Hồ Ðắc Duy

QUYỂN 24

CÁC CUỘC KHÁNG CHIẾN 

CỦA NGHĨA QUÂN MIỀN NAM

Cả miền Nam sục sôi máu lửa

Dân căm hờn cháy cả tâm can

 

Cùng nhau đánh đuổi thực dân

Tầm vong giáo mác tòng quân lên đường

Đất Gò Công có Trương Công Định

Cù lao Rồng nức tiếng Thủ Khoa

 

Phạm Liên dũng lược tài ba

Lại thêm Trương Huế theo cha diệt thù

Thủ khoa Huân cầm đầu kháng chiến

Người Định Tường , nổi tiếng khắp nơi

 

Ra tay đánh Pháp tơi bời

Bị đưa an trí bên trời Phi Châu

Đến vào đầu tháng tư Ất Hợi (1875)

Phe nghĩa quân tiến thối lưỡng nan

 

Pháp đang cố sức dụ hàng

Vẫn không lay chuyển sắt son anh hùng

Giặc chém ông ở gần Phú Kiết

Cả miền Nam thương tiếc biết bao

 

Vén tay để lại mấy câu :

 

Hạn mã giang san vị quốc cừu

Chỉ nhân binh bại tứ thân hưu

Anh hùng mạc bả dinh du luân

Vũ trụ trường khan tiết nghĩa lưu

 

Vô bố dĩ kinh Hồ Lỗ phách

Bất hàng cam đoạn tướng giang đầu

Dương niên Tho-Thủy lưu ba luyến

Long đảo thu phong khởi mộ sầu

 

Thân văn Nhiếp đứng đầu chống Pháp

Lễ Giáng sinh Cai Lậy công đồn

Cái Môn, Bà Vát, Trà Côn

Tổng Thu, Tổng Cầy, Cầu Vồng lừng danh

 

Từ Bến Thành, Trà Vinh, Vĩnh Trị

Qua Cổ Chiên, Tây Thủy, Hậu Giang

Rạch Gầm, Cần Giuộc, Trung Lương

Nghĩa quân nổi dậy diệt phường ác ôn 

 

Trương Công Định anh hùng chống Pháp

Ơ렂iên Hòa lại gặp Phan Trung

Dấy binh đóng ở Gò Công

Thuyền ghe khí giới binh đông vạn người

 

Ông cho người phục kích lính ngụy

Giết chỉ huy đại úy Barbé

Đánh đồn như thế chẻ tre

Tân An, Cần Giuộc răn đe ngụy quyền

 

Tướng Bonard cho thuyền vây bủa

Khu Bình Xuân chặn cửa Gò Công

Sa cơ thất thế cuối cùng

Giặc bắt giết chết anh hùng nghĩa quân (1864)

 

Thiên Hộ Dương bạn Trương Công Định

Trấn cả vùng Cao Lãnh, Cái Thia

Pháp cho tướng Grandière

Đưa quân truy quét dẹp phe bưng biền

 

Nguyễn Trung Trực còn là Quản Lịch

Mới nghe tên, quân địch khiếp hồn

Tân Uyên phục kích công đồn

Hải quân pháo hạm chìm luôn giữa giòng

 

Đất Kiên Giang vẫn còn ghi dấu

Chiếm sạch thành đoạt lấy súng Tây

Giận ông, giặc Pháp giận lây

Sai Huỳnh Công Tấn bắt ngay mẹ người

 

Vì thương mẹ trong tay lũ quỷ

Ông đành lòng giải thể nghĩa quân

Đem mình nạp lũ thực dân

Đền ơn báo hiếu trung quân với đời :

 

"Thư kiếm tùng nhung tự thiếu niên

Yêu gian đảm khí hữu long tuyền

Anh hùng nhược ngộ vô dung địa (?)

