Định Tường

Tấn công đồn ở Tân Hương

Tiến qua cứ điểm Trung Lương dễ dàng

 

Vàm Cỏ Tây vượt sang để đánh

Từ Cửa Đại tiến đến Tịnh Giang

Bắt quan tướng quốc Công Nhàn

Mỹ Tho bỏ ngõ Nam quân chạy dài

 

Mất Định Tường tin bay tới Huế

Cả triều đình không thể làm ngơ

Cử ngay Bộ Hộ Thượng Thơ

Ý vua cũng hiểu phải lo đề phòng

 

Ở miền Đông, quân ta cố thủ

Từ Đồng Nai rán giữ Mỹ Hoà

Miền Tây, giặc đã dần dà

Gò Công tiến chiếm, đánh qua Tháp Mười

 

NAM KỲ KHÁNG CHIẾN

 

Bỏ Mỹ Tho, ta lui Cai Lậy

Lệnh triều đình giữ lấy Vĩnh Long

Nghĩa quân cát cứ Ba Giồng

Quan gia Phủ Cậu một lòng vì dân

 

Trương Công Định cầm quân chống chọi

Đất Gò Công, Huyện Toại chiêu binh 

Duy Dương viên lại triều đình

Thủ khoa Huân cử điều hành việc quân

 

Nguyễn Trung Trực mấy lần dụ địch

Đội nghĩa thuyền tập kích trên sông

Espérance đang ở giữa giòng

Du kích phóng lửa tấn công , tàu chìm 

 

Vùng Cái Thia thuộc miền Mỹ Quý

Giặc tiến dần về phía Vĩnh Long

Lebris đại tá tập trung

Bọn nguời theo giặc tấn công Nam triều

 

Tướng Bonard được điều sang thế

Thay Charner tổng chỉ huy quân

Viễn chinh của Pháp đang cần

Đổi thay chiến lược nuốt dần miền Nam

 

Giặc âm thầm chiêu quân (Catô) phản nghịch

Lập ra đoàn du kích quấy ta

Lấy tiền, chức tước ban ra

Tuyên truyền "giết đạo" âm mưu gian tà

 

Đánh Biên Hòa, tiến ra Bà Rịa

Lấy Vũng Tàu, cứ địa Bình Tuy

Miền Đông nay đã lâm nguy

Vĩnh Long địch chiếm tin về kinh đô

 

Với kẻ thù vô cùng xa lạ

Và khí tài chúng quá tối tân

Mưu mô chiến thuật điều quân

Khác xa các nước lân bang quanh mình

 

Cả triều đình hoang mang bối rối

Trước tình hình tiến thối lưỡng nan

Giặc Tây chiếm nửa miền Nam

Nghị hoà hay chiến phải làm gì đây ?

 

Lúc trước đó, có người dâng kế

Xin đức Vua liệu thế về sau

Nghị hòa hơn để thua đau

Vì so với giặc kém nhau quá nhiều

 

Xin vua theo gương người Nhật bản

Và Trung Quốc mà tạm bang giao

Để cho nhiều nước cùng vào

Tự khắc thành thế vạc dầu ba chân

 

Đất không mất mà quân vẫn giữ

Việc giao thương thì cứ phồn vinh

Người ta đem tới văn minh

Giao lưu văn hóa dân mình lợi thêm

 

Vua có xem nhưng lòng tơ rối

Lời điều trần tâm huyết đưa ra

Lời hay đành phải bỏ qua

Bế quan tỏa cảng  uy ra một mình

 

Đến bây giờ, triều đình mới thấy

Bọn giặc Tây cướp lấy vương quyền

Biên Hòa, Gia Định, Trấn Biên

Định Tường, Cai Lậy, thêm miền Vĩnh Long

HÒA ƯỚC NHÂM TUẤT (1862)

 

Bonard cử Simon trung tá

Ở trong vai sứ giả chiêu hàng

Đem thuyền neo ở sông Hương

Buộc ta phải ký và nhường đất cho

 

Giao Định Tường và trao Gia Định

Nhượng Biên Hòa, các tỉnh phía Nam

Đất đai địch cứ lấn dần

Biến thành thuộc địa thực dân cả rồi

 

Phan Thanh Giản vua sai thương thuyết

Thảo sơ qua Hòa Ước tay ba 

Espagnol, Pháp và ta

Định năm Nhâm Tuất (1862) trình qua triều đình

 

Hòa ước ấy chia thành ba bản

Mười hai điều , các khoản như sau

Tự do giảng đạo , ra , vào

Buộc ta cắt đất đễ giao cho người

 

Phan Thanh Giảng với tài tranh cãi

Theo hòa ước đòi lại Vĩnh Long

Vua sai ông ấy vào trong

Buộc Ariès giao Vĩnh Long về triều 

 

Mất quá nhiều theo trong hòa ước

Triệu các quan tính chước nghị bàn

Chọn ngay sứ bộ gởi sang

Paris, Madrid lên đuờng thuyết du

 

Đoàn sứ bộ giả từ qua Pháp

Phan Thanh Giản trong chức trưởng đoàn

Tham tri Phú Thứ phó quan

Thọ Tường, Vĩnh Ký liệu đường thông ngôn

 

