pratyayaparīkṣā nāma prathamaṁ prakaraṇam

nāgārjuna kṛta

madhyamakaśāstram|

pratyayaparīkṣā nāma prathamaṁ prakaraṇam|

anirodhamanutpādamanucchedamaśāśvatam|

anekārthamanānārthamanāgamamanirgamam||1||

yaḥ pratītyasamutpādaṁ prapañcopaśamaṁ śivam|

deśayāmāsa saṁbuddhastaṁ vande vadatāṁ varam||2||

na svato nāpi parato na dvābhyāṁ nāpyahetutaḥ|

utpannā jātu vidyante bhāvāḥ kkacana kecana||3||

catvāraḥ pratyayā hetuścālambanamanantaram|

tathaivādhipateyaṁ ca pratyayo nāsti pañcamaḥ||4||

na hi svabhāvo bhāvānāṁ pratyayādiṣu vidyate|

avidyamāne svabhāve parabhāvo na vidyate||5||

kriyā na pratyayavatī nāpratyayavatī kriyā|

pratyayā nākriyāvantaḥ kriyāvantaśca santyuta||6||

utpadyate pratītyemānitīme pratyayāḥ kila|

yāvannotpadyata ime tāvannāpratyayāḥ katham||7||

naivāsato naiva sataḥ pratyayo'rthasya yujyate|

asataḥ pratyayaḥ kasya sataśca pratyayena kim||8||

na sannāsanna sadasan dharmo nirvartate yadā|

kathaṁ nirvartako heturevaṁ sati hi yujyate||9||

anālambana evāyaṁ san dharma upadiśyate|

athānālambane dharme kuta ālambanaṁ punaḥ||10||

anutpanneṣu dharmeṣu nirodho nopapadyate|

nānantaramato yuktaṁ niruddhe pratyayaśca kaḥ||11||

bhāvānāṁ niḥsvabhāvānāṁ na sattā vidyate yataḥ|

satīdamasmin bhavatītyetannaivopapadyate||12||

na ca vyastasamasteṣu pratyayeṣvasti tatphalam|

pratyayebhyaḥ kathaṁ tacca bhavenna pratyayeṣu yat||13||

athāsadapi tattebhyaḥ pratyayebhyaḥ pravartate|

apratyayebhyo'pi kasmātphalaṁ nābhipravartate||14||

phalaṁ ca pratyayamayaṁ pratyayāścāsvayaṁmayāḥ|

phalamasvamayebhyo yattatpratyayamayaṁ katham||15||

tasmānna pratyayamayaṁ nāpratyayamayaṁ phalam|

saṁvidyate phalābhāvātpratyayāpratyayāḥ kutaḥ||16||

gatāgataparīkṣā dvitīyaṁ prakaraṇam

2

gatāgataparīkṣā dvitīyaṁ prakaraṇam|

gataṁ na gamyate tāvadagataṁ naiva gamyate|

gatāgatavinirmuktaṁ gamyamānaṁ na gamyate||1||

ceṣṭā yatra gatistatra gamyamāne ca sā yataḥ|

na gate nāgate ceṣṭā gamyamāne gatistataḥ||2||

gamyamānasya gamanaṁ kathaṁ nāmopapatsyate|

gamyamāne dvigamanaṁ yadā naivopapadyate||3||

gamyamānasya gamanaṁ yasya tasya prasajyate|

ṛte gatergamyamānaṁ gamyamānaṁ hi gamyate||4||

gamyamānasya gamane prasaktaṁ gamanadvayam|

yena tadgamyamānaṁ ca yaccātra gamanaṁ punaḥ||5||

dvau gantārau prasajyete prasakte gamanadvaye|

gantāraṁ hi tiraskṛtya gamanaṁ nopapadyate||6||

gantāraṁ cettiraskṛtya gamanaṁ nopapadyate|

gamane'sati gantātha kuta eva bhaviṣyati||7||

gantā na gacchati tāvadagantā naiva gacchati|

anyo ganturagantuśca kastṛtīyo hi gacchati||8||

gantā tāvadgacchatīti kathamevopapatsyate|

gamanena vinā gantā yadā naivopapadyate||9||

pakṣo gantā gacchatīti yasya tasya prasajyate|

gamanena vinā gantā ganturgamanamicchataḥ||10||

gamane dve prasajyete gantā yadyuta gacchati|

ganteti cocyate yena gantā san yacca gacchati||11||

gate nārabhyate gantuṁ gataṁ nārabhyate'gate|

nārabhyate gamyamāne gantumārabhyate kuha||12||

na pūrvaṁ gamanārambhādgamyamānaṁ na vā gatam|

yatrārabhyeta gamanamagate gamanaṁ kutaḥ||13||

gataṁ kiṁ gamyamānaṁ kimagataṁ kiṁ vikalpyate|

adṛśyamāna ārambhe gamanasyaiva sarvathā||14||

gantā na tiṣṭhati tāvadagantā naiva tiṣṭhati|

anyo ganturagantuśca kastṛtīyo'tha tiṣṭhati||15||

gantā tāvattiṣṭhatīti kathamevopapatsyate|

gamanena vinā gantā yadā naivopapadyate||16||

na tiṣṭhati gamyamānānna gatānnāgatādapi|

gamanaṁ saṁpravṛttiśca nivṛttiśca gateḥ samā||17||

yadeva gamanaṁ gantā sa eveti na yujyate|

anya eva punargantā gateriti na yujyate||18||

yadeva gamanaṁ gantā sa eva hi bhavedyadi|

ekībhāvaḥ prasajyeta kartuḥ karmaṇa eva ca||19||

anya eva punargantā gateryadi vikalpyate|

gamanaṁ syādṛte ganturgantā syādgamanādṛte||20||

ekībhāvena vā siddhirnānābhāvena vā yayoḥ|

na vidyate, tayoḥ siddhiḥ kathaṁ nu khalu vidyate||21||

gatyā yayocyate gantā gatiṁ tāṁ sa na gacchati|

yasmānna gatipūrvo'sti kaścitkiṁciddhi gacchati||22||

gatyā yayocyate gantā tato'nyāṁ sa na gacchati|

gatī dve nopapadyete yasmādeke pragacchati||23||

sadbhūto gamanaṁ gantā triprakāraṁ na gacchati|

