Con đường tu tập sẽ đưa ta đến giới hạn cuối cùng của thế giới quen
thuộc này. Thường thì trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta tự tạo cho
mình một lãnh địa, sống trong một tháp ngà an ổn. Nơi đây mọi vật đều có
vị trí riêng của nó, và ta cũng biết được rõ ràng vị thế của chính mình.
Tâm ta lúc nào cũng phòng thủ để bảo vệ và duy trì cái thế giới nội tâm
quen thuộc này. Nhưng bức thành trì an ổn đó lại giới hạn và giam giữ sự
sống của ta trong những gì quen thuộc và dễ nhận diện. Và chung quanh ta
còn có biết bao nhiêu thế giới của kinh nghiệm và sự sống khác nữa.
Chúng nằm ngoài tập quán nhận thức có điều kiện của ta. Liệu chúng ta có
can đảm và tâm huyết để thám hiểm cái thế giới xa lạ ấy không?
Một vị thầy, một người hướng dẫn, một thiện tri thức có thể là những trợ
lực vô giá trên con đường tu tập. Những vị ấy có thể trình bày cho ta
thấy những gì còn ẩn giấu, chỉ rõ con đường đi, và khơi dậy những khát
vọng cao thượng trong ta. Khi vượt ngoài giới hạn của thế giới quen
thuộc này, chúng ta sẽ kinh nghiệm hạnh phúc và khổ đau một cách mới lạ
và bất ngờ. Đôi khi khổ đau có thể thúc giục ta tinh tấn để được giải
thoát, nhưng cũng có lúc ta bị lún sâu vào vũng lầy của khốn khó mà
không có lối thoát. Và cái bẫy của hạnh phúc lại còn nguy hiểm bội phần
hơn thế nữa! Trên con đường tu tập cũng có nhiều nơi nghỉ chân rất thoải
mái. Sau một thời gian tu tập, ta sẽ cam thấy an lạc hơn, hài hòa với
mọi người hơn, thích nghi và dễ dàng chấp nhận hơn. Mối tương quan giữa
ta và người khác sẽ trở nên tốt đẹp và cuộc sống cũng sẽ trở nên dễ
dàng. Vì vậy, nhiều khi ta cứ muốn ở lại chốn vô sự, thoải mái này để
được nghỉ ngơi mãi mãi.
Một vị thầy giỏi sẽ biết khi nào học trò mình bị mắc kẹt, dù là trong
khổ đau hoặc trong bất cứ một thứ hạnh phúc nào còn bị điều kiện. Bằng
những phương tiện khéo léo khác nhau, vị thầy biến chúng thành một thứ
nhiên liệu cho ngọn lửa giác ngộ. Có những lúc chúng ta cần sự khuyến
khích, nâng đỡ, ưu ái, và cũng có lúc cái ta cần là một gáo nước lạnh
tạt thẳng vào mặt. Tôi tôn trọng và học được rất nhiều từ phương pháp
thứ hai này nơi ngài U Pandita Sayadaw, vị thiền sư Miến Điện của tôi.
Bất cứ một kinh nghiệm nào của tôi trình lên với ông, cho dù có huy
hoàng đến đâu, ông cũng không hề lộ một ve gì khâm phục. Mặc dù đôi lúc
tôi cũng cảm thấy thất vọng, nhưng ông đã cho tôi một món quà quý giá là
không bao giờ chấp nhận một cái gì thấp kém hơn là sự giải thoát thực
sự.
Một vị thầy đáng kính nữa là ngài Nyoshu Khenpo Rinpoche đã chỉ cho tôi
thấy sự tự do cao tột bằng một lối khác. Một lần tôi đến gặp ông để
trình pháp. Tôi kể cho ông nghe những kinh nghiệm thiền quán đặc biệt mà
tôi đã chứng nghiệm. Ông bảo: “Giá vàng thì có lúc lên, lúc xuống, nhưng
bản chất của vàng thì bao giờ cũng vậy!” Kinh nghiệm thiền quán đến rồi
đi, nhưng tự tính thanh tịnh của tâm thì vẫn tồn tại. Bằng ngôn từ hay
bằng sự hiện diện của mình, một vị thầy sẽ không để cho ta bị mắc kẹt
vào bất cứ một hình tướng tạm thời nào!
Trong mối tương quan thầy trò, ta thường gặp một vấn đề khó khăn là sự
lẫn lộn giữa uy quyền và thẩm quyền. Trong đời sống, ở lãnh vực nào cũng
vậy, chúng ta sẽ gặp những người có một trình độ hiểu biết cao hơn ta về
một vấn đề nào đó. Chấp nhận sự khác biệt ấy sẽ giúp cho ta biết cởi mở
để học hỏi nơi người khác. Nó giúp chúng ta lúc nào cũng giữ được một sơ
tâm. Nhưng chấp nhận kiến thức của một người trong một lãnh vực nào đó
không có nghĩa là ta trao hết quyền hành cho người ấy. Chúng ta vẫn có
thể tiếp nhận sự hướng dẫn, những lời chỉ dạy, và khuyến khích của người
khác, mà không cần phải phó mặc hết cái nhận thức về phải trái của mình
cho họ!
Sự lẫn lộn này thật ra được bắt đầu ở cả hai bên. Vị thầy có thể có một
trình độ hiểu biết nào đó, nhưng sự giác ngộ của các ngài vẫn chưa hoàn
toàn trọn vẹn, cũng có lúc hành động của các vị ấy vẫn còn bị ảnh hưởng
bởi vô minh. Còn những người học trò có khi lại quá vội vàng buông bỏ
hết sự phán xét, phân biệt của mình với danh nghĩa khiêm tốn, nhẫn chịu.
Chúng ta thường sai lầm khi cho rằng một người có tri thức, hiểu biết
thông suốt trong một lãnh vực nào đó thì tự nhiên sự hiểu biết ấy cũng
sẽ bao trùm hết mọi lãnh vực khác. Điều ấy có thể đúng nhưng cũng rất có
thể sai!
Trong truyền thống Phật giáo nguyên thủy, vị thầy còn được xem là một
kalyana-mitta, tức là một thiện tri thức, một người bạn lành về đạo lý.
Một bậc chân thiện tri thức lúc nào cũng hành động vì lòng từ ái, vì sự
thương xót chúng sinh còn nhiều khổ đau. Khi ta thấy được một thẩm quyền
tự nhiên trong những vị thầy vì sự minh triết, trí hiểu biết, lòng từ bi
của họ, và khi những hành động của các ngài được phát xuất từ đó, ta sẽ
hương được lợi ích vô vàn từ sự chỉ dạy của các ngài. Mối liên hệ thầy
trò có thể là một phước báu lớn lao nhất trong đời người học trò, nhưng
nó cũng có những nguy cơ của sự lạm dụng. Nhận thức được hai khía cạnh
ấy sẽ giúp ta có thể dễ dàng phân biệt được.