Hồ Ðắc Duy

 

QUYỂN  8

 TRẦN ANH TÔNG HOÀNG ĐẾ 

(1293 - 1314)

 

Thái tử Thuyên lên ngôi hoàng đế (1293)

Vào tháng ba, Quý Tỵ cuối xuân

Hưng Long niên hiệu tân quân

Bắt ngay vào việc điều quân biên phòng

 

Giặc động binh ở vùng biên giới

Sứ Lương Tằng đã tới Thăng Long

Đem thư cùng chiếu sắc phong

Dụ rằng cho gọi Anh Tông sang chầu

 

Vua ta giao Tử Kỳ đi sứ

Qua Trung Nguyên giữ mối bang giao

Nói rằng lấy cớ bị đau

Nên không đi được sang chầu vua Nguyên

 

Hốt Tất Liệt, tháng giêng tạ thế (1294)

Nên mưu đồ về việc xâm lăng

Phải đành bỏ cuộc giữa chừng

Tử Kỳ lại được Thành Tông trả về

 

Luật nhà Trần mỗi khi đánh bạc

Kẻ bất tuân bị phạt tới cùng

Có quan thượng phẩm Nguyễn Hưng

Bị vua đánh chết để răn mọi người

 

Quân Ai Lao thường hay quấy nhiễu

Đã bốn lần thanh tảo Man Di

Phạm Ngũ Lão : hai lần đi

Một lần Trương Hiển chết vì khi quân

 

Trương Hiễn vốn tướng quân Mông Cổ

Đã đầu hàng , xin ở nước ta

Vua ban tước phẫm lụa là

Tuyễn vào quân đội , điều ra biên phòng

 

Hiển tử trận được phong Minh Tự

Đưa cho vào thờ ở Thái Thường

Tỏ lòng với kẻ hiền lương 

Ban cấp chu đáo khói hương từ đường

 

Xuống chiếu cho sĩ nhân được biết (1299)

Ôn luyện bài để kịp kỳ thi

Định ra mũ áo nhung y

Cho quan văn võ phân chia tỏ tường (1300)

 

Lệnh vua ban soát tù các trại (1301)

Thả ngay ra kẻ tội hàm oan

Và cho thông báo rõ ràng

Về cách thi cử, biểu chương thế nào

 

Về phép thi khởi đầu Ám Tả

Kế đến là kinh nghĩa, kinh thi

Đề thơ, theo luật, phú ghi

Thứ ba : Chế chiếu , biểu quy thư đồ

 

Kỳ thứ tư là thi đối sách

Hỏi luận đề về bảy khoa riêng

Mạc Đĩnh Chi đậu trạng nguyên

Bùi Mộ bảng nhãn ghi danh từng người

 

Nguyễn Trung Ngạn đổ ngay hoàng giáp(1304)

Đổ khoa này hơn khoảng ba trăm

Đương thời gọi Ngạn thần đồng

Cũng tay xuất chúng nằm chung bảng vàng

 

Rước về làng , vinh qui bái tổ

Cho ba người ra cửa Long Môn

Để cho dân chúng được dòm

Những người giỏi nhất nước Nam bấy giờ

 

Nguyễn sĩ Cố làm thơ quốc ngữ

Khởi đầu cho thơ phú sau này

Là người có óc khôi hài

Được vời vào giảng những bài Ngũ kinh

 

Còn người nữa nức danh kim cổ

Là Đĩnh Chi tướng mạo khó xem

Có lần đi sứ sang Nguyên

Vì tài ứng đối vua Nguyên muốn dùng

 

Năm Kỷ Hợi Thượng Hoàng lên núi (1299)

Chốn thiền môn một cõi am mây

Pho kinh tràng hạt trên tay

Đầu Đà khổ hạnh ngày ngày tịnh tâm

 