nāsadbhūto'pi gamanaṁ triprakāraṁ sa gacchati||24||

gamanaṁ sadasadbhūtastriprakāraṁ na gacchati|

tasmādgatiśca gantā ca gantavyaṁ ca na vidyate||25||

cakṣurādīndriyaparīkṣā tṛtīyaṁ prakaraṇam

3

cakṣurādīndriyaparīkṣā tṛtīyaṁ prakaraṇam|

darśanaṁ śravaṇaṁ ghrāṇaṁ rasanaṁ sparśanaṁ manaḥ|

indriyāṇi ṣaḍeteṣāṁ draṣṭavyādīni gocaraḥ||1||

svamātmānaṁ darśanaṁ hi tattameva na paśyati|

na paśyati yadātmānaṁ kathaṁ drakṣyati tatparān||2||

na paryāpto'gnidṛṣṭānto darśanasya prasiddhaye|

sadarśanaḥ sa pratyukto gamyamānagatāgataiḥ||3||

nāpaśyamānaṁ bhavati yadā kiṁcana darśanam|

darśanaṁ paśyatītyevaṁ kathametattu yujyate||4||

paśyati darśanaṁ naiva naiva paśyatyadarśanam|

vyākhyāto darśanenaiva draṣṭā cāpyupagamyatām ||5||

tiraskṛtya draṣṭā nāstyatiraskṛtya ca darśanam|

draṣṭavyaṁ darśanaṁ caiva draṣṭaryasati te kutaḥ||6||

pratītya mātāpitarau yathoktaḥ putrasaṁbhavaḥ|

cakṣūrūpe pratītyaivamukto vijñānasaṁbhavaḥ||7||

draṣṭavyadarśanābhāvādvijñānādicatuṣṭayam|

nāstīti upādānādīni bhaviṣyanti punaḥ katham||8||

vyākhyātaṁ śravaṇaṁ ghrāṇaṁ rasanaṁ sparśanaṁ manaḥ|

darśanenaiva jānīyācchrotṛśrotavyakādi ca||9||

skandhaparīkṣā caturthaṁ prakaraṇam

4

skandhaparīkṣā caturthaṁ prakaraṇam|

rūpakāraṇanirmuktaṁ na rūpamupalabhyate|

rūpeṇāpi na nirmuktaṁ dṛśyate rūpakāraṇam||1||

rūpakāraṇanirmukte rūpe rūpaṁ prasajyate|

āhetukaṁ, na cāstyarthaḥ kaścidāhetukaḥ kvacit||2||

rūpeṇa tu vinirmuktaṁ yadi syādrūpakāraṇam|

akāryakaṁ kāraṇaṁ syāt nāstyakāryaṁ ca kāraṇam||3||

rūpe satyeva rūpasya kāraṇaṁ nopapadyate|

rūpe'satyeva rūpasya kāraṇaṁ nopapadyate||4||

niṣkāraṇaṁ punā rūpaṁ naiva naivopapadyate|

tasmāt rūpagatān kāṁścinna vikalpān vikalpayet||5||

na kāraṇasya sadṛśaṁ kāryamityupapadyate|

na kāraṇasyāsadṛśaṁ kāryamityupapadyate||6||

vedanācittasaṁjñānāṁ saṁskārāṇāṁ ca sarvaśaḥ|

sarveṣāmeva bhāvānāṁ rūpeṇaiva samaḥ kramaḥ||7||

vigrahe yaḥ parīhāraṁ kṛte śūnyatayā vadet|

sarvaṁ tasyāparihṛtaṁ samaṁ sādhyena jāyate||8||

vyākhyāne ya upālambhaṁ kṛte śūnyatayā vadet|

sarvaṁ tasyānupālabdhaṁ samaṁ sādhyena jāyate||9||

dhātuparīkṣā pañcamaṁ prakaraṇam

5

dhātuparīkṣā pañcamaṁ prakaraṇam|

nākāśaṁ vidyate kiṁcitpūrvamākāśalakṣaṇāt|

alakṣaṇaṁ prasajyeta syātpūrvaṁ yadi lakṣaṇāt||1||

alakṣaṇo na kaścicca bhāvaḥ saṁvidyate kkacit|

asatyalakṣaṇe bhāve kramatāṁ kuha lakṣaṇam||2||

nālakṣaṇe lakṣaṇasya pravṛttirna salakṣaṇe|

salakṣaṇālakṣaṇābhyāṁ nāpyanyatra pravartate||3||

lakṣaṇāsaṁpravṛttau ca na lakṣyamupapadyate|

lakṣyasyānupapattau ca lakṣaṇasyāpyasaṁbhavaḥ||4||

tasmānna vidyate lakṣyaṁ lakṣaṇaṁ naiva vidyate|

lakṣyalakṣaṇanirmukto naiva bhāvo'pi vidyate||5||

avidyamāne bhāve ca kasyābhāvo bhaviṣyati|

bhāvābhāvavidharmā ca bhāvābhāvamavaiti kaḥ||6||

tasmānna bhāvo nābhāvo na lakṣyaṁ nāpi lakṣaṇam|

ākāśam ākāśasamā dhātavaḥ pañca ye pare||7||

astitvaṁ ye tu paśyanti nāstitvaṁ cālpabuddhayaḥ|

bhāvānāṁ te na paśyanti draṣṭavyopaśamaṁ śivam||8||

rāgaraktaparīkṣā ṣaṣṭhaṁ prakaraṇam

6

rāgaraktaparīkṣā ṣaṣṭhaṁ prakaraṇam|

rāgādyadi bhavetpūrvaṁ rakto rāgatiraskṛtaḥ|

taṁ pratītya bhavedrāgo rakte rāgo bhavetsati||1||

rakte'sati punā rāgaḥ kuta eva bhaviṣyati|

sati vāsati vā rāge rakte'pyeṣa samaḥ kramaḥ||2||

sahaiva punarudbhūtirna yuktā rāgaraktayoḥ|

bhavetāṁ rāgaraktau hi nirapekṣau parasparam||3||

naikatve sahabhāvo'sti na tenaiva hi tatsaha|

pṛthaktve sahabhāvo'tha kuta eva bhaviṣyati||4||

ekatve sahabhāvaścetsyātsahāyaṁ vināpi saḥ|

pṛthaktve sahabhāvaścetsyātsahāyaṁ vināpi saḥ||5||

pṛthaktve sahabhāvaśca yadi kiṁ rāgaraktayoḥ|

siddhaḥ pṛthakpṛthagbhāvaḥ sahabhāvo yatastayoḥ||6||

siddhaḥ pṛthakpṛthagbhāvo yadi vā rāgaraktayoḥ|

sahabhāvaṁ kimarthaṁ tu parikalpayase tayoḥ||7||

pṛthaṅ na sidhyatītyevaṁ sahabhāvaṁ vikāṅkṣasi|

sahabhāvaprasiddhyarthaṁ pṛthaktvaṁ bhūya icchasi||8||

pṛthagbhāvāprasiddheśca sahabhāvo na sidhyati|

katamasmin pṛthagbhāve sahabhāvaṁ satīcchasi||9||

evaṁ raktena rāgasya siddhirna saha nāsaha|

rāgavatsarvadharmāṇāṁ siddhirna saha nāsaha||10||

saṁskṛtaparīkṣā saptamaṁ prakaraṇam

7