Bảo hận thâm cừu bất đái thiên" 

 

Huỳnh Công Tấn và Trần Bá Lộc

Trần Tử Ca cùng bọn Việt gian

Chạy theo lũ giặc tham tàn

Nặng lòng mẫu quốc chẳng màng chi dân

 

Đỗ Hữu Phương thăng dần Tổng đốc

Là một người đã giúp thực dân

Cho người lùng sục nghĩa quân

Đón bắt Trương Huế ở gần Long An

 TÌNH HÌNH XÃ HỘI 

VÀ BIẾN CỐ Ở BẮC KỲ

 

Ở trong Nam là phần thuộc Pháp

Ngoài Bắc Kỳ loạn lạc khắp nơi

Pierre Lê Phụng dụ người

Nổi lên làm loạn bên ngoài Sơn Tây

 

Giặc thời nay, Cờ Vàng Cờ Trắng

Quân Tàu Ô với đảng Cờ Đen 

Cướp bóc quấy phá Quảng Yên

Lạng Sơn cát cứ , chiếm miền Tuyên Quang 

Vùng biên giới ở gần Trung Quốc

Bọn Thổ phỉ càng lúc càng đông

Cao Bằng có giặc Ngô Côn

Giặc Nùng giặc Thổ quân hơn mấy ngàn

 

Nguyễn Tri Phương rồi Trương Công Định

Ông Ích Khiêm, Đô Thống, Trọng Bình

Được vua giao việc điều binh 

Tìm phương ổn định tình hình rối ren

 

Nguyễn Tri Phương sau đêm thất thủ

Được triệu hồi điều phái ra Trung

Lãnh phần quân vụ bổ sung

Vạch phương phòng thủ trong vùng Quãng Nam

 

"Mọi" vách đá ở gần Quảng Ngãi

Thường thường hay nhiễu hại nhân dân

Nguyễn Thân dược lệnh cầm quân

Ra sức chiêu dụ dần dần vỗ yên

 

Ở Thừa Thiên , có nhiều biến cố

Việc xây lăng , lựa chổ khởi công

Tốn hao tiền bạc của chung

Người dân không thuận tán đồng ý vua

 

Vùng Vạn Niên đất xưa Hương Thủy

Mạch long giao địa lý tuyệt vời

Khiêm Cung được đặt vào nơi

Thâm sơn u tịch khó người tìm ra

 

Vua xem qua nhiều tờ đồ án

Cho công trình xây dựng Khiêm Lăng

Kiến trúc quy hoạch khoanh vùng

Đào hồ Thủy Tạ xây vòng thành Nam

 

Tháng mười hai cuối năm Giáp Tý

Hương Tập mưu định thí giết vua

Không may mưu lộ phải thua

Bị đem trảm quyết ngăn ngừa loạn sau

 

Hai năm tiếp vào đầu tháng tám

Có Đoàn Trưng dấy loạn Chày Vôi

Cùng em Ái, Trực mấy người

Cúc làm nội ứng giả vờ sắc vua

 

Vào Cấm Điện cướp đồ khí giới

Giặc tràn qua gần tới Tả Sương

Vô nhà Duyệt Thị dương dương

Hồ Oai ra cản giữa đường gặp quân

 

Đoàn Tư Trực gươm phăng một nhát

Tai Hồ Oai rách toạc một bên

Trưng mời xa giá rước lên

Đưa con Hường Tập nắm quyền hoàng gia

 

Cuộc chính biến trên đà thắng lợi

Trực chưa chi đã vội hân hoan

Hồ Oai, Lê Sĩ nhân toan

Đâm ngay Tư Trực một gươm chết liền

 

Quân tạo phản thất kinh khiếp hải

Trước tình hình tiến thoái lưỡng nan 

Dân phu rối loạn tan hàng

Bị quân thị vệ dể dàng dẹp tan

 

Cuộc chính biến làm vua thức tỉnh

Xét lại nhiều quyết định từ xưa

Chọn người kế vị ngôi vua

Tìm cách đánh bại mưu đồ ngoại xâm 

 