Núi Yên Tử, lan rừng mấy đóa

Chim hót mừng bên Ngọa Vân Am

Phù sinh ảo ảnh ngàn năm

Phất phơ khóm trúc, thì thầm suối reo

 

Bỏ việc đời, men theo hành đạo 

Đất Chiêm Thành một dạo dừng chân (3001)

Thượng Hoàng gặp gỡ Chế Mân

Trong lòng muốn gả Huyền Trân cho chàng 

 

Năm Bính Ngọ, vừa tròn tháng sáu

Phái đoàn Chiêm làm lễ rước dâu

Thớt voi, kiệu rước quân hầu

Cung nhân, cờ quạt trước sau đàng hoàng

 

Vua Chế Mân dâng châu Ô Lý

Làm lễ vật dẫn cưới Huyền Trân

Nhữ Hài cử đến coi dân

Đổi thành Thuận , Hóa thuộc phần đất ta

 

Chế Đa Da là con công chúa

Sai sứ thần báo tử về kinh

Tháng năm vua của Chiêm Thành

Trong cơn bạo bệnh thình lình tử vong

 

Vua sai ông Đặng Vân cùng với

Trần Khắc Chung qua tới nước Chiêm

Lựa lời biện bạch đưa linh

Để đem công chúa xuống thuyền hồi loan (1306)

 

Một mưu toan nhắm vào triều đại

Rằng công chúa cùng với Khắc Chung

Trên thuyền họ đã tư thông

Lênh đênh cả mấy tháng ròng trước khi…

 

Nếu tính kỷ chi li mới thấy 

Thì Huyền Trân lúc ấy mới sinh

Thời gian hậu sản đang hành

Đớn đau , bầm dập gập gềnh sóng xô …. 

 

Vào mùa thu , Thượng hoàng thánh hóa ( 1308 )

Ngài đã băng ở Ngọa Vân Am 

Đem về táng ở Long Hưng

Phải dùng đến khúc Long Ngâm dẫn đường

 

Mười năm sau Chế Mân tạ thế

Huệ Võ Vương đánh chiếm Chiêm Thành

Lao vào một cuộc viễn chinh

Trên đường nam tiến quên tình thông gia

 

Đoàn nhữ Hài vượt qua tới trước

Dùng quỷ kế dụ bắt Chiêm Vương ( 1312 )

Đem về giam ở Gia Lâm

Nam sau vương chết lể tang trà tỳ (1313 )

 

Dân Chiêm Thành trong khi chạy loạn

Chế Đà A trốn đến Qua Oa

Người thì mất mẹ chết cha

Lạc luôn Thế tử con bà Huyền Trân

 

Vua Anh Tông cầm cương trị nước

Người thông minh mực thước nhân hòa

Việc triều luôn duyệt xem qua

Truyền ngôi vào giữa tháng ba Giáp Dần (1314 )

 

Thơ để lại "Thủy Vân tùy bút"

Lúc băng hà sai đốt hết đi

Đến khi long thể lâm nguy

Nhà sư Phổ Huệ nằn nì xin vua

 

Ngài gạt phăng vì sư nói đến

Chuyện tử sinh ảnh hưởng tới ngài

Sư chưa chết , tại sao hay ?

Không nên nói đến chuyện này với ta

 TRẦN MINH TÔNG ( 1314 - 1329 )

 

Nối nghiệp cha là thái tử Mạnh

Đổi niên hiệu Đại Khánh năm đầu ( 1314 )

Triều đình sắp đặt trước sau

Đề phòng hạn hán vua giao từng người (1315 ) 

 

Với bề trên một đời tôn kính 

Đối kẻ dưới được tiếng nhân hòa

Một người trung hậu lo xa

Trong yên, ngoài phục quốc gia thái bình

 

Vua biết đem văn minh nối tiếp

Làm rạng danh cơ nghiệp người xưa

Tiếng đồn vang thuở bấy giờ

Tiếc rằng không biết mưu người giết oan 

 