saṁskṛtaparīkṣā saptamaṁ prakaraṇam|

yadi saṁskṛta utpādastatra yuktā trilakṣaṇī|

athāsaṁskṛta utpādaḥ kathaṁ saṁskṛtalakṣaṇam||1||

utpādādyāstrayo vyastā nālaṁ lakṣaṇakarmaṇi|

saṁskṛtasya samastāḥ syurekatra kathamekadā||2||

utpādasthitibhaṅgānāmanyatsaṁskṛtalakṣaṇam|

asti cedanavasthaivaṁ nāsti cette na saṁskṛtāḥ||3||

utpādotpāda utpādo mūlotpādasya kevalam|

utpādotpādamutpādo maulo janayate punaḥ||4||

utpādotpāda utpādo mūlotpādasya te yadi|

maulenājanitastaṁ te sa kathaṁ janayiṣyati||5||

sa te maulena janito maulaṁ janayate yadi|

maulaḥ sa tenājanitastamutpādayate katham||6||

ayamutpadyamānaste kāmamutpādayedimam|

yadīmamutpādayitumajātaḥ śaknuyādayam||7||

pradīpaḥ svaparātmānau saṁprakāśayitā yathā|

utpādaḥ svaparātmānāvubhāvutpādayettathā||8||

pradīpe nāndhakāro'sti yatra cāsau pratiṣṭhitaḥ|

kiṁ prakāśayati dīpaḥ prakāśo hi tamovadhaḥ||9||

kathamutpadyamānena pradīpena tamo hatam|

notpadyamāno hi tamaḥ pradīpaḥ prāpnute yadā||10||

aprāpyaiva pradīpena yadi vā nihataṁ tamaḥ|

ihasthaḥ sarvalokasthaṁ sa tamo nihaniṣyati||11||

pradīpaḥ svaparātmānau saṁprakāśayate yadi|

tamo'pi svaparātmānau chādayiṣyatyasaṁśayam||12||

anutpanno'yamutpādaḥ svātmānaṁ janayetkatham|

athotpanno janayate jāte kiṁ janyate punaḥ||13||

notpadyamānaṁ notpannaṁ nānutpannaṁ kathaṁcana|

utpadyate tathākhyātaṁ gamyamānagatāgataiḥ||14||

utpadyamānamutpattāvidaṁ na kramate yadā|

kathamutpadyamānaṁ tu pratītyotpattimucyate||15||

pratītya yadyadbhavati tattacchāntaṁ svabhāvataḥ|

tasmādutpadyamānaṁ ca śāntamutpattireva ca||16||

yadi kaścidanutpanno bhāvaḥ saṁvidyate kvacit|

utpadyeta sa kiṁ tasmin bhāva utpadyate'sati||17||

utpadyamānamutpādo yadi cotpādayatyayam|

utpādayettamutpādamutpādaḥ katamaḥ punaḥ||18||

anya utpādatyenaṁ yadyutpādo'navasthitiḥ|

athānutpāda utpannaḥ sarvamutpadyate tathā||19||

sataśca tāvadutpattirasataśca na yujyate|

na sataścāsataśceti pūrvamevopapāditam||20||

nirudhyamānasyotpattirna bhāvasyopapadyate|

yaścānirudhyamānastu sa bhāvo nopapadyate||21||

na sthitabhāvastiṣṭhatyasthitabhāvo na tiṣṭhati|

na tiṣṭhati tiṣṭhamānaḥ ko'nutpannaśca tiṣṭhati||22||

sthitirnirudhyamānasya na bhāvasyopapadyate|

yaścānirudhyamānastu sa bhāvo nopapadyate||23||

jarāmaraṇadharmeṣu sarvabhāveṣu sarvadā|

tiṣṭhanti katame bhāvā ye jarāmaraṇaṁ vinā||24||

sthityānyayā sthiteḥ sthānaṁ tayaiva ca na yujyate|

utpādasya yathotpādo nātmanā na parātmanā||25||

nirudhyate nāniruddhaṁ na niruddhaṁ nirudhyate|

tathāpi nirudhyamānaṁ kimajātaṁ nirudhyate||26||

sthitasya tāvadbhāvasya nirodho nopapadyate|

nāsthitasyāpi bhāvasya nirodha upapadyate||27||

tayaivāvasthayāvasthā na hi saiva nirudhyate|

anyayāvasthayāvasthā na cānyaiva nirudhyate||28||

yadaivaṁ sarvadharmāṇāmutpādo nopapadyate|

tadaivaṁ sarvadharmāṇāṁ nirodho nopapadyate||29||

sataśca tāvadbhāvasya nirodho nopapadyate|

ekatve na hi bhāvaśca nābhāvaścopapadyate||30||

asato'pi na bhāvasya nirodha upapadyate|

na dvitīyasya śirasacchedanaṁ vidyate yathā||31||

na svātmanā nirodho'sti nirodho na parātmanā|

utpādasya yathotpādo nātmanā na parātmanā||32||

utpādasthitibhaṅgānāmasiddhernāsti saṁskṛtam|

saṁskṛtasyāprasiddhau ca kathaṁ setsyatyasaṁskṛtam||33||

yathā māyā yathā svapno gandharvanagaraṁ yathā|

tathotpādastathā sthānaṁ tathā bhaṅga udāhṛtam||34||

karmakārakaparīkṣā aṣṭamaṁ prakaraṇam

8

karmakārakaparīkṣā aṣṭamaṁ prakaraṇam|

sadbhūtaḥ kārakaḥ karma sadbhūtaṁ na karotyayam|

kārako nāpyasadbhūtaḥ karmāsadbhūtamīhate||1||

sadbhūtasya kriyā nāsti karma ca syādakartṛkam|

sadbhūtasya kriyā nāsti kartā ca syādakarmakaḥ||2||

karoti yadyasadbhūto'sadbhūtaṁ karma kārakaḥ|

ahetukaṁ bhavetkarma kartā cāhetuko bhavet||3||

hetāvasati kāryaṁ ca kāraṇaṁ ca na vidyate|

tadabhāve kriyā kartā karaṇaṁ ca na vidyate||4||

dharmādharmau na vidyete kriyādīnāmasaṁbhave|

dharme cāsatyadharme ca phalaṁ tajjaṁ na vidyate||5||

phale'sati na mokṣāya na svargāyopapadyate|

mārgaḥ sarvakriyāṇāṁ ca nairarthakyaṁ prasajyate||6||

kārakaḥ sadasadbhūtaḥ sadasatkurute na tat|