Nguyễn Trường Tộ uyên thâm Hán học

Lê gót theo giám mục Gauthier

Xuất dương tìm kế ra đi

Đem điều quan sát chép ghi rõ ràng

 

Dâng lên vua điều trần lý thuyết

Những vấn đề giải quyết ba hoa

Duy tân rằng lợi nước nhà

Cho mau bắt kịp người ta với mình

 

Ở Cái Mơn có Trương Vĩnh Ký

Là một người trí thức theo Tây

Thực thi chính sách đường xa

Dùng chữ quốc ngữ trong trường phổ thông

 

Làm thông ngôn cho đoàn Sứ bộ

Sang Tây phương trao đổi ngoại giao

Trở về sau đó ít lâu

Chuyên tâm dịch thuật sách Tàu, chữ Nôm

 

Pháp đã chiếm nhiều phần đất nước

Đất Nam kì xâm lược từ lâu

Bắc kì thôn tính mưu sâu

Bourayne thuyền chiến khởi đầu tiến vô

 

Năm Nhâm Thân (1873) tên Đồ Phổ Nghĩa

Đem thương thuyền dựa vía giặc Tây

Mượn đường mua bán qua đây

Vân Nam, Hà Nội vẽ ngay hải trình

 

Phan Đình Bình cùng quan Khâm Mạng

Gọi Dupuis đàm phán giao thương

Cấm không cho chở đi đường

Gạo thóc, đạn dược, súng trường, quân trang

 

Jean Dupuis chẳng màng khuyến cáo (1872)

Vẫn cho thuyền chạy thấu Vân Nam (1873)

Quân ta ra lệnh bắt giam

Những tên ngang ngạnh công nhân trên tàu

 

Jean Dupuis bắt đầu làm loạn

Kéo lên bờ sửa soạn tấn công

Bắt đi mấy lính hộ phòng 

Hai viên quan lại giam chung một buồng

PHÁP CHIẾM THÀNH HÀ NỘI (1873)

 

Trong khi đó giặc đang kiếm cớ

Gọi Garnier đang ở Trung Hoa

Tuần dương hạm Pháp kéo qua

Hai bên thương thuyết tìm ra giải trình

 

Đang thương thuyết thình lình giặc nổi

Vây hãm thành gởi tối hậu thư

Tri Phương viết lệnh gởi cho

Phải mau bẻ gãy mưu đồ của Tây

 

Cửa Đông Nam giặc vây dày đặc

Tấn công thành đại bác nổ vang

Cư dân sửng sốt bàng hoàng

Còn quan Khâm Mạng bị thương ở đùi

 

Thành đã rơi vào tay giặc Pháp 

Dùng luật rừng trấn áp quan quân

Cho người lùng sục trong dân 

Bắt giam nghĩa sĩ để ngăn chống ngầm

 

Phò mã Lâm mặc dù trúng đạn

Gục trên thành tay vẫn cầm gươm

Tướng quân cũng đã bị thương

Chối từ băng bó vết thương trên đùi (1873)

 

Nguyễn Tri Phương ngậm ngùi vận nước

Trước địch quân nhả thuốc nhịn ăn

Ba mươi tháng Chạp (1873) trối rằng :

"Một đời vì nước quyết quên thân mình"

 

Pháp lấy xong được thành Hà Nội

Bèn xuất quân tiến tới Trung Châu

Hưng Yên, Phủ Lý tóm thâu

Ninh Bình, Nam Định lọt vào bọn Tây

 

Hautefeuille Hải quân Thiếu úy

Chiếm Hải Dương như thế trở tay

Giáo dân Phát Diệm theo Tây

Vui mừng thoát cảnh khốn cùng trước kia

 

FRANCIS GARNIER TỬ THƯƠNG

 