Năm Mậu Ngọ Đại vương Quốc Chẫn ( 1318 )

Chỉ huy quân đi đánh Chiêm Thành

Túc hầu Tất Kiến hy sinh

Sau nhờ Ngũ Lảo tung binh chận đường

 

Phạm Ngũ Lảo người làng Phù Ứng

Từng nỗi danh đại tướng đánh Nguyên

Giúp vua bình định nước Chiêm

Một người phóng khoáng dụng binh như thần

 

Ông có làm bài thơ để lại :

Bốn câu thôi ; Khí khái trượng phu

Hoành sáo giang sơn cáp kỷ thu

Tam quân kỳ hổ khí thôn ngưu

 

Nam nhi vị liểu công danh trái

Tu thính nhân gian thuyết Vũ hầu

Lời thơ vào cỏi thiên thu

Như lời nhắn nhủ gởi cho những người

 

Thuật dùng người theo tài của họ

Đó là cách chỉ có đời Trần

Tùy theo trách nhiệm đảm đương

Mà giao chức vụ cho quan trong triều

 

Quan trong triều như là Phạm Mại

Đổ thiên Hư , Phạm Ngộ , Đỉnh Chi

Nhữ Hài , Lê Quát , Lê Duy

Hán Siêu , Sư Mạnh và nhiều người hay

 

Trần Thì Kiến cũng tay tầm cở

Lê Cư Nhân , Nguyễn Dử giúp vua

Xiễn dương văn học bấy giờ

An sinh xã hội , hiến mưu giúp đời

 

Trần Khắc Chung một người khôn khéo

Lại về phe vu cáo giành ngôi

Nghe theo Văn Hiến để rồi

Tâu vua giết bậy, hại người trung quân

 

Trần Khắc Chung vốn giòng họ Đỗ 

Vì có công được đổi họ Trần

Thăng quan tiến chức lên dần

Có công đem được Huyền Trân trở về

 

Bọn quan lại chia bè kết đảng

Chúng bắt đầu lũng đoạn nhà vua

Hán Siêu, Hài, Ngạn theo hùa

Khắc Chung, Văn Hiến mưu đồ việc riêng

 

Tướng Đại Niên là người Đại Việt

Năm Bính Dần lãnh việc đánh Chiêm ( 1326 )

Giao tranh cả mấy tháng liền 

Cuối cùng bại trận phải đành lui quân

 

Để công bằng sửa sang luật pháp

Phạt nặng người cưỡng đoạt ruộng tư

Với người giả mạo văn từ

Chặt đứt ngón trái cho chừa thói gian

 

Đối với ruộng mà đang ngậm sữa

Việc kiện thưa sẽ xử như sau 

Người cày được một nửa đầu

Nửa phần còn lại ngày sau sẽ bàn (1323)

 

Vào mùa hạ tháng năm Tân Dậu (1321)

Vụ lúa Chiêm , bắp đậu được mùa

Năm sau củng được bội thu

Nhân dân an lạc ấm no thái bình

 

Đồng tiền kẽm ban hành trong nước

Dùng bán buôn đổi chác trong dân

Năm sau xuống chiếu lại rằng :

Bỏ đồng tiền kẽm thay bằng tiền khoen

 

Một vụ án do tên Trần Phẩu

Được dựng lên vu cáo Đại Vương

Vương là em ruột Thượng Hoàng

Định làm phản loạn mưu toan chiếm quyền

 

Năm Mậu Thìn đem ra xét xữ

Cả trăm người đều có liền can

Đa số họ đã kêu oan

Riêng phần Quốc Chẩn biệt giam , giết liền

 

Quan nhà Nguyên tranh chấp biên giới

Vua sai Bang Hiến tới Nam Kinh

Lựa lời tranh biện phân minh

Để cho hai nước tình hình bớt căn

TRẦN HIẾN TÔNG ( 1329 - 1341 )