parasparaviruddhaṁ hi saccāsaccaikataḥ kutaḥ||7||

satā ca kriyate nāsannāsatā kriyate ca sat|

kartrā sarve prasajyante doṣāstatra ta eva hi||8||

nāsadbhūtaṁ na sadbhūtaḥ sadasadbhūtameva vā|

karoti kārakaḥ karma pūrvoktaireva hetubhiḥ||9||

nāsadbhūto'pi sadbhūtaṁ sadasadbhūtameva vā|

karoti kārakaḥ karma purvoktaireva hetubhiḥ||10||

karoti sadasadbhūto na sannāsacca kārakaḥ|

karma tattu vijānīyātpūrvoktaireva hetubhiḥ||11||

pratītya kārakaḥ karma taṁ pratītya ca kārakam|

karma pravartate, nānyatpaśyāmaḥ siddhikāraṇam||12||

evaṁ vidyādupādānaṁ vyutsargāditi karmaṇaḥ|

kartuśca karmakartṛbhyāṁ śeṣān bhāvān vibhāvayet||13||

pūrvaparīkṣā navamaṁ prakaraṇam

9

pūrvaparīkṣā navamaṁ prakaraṇam|

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha|

bhavanti yasya prāgebhyaḥ so'stītyeke vadantyuta||1||

kathaṁ hyavidyamānasya darśanādi bhaviṣyati|

bhāvasya tasmātprāgebhyaḥ so'sti bhāvo vyavasthitaḥ||2||

darśanaśravaṇādibhyo vedanādibhya eva ca|

yaḥ prāgvyavasthito bhāvaḥ kena prajñapyate'tha saḥ||3||

vināpi darśanādīni yadi cāsau vyavasthitaḥ|

amūnyapi bhaviṣyanti vinā tena na saṁśayaḥ||4||

ajyate kenacitkaścit kiṁcitkenacidajyate|

kutaḥ kiṁcidvinā kaścit kiṁcitkaṁcidvinā kutaḥ||5||

sarvebhyo darśanādibhyaḥ kaścitpūrvo na vidyate|

ajyate darśanādīnāmanyena punaranyadā||6||

sarvebhyo darśanādibhyo yadi pūrvo na vidyate|

ekaikasmātkathaṁ pūrvo darśanādeḥ sa vidyate||7||

draṣṭā sa eva sa śrotā sa eva yadi vedakaḥ|

ekaikasmādbhavetpūrvaṁ evaṁ caitanna yujyate||8||

draṣṭānya eva śrotānyo vedako'nyaḥ punaryadi|

sati syād draṣṭari śrotā bahutvaṁ cātmanāṁ bhavet||9||

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha|

bhavanti yebhyasteṣveṣa bhūteṣvapi na vidyate||10||

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha|

na vidyate cedyasya sa na vidyanta imānyapi||11||

prāk ca yo darśanādibhyaḥ sāṁprataṁ cordhvameva ca|

na vidyate'sti nāstīti nivṛttāstatra kalpanāḥ||12||

agnīndhanaparīkṣā daśamaṁ prakaraṇam

10

agnīndhanaparīkṣā daśamaṁ prakaraṇam|

yadindhanaṁ sa cedagnirekatvaṁ kartṛkarmaṇoḥ|

anyaścedindhanādagnirindhanādapyṛte bhavet||1||

nityapradīpta eva syādapradīpanahetukaḥ|

punarārambhavaiyarthyamevaṁ cākarmakaḥ sati||2||

paratra nirapekṣatvādapradīpanahetukaḥ|

punarārambhavaiyarthyaṁ nityadīptaḥ prasajyate||3||

tatraitasmādidhyamānamindhanaṁ bhavatīti cet|

kenedhyatāmindhanaṁ tattāvanmātramidaṁ yadā||4||

anyo na prāpsyate'prāpto na dhakṣyatyadahan punaḥ|

na nirvāsyatyanirvāṇaḥ sthāsyate vā svaliṅgavān||5||

anya evendhanādagnirindhanaṁ prāpnuyādyadi|

strī saṁprāpnoti puruṣaṁ puruṣaśca striyaṁ yathā||6||

anya evendhanādagnirindhanaṁ kāmamāpnuyāt|

agnīndhane yadi syātāmanyonyena tiraskṛte||7||

yadīndhanamapekṣyāgnirapekṣyāgniṁ yadīndhanam|

kataratpūrvaniṣpannaṁ yadapekṣyāgnirindhanam||8||

yadīndhanamapekṣyāgniragneḥ siddhasya sādhanam|

evaṁ satīndhanaṁ cāpi bhaviṣyati niragnikam||9||

yo'pekṣya sidhyate bhāvastamevāpekṣya sidhyati|

yadi yo'pekṣitavyaḥ sa sidhyatāṁ kamapekṣya kaḥ||10||

yo'pekṣya sidhyate bhāvaḥ so'siddho'pekṣate katham|

athāpyapekṣate siddhastvapekṣāsya na yujyate||11||

apekṣyendhanamagnirna nānapekṣyāgnirindhanam|

apekṣyendhanamagniṁ na nānapekṣyāgnimindhanam||12||

āgacchatyanyato nāgnirindhane'gnirna vidyate|

atrendhane śeṣamuktaṁ gamyamānagatāgataiḥ||13||

indhanaṁ punaragnirna nāgniranyatra cendhanāt|

nāgnirindhanavānnāgnāvindhanāni na teṣu saḥ||14||

agnīndhanābhyāṁ vyākhyāta ātmopādānayoḥ kramaḥ|

sarvo niravaśeṣeṇa sārdhaṁ ghaṭapaṭādibhiḥ||15||

ātmanaśca satattvaṁ ye bhāvānāṁ ca pṛthakpṛthak|

nirdiśanti na tānmanye śāsanasyārthakovidān||16||

pūrvāparakoṭiparīkṣā ekādaśamaṁ prakaraṇam

11

pūrvāparakoṭiparīkṣā ekādaśamaṁ prakaraṇam|

pūrvā prajñāyate koṭirnetyuvāca mahāmuniḥ|

saṁsāro'navarāgro hi nāsyādirnāpi paścimam||1||

naivāgraṁ nāvaraṁ yasya tasya madhyaṁ kuto bhavet|

tasmānnātropapadyante pūrvāparasahakramāḥ||2||

pūrvaṁ jātiryadi bhavejjarāmaraṇamuttaram|

nirjarāmaraṇā jātirbhavejjāyeta cāmṛtaḥ||3||

paścājjātiryadi bhavejjarāmaraṇamāditaḥ|