Hoàng Kế Viêm được chia trấn thủ

Làm Tiết Chế Quân Vụ Bắc Kì

Cờ Đen cướp biễn xin về 

Cho Lưu Vĩnh Phúc chỉ huy bọn này

 

Quân Nam triều rút lui trấn giữ

Giặc Cờ Đen cố nhử bọn Tây

Vu vơ mấy phát đạn bay

Dụ cho quân Pháp rời ngay khỏi thành

 

Quân Cờ Đen thu binh trốn chạy

Pháp đuổi theo ra tới ngoại ô 

Đến chân cầu Giấy thì vừa 

Lọt vào thòng lọng bất ngờ của ta

 

Trận phục kích thật là diệu kế

Ta , bấy giờ ở thế thượng phong

Garnier trúng đạn tử vong(1876)

Làm cho quân giặc vô cùng lo âu

 

Quân ta đã từ lâu yếu thế

Nhưng trận này khống chế giặc Tây

Dupré Thống Đốc lên thay (1873)

Liền sai sứ giả trình bày với ta

 

Philastre thanh tra đại úy

Theo lệnh Tây đến Huế điều đình

Cùng ta giải quyết tình hình

Sao cho đừng để tranh giành về sau

 

SỰ THAY ĐỔI 

TRONG VIỆC BANG GIAO VỚI PHÁP

HÒA ƯỚC GIÁP TUẤT 1874

 

Năm Giáp Tuất ký vào hòa ước (1874)

Hăm hai điều định được như sau :

Đặt chức lãnh sự ra vào

Ưu tiên thương mãi ngoại giao nước ngoài

 

Nguyễn Văn Tường Khâm Sai chánh sứ

Được triều đình cắt cử nghị thương

Còn Krant đại diện Tây dương (1874)

Buộc ta cắt đất để nhường cho Tây

 

Từ Giáp Tuất (1874) tới nay năm Ngọ(1882)

Pháp và ta đã tỏ bình yên

Sứ thần trao đổi hai miền

Khâm sứ Philastre giữ quyền ngoại giao (1876)

 

Ông Philastre mặc dầu người Pháp

Nhưng lại thích học tập Hán văn 

Biết ông hiện tại đang cần

Vua sai thầy cử dạy giùm ông ta

 

Việc giao hảo giữa ta và Pháp

Đã trở nên hòa hợp nhiều hơn

Vấn đề trao đổi ngoại thương

Được đem bàn bạc luận cương rõ ràng

 

Việc truyền đạo có phần cởi mỡ

Giáo sĩ nay giúp đỡ khá nhiều

Để dân thóat cảnh đói nghèo (1868)

Văn Điền mật tấu mấy điều yên dân 

 

Chính phủ Pháp tặng tuần dương hạm(1876)

Cùng khí tài súng đạn cho ta

Vua sai Tham tá đi qua

Nhận về năm chiếc tuần tra dọc bờ

 

Năm Mậu Dần (1878) cấp cho Hà Nội

Trăm khẩu súng quà gởi của Tây

Để cho hai nước từ đây

Giử niềm hòa khí lâu dài hai bên

 

Bộ Ngự chế có thêm mấy quyển

Vịnh sử Nam những chuyện xa xưa (1877)

Luật hình vua lại truyền đưa

Gởi cho Khâm sứ làm quà của ta

 

Vua sai qua xã giao thăm viếng (1881)

Một tháng hay hai tháng một lần

Có khi tại cửa Ngọ Môn 

Giao hòa yến tiệc đãi đằng sứ Tây

 

Nguyễn Thành Ý được sai đi Pháp (1877)

Đấu xảo đưa các loại thổ nghi

Lấy thêm đồ đệ đem đi (1879)

Toulouse ở lại học nghề động cơ

 

Lại chọn người tuyển cho sang Pháp (1879)

Sang nước Anh quan sát xứ người (1870) (1881)

Mua tàu của Đức năm rồi (1872)

Bang giao với Ý, tiếp người phương Tây (1879)