 

Năm Kỷ Tỵ (1329), Hiến Tông lên thế

Thay cha mình hoàng đế Minh Tông

Hoc rành nẫy mực cầm cân

Xiễn dương đất nước cho dân , cho người 

 

Vua lên ngôi mới vừa mười tuổi

Và băng hà ở tuổi hăm ba

Ngự chầu việc nước có cha

Điều hành chính sự nước nhà giùm con

 

Ở dưới đời Hiến Tông Hoàng đế

Có mấy điều đáng kể như sau :

Một là đi đánh Ai Lao

Hai lần xung trận, và thua một lần (1334)

 

Chỉ huy quân, Nhữ Hài đốc tướng (1335)

Bị phục binh hai hướng giáp công

Tiết La, giặc ém bên sông

Nhữ Hài bị nhử lọt vòng bao vây

 

Khi giao chiến Nhữ Hài chết đuối

Đó nhằm năm AᴠHợi đầu thu(1335)

Quân ta trận đó thua to

Năm sau rút hết trở về kinh sư

 

Đổ thiên Hư xin theo đánh địch 

Lâm bệnh nặng bị chết giửa đường

Thượng hoàng làm lấy tiếc thương

Sắc cho dùng nhạc Thái Thường nghi tang(1335)

 

Cho lập kho dùng sàn chứa thóc (1337)

Phòng đói nghèo chẩn cấp cho dân

Lại sai xét xử việc quân

Thải hồi những kẻ sâu dân , biếng làm (1337)

 

Trần Nhật Duật thọ gần bảy bảy(1330)

Được tin dùng trải bốn đời vua

Một người nổi tiếng giao du

Với người ngoại quốc bấy giờ ít ai

 

Làm tể tướng vua sai tiếp khách

Tiếng nước ngoài kiến trác với nhau

Ngũ cung, biến tấu đôi câu

Thi, thư, vũ nhạc dạy đào uốn tay

 

Ông cũng người hiền tài đức hạnh

Chưa bao giờ thấy đánh gia nô

Lại đem đức hiếu nhân từ

Trước răn kẻ dưới dặn dò quan binh

 

Trần Khánh Dư đã từng phó tướng

Cũng lìa đời vào khoảng cuối thu (1339)

Là năm lịch đổi theo vua

Lung linh khảo nghiệm định giờ chẳng sai

 

Vua khen Dư có tài trí lược

Nhưng là người không có nhân tâm

Dám cùng công chúa thông dâm(1282)

Đầu cơ tích trữ, tham lam quá chừng (1287)

 

O⮧ từng nói : "Chim ưng là tướng

Vịt là dân chả đáng bận tâm

Nuôi vịt là để chim ăn

Có gì lạ lạ mà bàn tới lui !"

 

Vua giận lắm tước ngay chức tước

Đuổi về nhà làm đứa bán than

Nhân lúc thuyền ngự đi ngang

Vua thương cảnh ấy cho làm việc quân (1282)

 

TRẦN DỤ TÔNG ( 1341 - 1369 )

 

Vừa Tân Tý (1341) vua băng năm đó

Thượng Hoàng cho em nhỏ Hiến Tông

Tên là Trần Hạo nối dòng

Đổi ra niên hiệu Thiệu Phong năm đầu (1341)

 

Mẹ Hiến Từ, cha là Trần Mạnh

Vua Dụ Tông bị bệnh liệt dương (1339)

Loạn luân với chị trên giường (1351)

Vì Trâu Canh đã dâng phương thuốc này

 

Cha bên cạnh chỉ bày việc nước

Việc triều chính coi được êm xuôi

Đến khi cha đã qua đời (1357)

Trổ mòi dâm loạn ăn chơi hết điều

 

Cũng năm đó Hán Siêu, Trung Ngạn

Bộ Hình Thư biên soạn vừa xong

Dâng vua cùng với sách phong

HOÀNG TRIỆU ĐẠI ĐIỂN để dùng mai sau

 