ahetukamajātasya syājjarāmaraṇaṁ katham||4||

na jarāmaraṇenaiva jātiśca saha yujyate|

mriyeta jāyamānaśca syāccāhetukatobhayoḥ||5||

yatra na prabhavantyete pūrvāparasahakramāḥ|

prapañcayanti tāṁ jātiṁ tajjarāmaraṇaṁ ca kim||6||

kāryaṁ ca kāraṇaṁ caiva lakṣyaṁ lakṣaṇameva ca|

vedanā vedakaścaiva santyarthā ye ca kecana||7||

pūrvā na vidyate koṭiḥ saṁsārasya na kevalam|

sarveṣāmapi bhāvānāṁ pūrvā koṭirna vidyate||8||

duḥkhaparīkṣā dvādaśamaṁ prakaraṇam

12

duḥkhaparīkṣā dvādaśamaṁ prakaraṇam|

svayaṁ kṛtaṁ parakṛtaṁ dvābhyāṁ kṛtamahetukam|

duḥkhamityeka icchanti tacca kāryaṁ na yujyate||1||

svayaṁ kṛtaṁ yadi bhavetpratītya na tato bhavet|

skandhānimānamī skandhāḥ saṁbhavanti pratītya hi||2||

yadyamībhya ime'nye syurebhyo vāmī pare yadi|

bhavetparakṛtaṁ duḥkhaṁ parairebhiramī kṛtāḥ||3||

svapudnalakṛtaṁ duḥkhaṁ yadi duḥkhaṁ punarvinā|

svapudgalaḥ sa katamo yena duḥkhaṁ svayaṁ kṛtam||4||

parapudgalajaṁ duḥkhaṁ yadi yasmai pradīyate|

pareṇa kṛtvā tadduḥkhaṁ sa duḥkhena vinā kutaḥ||5||

parapudgalajaṁ duḥkhaṁ yadi kaḥ parapudgalaḥ|

vinā duḥkhena yaḥ kṛtvā parasmai prahiṇoti tat||6||

svayaṁkṛtasyāprasiddherduḥkhaṁ parakṛtaṁ kutaḥ|

paro hi duḥkhaṁ yatkuryāttattasya syātsvayaṁ kṛtam||7||

na tāvatsvakṛtaṁ duḥkhaṁ na hi tenaiva tatkṛtam|

paro nātmakṛtaścetsyādduḥkhaṁ parakṛtaṁ katham||8||

syādubhābhyāṁ kṛtaṁ duḥkhaṁ syādekaikakṛtaṁ yadi|

parākārāsvayaṁkāraṁ duḥkhamahetukaṁ kutaḥ||9||

na kevalaṁ hi duḥkhasya cāturvidhyaṁ na vidyate|

bāhyānāmapi bhāvānāṁ cāturvidhyaṁ na vidyate||10||

saṁskāraparīkṣā trayodaśamaṁ prakaraṇam

13

saṁskāraparīkṣā trayodaśamaṁ prakaraṇam|

tanmṛṣā moṣadharma yadbhagavānityabhāṣata|

sarve ca moṣadharmāṇaḥ saṁskārāstena te mṛṣā||1||

tanmṛṣā moṣadharma yadyadi kiṁ tatra muṣyate|

etattūktaṁ bhagavatā śūnyatāparidīpakam||2||

bhāvānāṁ niḥsvabhāvatvamanyathābhāvadarśanāt|

asvabhāvo bhāvo nāsti bhāvānāṁ śūnyatā yataḥ||3||

kasya syādanyathābhāvaḥ svabhāvaścenna vidyate|

kasya syādanyathābhāvaḥ svabhāvo yadi vidyate||4||

tasyaiva nānyathābhāvo nāpyanyasyaiva yujyate|

yuvā na jīryate yasmādyasmājjīrṇo na jīryate||5||

tasya cedanyathābhāvaḥ kṣīrameva bhaveddadhi|

kṣīrādanyasya kasyātha dadhibhāvo bhaviṣyati||6||

yadyaśūnyaṁ bhavetkiṁcitsyācchūnyamiti kiṁcana|

na kiṁcidastyaśūnyaṁ ca kutaḥ śūnyaṁ bhaviṣyati||7||

śūnyatā sarvadṛṣṭīnāṁ proktā niḥsaraṇaṁ jinaiḥ|

yeṣāṁ tu śūnyatā dṛṣṭistānasādhyān babhāṣire||8||

saṁsargaparīkṣā caturdaśamaṁ prakaraṇam

14

saṁsargaparīkṣā caturdaśamaṁ prakaraṇam|

draṣṭavyaṁ darśanaṁ draṣṭā trīṇyetāni dviśo dviśaḥ|

sarvaśaśca na saṁsargamanyonyena vrajantyuta||1||

evaṁ rāgaśca raktaśca rañjanīyaṁ ca dṛśyatām|

traidhena śeṣāḥ kleśāśca śeṣāṇyāyatanāni ca||2||

anyenānyasya saṁsargastaccānyatvaṁ na vidyate|

draṣṭavyaprabhṛtīnāṁ yanna saṁsargaṁ vrajantyataḥ||3||

na ca kevalamanyatvaṁ draṣṭavyāderna vidyate|

kasyacitkenacitsārdhaṁ nānyatvamupapadyate||4||

anyadanyatpratītyānyannānyadanyadṛte'nyataḥ|

yatpratītya ca yattasmāttadanyannopapadyate||5||

yadyanyadanyadanyasmādanyasmādapyṛte bhavet|

tadanyadanyadanyasmādṛte nāsti ca nāstyataḥ||6||

nānyasmin vidyate'nyatvamananyasminna vidyate|

avidyamāne cānyatve nāstyanyadvā tadeva vā||7||

na tena tasya saṁsargo nānyenānyasya yujyate|

saṁsṛjyamānaṁ saṁsṛṣṭaṁ saṁsraṣṭā ca na vidyate||8||

svabhāvaparīkṣā pañcadaśamaṁ prakaraṇam

15

svabhāvaparīkṣā pañcadaśamaṁ prakaraṇam|

na saṁbhavaḥ svabhāvasya yuktaḥ pratyayahetubhiḥ|

hetupratyayasaṁbhūtaḥ svabhāvaḥ kṛtako bhavet||1||

svabhāvaḥ kṛtako nāma bhaviṣyati punaḥ katham|

akṛtrimaḥ svabhāvo hi nirapekṣaḥ paratra ca||2||

kutaḥ svabhāvasyābhāve parabhāvo bhaviṣyati|

svabhāvaḥ parabhāvasya parabhāvo hi kathyate||3||

svabhāvaparabhāvābhyāmṛte bhāvaḥ kutaḥ punaḥ|

svabhāve parabhāve vā sati bhāvo hi sidhyati||4||

bhāvasya cedaprasiddhirabhāvo naiva sidhyati|

bhāvasya hyanyathābhāvamabhāvaṁ bruvate janāḥ||5||

svabhāvaṁ parabhāvaṁ ca bhāvaṁ cābhāvameva ca|

ye paśyanti na paśyanti te tattvaṁ buddhaśāsane||6||

kātyāyanāvavāde cāstīti nāstīti cobhayam|

pratiṣiddhaṁ bhagavatā bhāvābhāvavibhāvinā||7||