Nã Phá Luân truyền cho bệ kiến

Sứ thần ta đánh tiếng lên rằng :

"Vì đức độ lẫn tài năng

Xin cho chuộc lại mấy vùng đất đai"

 

Khéo tìm lời, Pháp Hoàng từ chối

Phan Thanh Giản bối rối vô cùng

Những lời du thuyết tiêu vong

Bao nhiêu công sức mất không cả rồi

 

Từ nước ngoài quay về lại Huế

Yết kiến vua sự thể đầu đuôi

Trước triều ông đã trình bày

Rằng vua nước Pháp tìm lời nói quanh

 

Riêng Phú Thứ chép thành một tập

Viết lại điều mắt thấy tai nghe

"Đông Tây Luận" một bài thi

Vẫn còn mang tính khinh khi người ngoài

 

Grandière trong vai thiếu tướng

Được cử sang thanh toán n ghĩa quân

Tuân theo lệnh Nã Phá Luân

Bác lời thỉnh nguyện sứ thần của ta

 

Viên Toàn Quyền là Aubaret 

Trước sân chầu lễ phép tâu vua

Mấy điều hòa ước đã đưa

Giữ nguyên không đổi xin vua xét tường

 

Theo như lời của hoàng đế Pháp

Vẫn duy trì hòa ước ký xong

Chỉ cho trả lại Vĩnh Long

Còn ba tỉnh khác xin đừng bàn thêm

 

PHÁP CHIẾM BA TỈNH MIỀN TÂY

 

Muốn đoạt luôn những miền còn lại

Năm Đinh Mão (1867) đánh lấy miền Tây

Tối hậu thư ,Vie gởi ngay 

Nhưng vua Tự Đức để ngoài lời đe

 

Phan Thanh Giản cử đi Kinh Lược

Gởi thêm quân vào trước trong Nam

Đắp thành, phòng thủ lo toan

Ghé qua Gia Định hỏi han tình hình

 

Bọn giặc Pháp nửa đêm rạng sáng

Lệnh khởi binh tiến đánh Vĩnh Long

Một đoàn thuyền chiến rợp sông

Thủy quân lục chiến tấn công vào thành

 

Quan Kinh Lược không đành nhìn thấy

Cảnh thịt rơi, máu chảy dân mình

Cho nên ông phải thân chinh

Mở lời đàm phán, hạ mình cứu nguy

 

Thế giặc mạnh màng chi thương thuyết

Cứ tràn vào cố quyết chiếm luôn

Hà Tiên, Châu Đốc quy hàng

Tóm thâu sáu tỉnh miền Nam bấy giờ

 

Ông không ngờ thực dân tráo trở

Khiến cho ông đau khổ vô cùng

Nhịn ăn đến lúc lâm chung

Áo bào, ấn triện gởi dâng về triều

 

Nguyễn Đình Chiểu giấy điều chấp bút

Viết một bài thơ khóc họ Phan

Còn vua và các đình thần

Trách Phan không quyết đánh quân bạo tàn

 

MIỀN NAM DƯỚI THỜI THUỘC ĐỊA

 

Đất miền Nam trở thành thuộc địa

Pháp bắt đầu nghĩ kế an dân

Chính quyền quan lại đặt dần

Hương , ấp chiêu mộ Việt gian tham tiền

 

Tỉnh Gia Định Trấn Biên thay đổi

Chọn Sài Gòn đất mới làm kinh

San đường, lập chợ, xây thành

Khơi sông, lập cảng, dựng nhanh nhà tù

 

Dinh Toàn quyền làm khu Soái Phủ

Lập nhà thương , mở phố bán buôn

Xây cầu, đường sá, khai mương 

Nhà thờ Thiên Chúa, gác chuông chọc trời 

 

Ngạch Niết ty bổ người cai trị

Trường Tabert dạy trẻ Tây phương

Khuyến thêm tiểu thủ công thương

Lập ra chi nhánh Đông Dương Ngân Hàng

 

Thành lập ban Hội đồng Quản Hạt

Các phép tắc dựa luật của Tây

Xử dân theo kiểu luật này

Hội đồng hàng tỉnh bầu ngay từng miền

 

Để thông tin tuyên truyền các huyện

Đặt đường dây điện tín nhiều nơi

Công ty tàu thủy đường dài

Nam Vang, Thượng Hải lập ngay tức thời 

 

Xây thêm đồn sai người cắt đặt

Thành Chí Hòa cho đắp lên cao

Chung quanh xây bức tuờng rào

Thép gai, lô cốt, cổng chào thật to

 

Chẳng mấy hồi dân ưa nếp sống

Sành tiếng Tây, nói ngọng tiếng ta

Phần đông quan lại xin qua

Nhập vào Pháp tịch như là dân Tây

 

Trước nhục nước ngoại lai xâm chiếm

Dân Nam Kỳ kháng chiến vùng lên

Đông, Tây khắp cả hai miền 

Nghĩa quân hoạt động, bưng biền hội quân

 

Diệt thực dân, dựng lên khu chiến

Cắt đứt đường tiếp viện vùng sâu

Nghĩa binh tay góp sức vào

Để ngăn quân giặc đào hào diệt gian