Từ Nhâm Ngọ (1345) đến sau năm Dậu

Những đổi thay ghi dấu thế này "

Có năm hạn hán lâu ngày (1343)

Có năm lụt lội vỡ đài sạt đê(1359)

 

Dân đói kém coi bề khốn đốn (1343, 1344 , 1345) 

Tên Bảo Vy lấy trộm áo vua (1347)

Giặc thì nổi dậy lu bù (1343)

Năm nào cũng có mất mùa , hạn to

 

Vua xuống chiếu soát tù giảm tội

Lập đồn điền đặt sở khuyến nông

Duyệt quân, tảo giặc, an dân

Đánh tan Ngô Bệ ở gần núi Yên (1345)

 

Những năm đó Trung Nguyên loạn lạc

Giặc nổi lên trộm cướp nhiễu nhương

Hữu Lượng đánh với Nguyên Chương

Xưng hùng xưng Bá xưng Vương bên Tàu

 

Đảo Vân Đồn thuyền vào cập bến

Người bốn phương kéo đến bán buôn(1347)

Bồ Đồ rồi lại Tiểu Nhân (1348)

Tặng đồ Diêu Biến lại dâng lụa là (1349)

 

Nước Đại Oa cống chim trĩ đỏ (1349)

Người Vân Đồn mò trộm ngọc trai

Mùa xuân Đinh Dậu, tháng hai(1357)

Thượng hoàng băng ở cung đài Bảo Nguyên

 

Trần Minh Tông nhường quyền hăm tám

Hăm tám năm có lắm nhiêu phong

Cuối đời viết : Giới am Ngâm

Xét mình trong cõi hồng trần : CÓ - KHÔNG

 

Nước Chiêm Thành cướp dân Dĩ Lý (1361)

Vua nhà Minh sai sứ hiếu thông (1359)

Rồi Trần Hữu Lượng xin quân (1360)

Mà vua thì vẫn bình chân như thường

 

Vua ra lệnh thân vương, công chúa (1362)

Dâng các trò tạp hí để xem

Trò nào hay quá thì đem

Dạy cho cung nữ lập riêng một đoàn

 

Tổ truyện tuồng là Ly uyên Cát (1362)

Người lập ra gánh hát đầu tiên

Diễn trò cho mọi người xem

Có đào, có kép áo xiêm đủ điều

 

Áo quần thêu, đánh đàn thổi sáo

Phấn son tô, đội mão mang râu

Truyện xưa, tích cũ muôn màu

Tuồng Tây Vương Mẫu diễn lâu chẳng nhàm

 

Vua say mê, mãi ham tuồng cổ

Việc triều đình bỏ cả cho quan

Gọi người giàu có trong làng (1362)

vào cung đánh bạc, nhàn quan một lần

 

Lấy đất gần bên bờ Tô Lịch (1362)

Sai tư nô lên vĩa trồng hành

Trồng rau, trồng tỏi, trồng chanh

Lại làm thêm quạt vào thành bán chơi

 

Để có người vào nơi quán các

Thi học trò đối trát vài câu

Hỏi sang văn nghệ, cô đầu(1363)

Gọi người uống rượu bày trò mua vui

 

Lại đào hồ khai ngòi dẫn nước(1363)

Xếp đá thành một cõi núi non

Thông, tre, cỏ lá, hoa thơm

Chim muông cá cảnh một hòn giả sơn

 

Sống buông thả ngày càng sa đọa

Đêm rong chơi có bữa quên về(1364)

Rượu đào chạm cốc tới khuya

Say mất ấn kiếm chỉ vì tắm sông

 

Trần Dụ Tông chơi bời trác táng

Chơi tới cùng vong mạng chẳng hay

Chơi mà đất lở trời say

Lại truyền ngôi đế vào tay người ngoài