yadyastitvaṁ prakṛtyā syānna bhavedasya nāstitā|

prakṛteranyathābhāvo na hi jātūpapadyate||8||

prakṛtau kasya cāsatyāmanyathātvaṁ bhaviṣyati|

prakṛtau kasya ca satyāmanyathātvaṁ bhaviṣyati||9||

astīti śāśvatagrāho nāstītyucchedadarśanam|

tasmādastitvanāstitve nāśrīyeta vicakṣaṇaḥ||10||

asti yaddhi svabhāvena na tannāstīti śāśvatam|

nāstīdānīmabhūtpūrvamityucchedaḥ prasajyate||11||

bandhamokṣaparīkṣā ṣoḍaśamaṁ prakaraṇam

16

bandhamokṣaparīkṣā ṣoḍaśamaṁ prakaraṇam|

saṁskārāḥ saṁsaranti cenna nityāḥ saṁsaranti te|

saṁsaranti ca nānityāḥ sattve'pyeṣa samaḥ kramaḥ||1||

pudgalaḥ saṁsarati cetskandhāyatanadhātuṣu|

pañcadhā mṛgyamāṇo'sau nāsti kaḥ saṁsariṣyati||2||

upādānādupādānaṁ saṁsaran vibhavo bhavet|

vibhavaścānupādānaḥ kaḥ sa kiṁ saṁsariṣyati||3||

saṁskārāṇāṁ na nirvāṇaṁ kathaṁcidupapadyate|

sattvasyāpi na nirvāṇaṁ kathaṁcidupapadyate||4||

na badhyante na mucyante udayavyayadharmiṇaḥ|

saṁskārāḥ pūrvavatsattvo badhyate na na mucyate||5||

bandhanaṁ cedupādānaṁ sopādāno na badhyate|

badhyate nānupādānaḥ kimavastho'tha badhyate||6||

badhnīyādbandhanaṁ kāmaṁ bandhyātpūrvaṁ bhavedyadi|

na cāsti tat śeṣamuktaṁ gamyamānagatāgataiḥ||7||

baddho na mucyate tāvadabaddho naiva mucyate|

syātāṁ baddhe mucyamāne yugapadbandhamokṣaṇe||8||

nirvāsyāmyanupādāno nirvāṇaṁ me bhaviṣyati|

iti yeṣāṁ grahasteṣāmupādānamahāgrahaḥ||9||

na nirvāṇasamāropo na saṁsārāpakarṣaṇam|

yatra kastatra saṁsāro nirvāṇaṁ kiṁ vikalpyate||10||

karmaphalaparīkṣā saptadaśamaṁ prakaraṇam

17

karmaphalaparīkṣā saptadaśamaṁ prakaraṇam|

ātmasaṁyamakaṁ cetaḥ parānugrāhakaṁ ca yat|

maitraṁ sa dharmastadbījaṁ phalasya pretya ceha ca||1||

cetanā cetayitvā ca karmoktaṁ paramarṣiṇā|

tasyānekavidho bhedaḥ karmaṇaḥ parikīrtitaḥ||2||

tatra yaccetanetyuktaṁ karma tanmānasaṁ smṛtam|

cetayitvā ca yattūktaṁ tattu kāyikavācikam||3||

vāgviṣpando'viratayo yāścāvijñaptisaṁjñitāḥ|

avijñaptaya evānyāḥ smṛtā viratayastathā||4||

paribhogānvayaṁ puṇyamapuṇyaṁ ca tathāvidham|

cetanā ceti saptaite dharmāḥ karmāñjanāḥ smṛtāḥ||5||

tiṣṭhatyā pākakālāccetkarma tannityatāmiyāt|

niruddhaṁ cennirūddhaṁ satkiṁ phalaṁ janayiṣyati||6||

yo'ṅkuraprabhṛtirbījātsaṁtāno'bhipravartate|

tataḥ phalamṛte bījātsa ca nābhipravartate||7||

bījācca yasmātsaṁtānaḥ saṁtānācca phalodbhavaḥ|

bījapūrvaṁ phalaṁ tasmānnocchinnaṁ nāpi śāśvatam||8||

yastasmāccittasaṁtānaścetaso'bhipravartate|

tataḥ phalamṛte cittātsa ca nābhipravartate||9||

cittācca yasmātsaṁtānaḥ saṁtānācca phalodbhavaḥ|

karmapūrvaṁ phalaṁ tasmānnocchinnaṁ nāpi śāśvatam||10||

dharmasya sādhanopāyāḥ śuklāḥ karmapathā daśa|

phalaṁ kāmaguṇāḥ pañca dharmasya pretya ceha ca||11||

bahavaśca mahāntaśca doṣāḥ syurapi kalpanā|

yadyeṣā tena naivaiṣā kalpanātropapadyate||12||

imāṁ punaḥ pravakṣyāmi kalpanāṁ yātra yojyate|

buddhaiḥ pratyekabuddhaiśca śrāvakaiścānuvarṇitām||13||

patraṁ yathāvipraṇāśastatharṇamiva karma ca|

caturvidho dhātutaḥ sa prakṛtyāvyākṛtaśca saḥ||14||

prahāṇato na praheyo bhāvanāheya eva vā|

tasmādavipraṇāśena jāyate karmaṇāṁ phalam||15||

prahāṇataḥ praheyaḥ syātkarmaṇaḥ saṁkrameṇa vā|

yadi doṣāḥ prasajyeraṁstatra karmavadhādayaḥ||16||

sarveṣāṁ viṣabhāgānāṁ sabhāgānāṁ ca karmaṇām|

pratisaṁdhau sadhātūnāmeka utpadyate tu saḥ||17||

karmaṇaḥ karmaṇo dṛṣṭe dharma utpadyate tu saḥ|

dviprakārasya sarvasya vipakke'pi ca tiṣṭhati||18||

phalavyatikramādvā sa maraṇādvā nirudhyate|

anāsravaṁ sāsravaṁ ca vibhāgaṁ tatra lakṣayet||19||

śūnyatā ca na cocchedaḥ saṁsāraśca na śāśvatam|

karmaṇo'vipraṇāśaśca dharmo buddhena deśitaḥ||20||

karma notpadyate kasmāt niḥsvabhāvaṁ yatastataḥ|

yasmācca tadanutpannaṁ na tasmādvipraṇaśyati||21||

karma svabhāvataścetsyācchāśvataṁ syādasaṁśayam|

akṛtaṁ ca bhavetkarma kriyate na hi śāśvatam||22||

akṛtābhyāgamabhayaṁ syātkarmākṛtakaṁ yadi|

abrahmacaryavāsaśca doṣastatra prasajyate||23||

vyavahārā virudhyante sarva eva na saṁśayaḥ|

puṇyapāpakṛtornaiva pravibhāgaśca yujyate||24||

tadvipakvavipākaṁ ca punareva vipakṣyati|

karma vyavasthitaṁ yasmāttasmātsvābhāvikaṁ yadi||25||

karma kleśātmakaṁ cedaṁ te ca kleśā na tattvataḥ|

na cette tattvataḥ kleśāḥ karma syāttattvataḥ katham||26||

karma kleśāśca dehānāṁ pratyayāḥ samudāhṛtāḥ|

karma kleśāśca te śūnyā yadi deheṣu kā kathā||27||

avidyānivṛto jantustṛṣṇāsaṁyojanaśca saḥ|

sa bhoktā sa ca na karturanyo na ca sa eva saḥ||28||

na pratyayasamutpannaṁ nāpratyayasamutthitam|

asti yasmādidaṁ karma tasmātkartāpi nāstyataḥ||29||

karma cennāsti kartā ca kutaḥ syātkarmajaṁ phalam|

asatyatha phale bhoktā kuta eva bhaviṣyati||30||

yathā nirmitakaṁ śāstā nirmimītarddhisaṁpadā|

nirmito nirmimītānyaṁ sa ca nirmitakaḥ punaḥ||31||

tathā nirmitakākāraḥ kartā karma ca tatkṛtam|

tadyathā nirmitenānyo nirmito nirmitastathā||32||

kleśāḥ karmāṇi dehāśca kartāraśca phalāni ca|

gandharvanagarākārā marīcisvapnasaṁnibhāḥ||33||

ātmaparīkṣā aṣṭādaśamaṁ prakaraṇam

18

ātmaparīkṣā aṣṭādaśamaṁ prakaraṇam|

ātmā skandhā yadi bhavedudayavyayabhāgbhavet|

skandhebhyo'nyo yadi bhavedbhavedaskandhalakṣaṇaḥ||1||

ātmanyasati cātmīyaṁ kuta eva bhaviṣyati|

nirmamo nirahaṁkāraḥ śamādātmātmanīnayoḥ||2||

nirmamo nirahaṁkāro yaśca so'pi na vidyate|

nirmamaṁ nirahaṁkāraṁ yaḥ paśyati na paśyati||3||

mametyahamiti kṣīṇe bahirdhādhyātmameva ca|

nirudhyata upādānaṁ tatkṣayājjanmanaḥ kṣayaḥ||4||

karmakleśakṣayānmokṣaḥ karmakleśā vikalpataḥ|

te prapañcātprapañcastu śūnyatāyāṁ nirudhyate||5||

ātmetyapi prajñapitamanātmetyapi deśitam|

buddhairnātmā na cānātmā kaścidityapi deśitam||6||

nivṛttamabhidhātavyaṁ nivṛtte cittagocare|

anutpannāniruddhā hi nirvāṇamiva dharmatā||7||

sarvaṁ tathyaṁ na vā tathyaṁ tathyaṁ cātathyameva ca|

naivātathyaṁ naiva tathyametadbuddhānuśāsanam||8||

aparapratyayaṁ śāntaṁ prapañcairaprapañcitam|

nirvikalpamanānārthametattattvasya lakṣaṇam||9||

pratītya yadyadbhavati na hi tāvattadeva tat|

na cānyadapi tattasmānnocchinnaṁ nāpi śāśvatam||10||

anekārthamanānārthamanucchedamaśāśvatam|

etattallokanāthānāṁ buddhānāṁ śāsanāmṛtam||11||

saṁbuddhānāmanutpāde śrāvakāṇāṁ punaḥ kṣaye|

jñānaṁ pratyekabuddhānāmasaṁsargātpravartate||12||

kālaparīkṣā ekonaviṁśatitamaṁ prakaraṇam

19

kālaparīkṣā ekonaviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

pratyutpanno'nāgataśca yadyatītamapekṣya hi|

pratyutpanno'nāgataśca kāle'tīte bhaviṣyataḥ||1||

pratyutpanno'nāgataśca na stastatra punaryadi|

pratyutpanno'nāgataśca syātāṁ kathamapekṣya tam||2||

anapekṣya punaḥ siddhirnātītaṁ vidyate tayoḥ|

pratyutpanno'nāgataśca tasmātkālo na vidyate||3||

etenaivāvaśiṣṭau dvau krameṇa parivartakau|

uttamādhamamadhyādīnekatvādīṁśca lakṣayet||4||

nāsthito gṛhyate kālaḥ sthitaḥ kālo na vidyate|

yo gṛhyetāgṛhītaśca kālaḥ prajñapyate katham||5||

bhāvaṁ pratītya kālaścetkālo bhāvādṛte kutaḥ|

na ca kaścana bhāvo'sti kutaḥ kālo bhaviṣyati||6||

sāmagrīparīkṣā viṁśatitamaṁ prakaraṇam

20

sāmagrīparīkṣā viṁśatitamaṁ prakaraṇam|

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryā jāyate yadi|

phalamasti ca sāmagryāṁ sāmagryā jāyate katham||1||

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryā jāyate yadi|

phalaṁ nāsti ca sāmagryāṁ sāmagryā jāyate katham||2||

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryāmasti cetphalam|

gṛhyeta nanu sāmagryāṁ sāmagryāṁ ca na gṛhyate||3||

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryāṁ nāsti cetphalam|

hetavaḥ pratyayāśca syurahetupratyayaiḥ samāḥ||4||

hetukaṁ phalasya datvā yadi heturnirudhyate|

yaddattaṁ yanniruddhaṁ ca hetorātmadvayaṁ bhavet||5||

hetuṁ phalasyādatvā ca yadi heturnirudhyate|

hetau niruddhe jātaṁ tatphalamāhetukaṁ bhavet||6||

phalaṁ sahaiva sāmagryā yadi prādurbhavetpunaḥ|

ekakālau prasajyete janako yaśca janyate||7||

pūrvameva ca sāmagryāḥ phalaṁ prādurbhavedyadi|

hetupratyayanirmuktaṁ phalamāhetukaṁ bhavet||8||

niruddhe cetphalaṁ hetau hetoḥ saṁkramaṇaṁ bhavet|

pūrvajātasya hetośca punarjanma prasajyate||9||

janayetphalamutpannaṁ niruddho'staṁgataḥ katham|

tiṣṭhannapi kathaṁ hetuḥ phalena janayedvṛtaḥ||10||

athāvṛtaḥ phalenāsau katamajjanayetphalam|

na hyadṛṣṭvā vā dṛṣṭvā vā heturjanayate phalam||11||

nātītasya hyatītena phalasya saha hetunā|

nājātena na jātena saṁgatirjātu vidyate||12||

na jātasya hyajātena phalasya saha hetunā|

nātītena na jātena saṁgatirjātu vidyate||13||

nājātasya hi jātena phalasya saha hetunā|

nājātena na naṣṭena saṁgatirjātu vidyate||14||

asatyāṁ saṁgatau hetuḥ kathaṁ janayate phalam|

satyāṁ vā saṁgatau hetuḥ kathaṁ janayate phalam||15||

hetuḥ phalena śūnyaścetkathaṁ janayate phalam|

hetuḥ phalenāśūnyaścetkathaṁ janayate phalam||16||

phalaṁ notpatsyate'śūnyamaśūnyaṁ na nirotsyate|

aniruddhamanutpannamaśūnyaṁ tadbhaviṣyati||17||

kathamutpatsyate śūnyaṁ kathaṁ śūnyaṁ nirotsyate|

śūnyamapyaniruddhaṁ tadanutpannaṁ prasajyate||18||

hetoḥ phalasya caikatvaṁ na hi jātūpapadyate|

hetoḥ phalasya cānyatvaṁ na hi jātūpapadyate||19||

ekatve phalahetvoḥ syādaikyaṁ janakajanyayoḥ|

pṛthaktve phalahetvoḥ syāttulyo heturahetunā||20||

phalaṁ svabhāvasadbhūtaṁ kiṁ heturjanayiṣyati|

phalaṁ svabhāvāsadbhūtaṁ kiṁ heturjanayiṣyati||21||

na cājanayamānasya hetutvamupapadyate|

hetutvānupapattau ca phalaṁ kasya bhaviṣyati||22||

na ca pratyayahetūnāmiyamātmānamātmanā|

yā sāmagrī janayate sā kathaṁ janayetphalam||23||

na sāmagrīkṛtaṁ phalaṁ nāsāmagrīkṛtaṁ phalam|

asti pratyayasāmagrī kuta eva phalaṁ vinā||24||

saṁbhavavibhavaparīkṣā ekaviṁśatitamaṁ prakaraṇam

21

saṁbhavavibhavaparīkṣā ekaviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

vinā vā saha vā nāsti vibhavaḥ saṁbhavena vai|

vinā vā saha vā nāsti saṁbhavo vibhavena vai||1||

bhaviṣyati kathaṁ nāma vibhavaḥ saṁbhavaṁ vinā|

vinaiva janma maraṇaṁ vibhavo nodbhavaṁ vinā||2||

saṁbhavenaiva vibhavaḥ kathaṁ saha bhaviṣyati|

na janmamaraṇaṁ caivaṁ tulyakālaṁ hi vidyate||3||

bhaviṣyati kathaṁ nāma saṁbhavo vibhavaṁ vinā|

anityatā hi bhāveṣu na kadācinna vidyate||4||

saṁbhavo vibhavenaiva kathaṁ saha bhaviṣyati|

na janmamaraṇaṁ caiva tulyakālaṁ hi vidyate||5||

sahānyonyena vā siddhirvinānyonyena vā yayoḥ|

na vidyate, tayoḥ siddhiḥ kathaṁ nu khalu vidyate||6||

kṣayasya saṁbhavo nāsti nākṣayasyāpi saṁbhavaḥ|

kṣayasya vibhavo nāsti vibhavo nākṣayasya ca||7||

saṁbhavo vibhavaścaiva vinā bhāvaṁ na vidyate|

saṁbhavaṁ vibhavaṁ caiva vinā bhāvo na vidyate||8||

saṁbhavo vibhavaścaiva na śūnyasyopapadyate|

saṁbhavo vibhavaścaiva nāśūnyasyopapadyate||9||

saṁbhavo vibhavaścaiva naika ityupapadyate|

saṁbhavo vibhavaścaiva na nānetyupapadyate||10||

dṛśyate saṁbhavaścaiva vibhavaścaiva te bhavet|

dṛśyate saṁbhavaścaiva mohādvibhava eva ca||11||

na bhāvājjāyate bhāvo bhāvo'bhāvānna jāyate|

nābhāvājjāyate'bhāvo'bhāvo bhāvānna jāyate||12||

na svato jāyate bhāvaḥ parato naiva jāyate|

na svataḥ parataścaiva jāyate, jāyate kutaḥ||13||

bhāvamabhyupapannasya śāśvatocchedadarśanam|

prasajyate sa bhāvo hi nityo'nityo'tha vā bhavet||14||

bhāvamabhyupapannasya naivocchedo na śāśvatam|

udayavyayasaṁtānaḥphalahetvorbhavaḥ sa hi||15||

udayavyayasaṁtānaḥ phalahetvorbhavaḥ sa cet|

vyayasyāpunarutpatterhetūcchedaḥ prasajyate||16||

sadbhāvasya svabhāvena nāsadbhāvaśca yujyate|

nirvāṇakāle cocchedaḥ praśamādbhavasaṁtateḥ||17||

carame na niruddhe ca prathamo yujyate bhavaḥ|

carame nāniruddhe ca prathamo yujyate bhavaḥ||18||

nirudhyamāne carame prathamo yadi jāyate|

nirudhyamāna ekaḥ syājjāyamāno'paro bhavet||19||

na cennirudhyamānaśca jāyamānaśca yujyate|

sārdhaṁ ca mriyate yeṣu teṣu skandheṣu jāyate||20||

evaṁ triṣvapi kāleṣu na yuktā bhavasaṁtatiḥ|

triṣu kāleṣu yā nāsti sā kathaṁ bhavasaṁtatiḥ||21||

tathāgataparīkṣā dvāviṁśatitamaṁ prakaraṇam

22

tathāgataparīkṣā dvāviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

skandhā na nānyaḥ skandhebhyo nāsmin skandhā na teṣu saḥ|

tathāgataḥ skandhavānna katamo'tra tathāgataḥ||1||

buddhaḥ skandhānupādāya yadi nāsti svabhāvataḥ|

svabhāvataśca yo nāsti kutaḥ sa parabhāvataḥ||2||

pratītya parabhāvaṁ yaḥ so'nātmetyupapadyate|

yaścānātmā sa ca kathaṁ bhaviṣyati tathāgataḥ||3||

yadi nāsti svabhāvaśca parabhāvaḥ kathaṁ bhavet|

svabhāvaparabhāvābhyāmṛte kaḥ sa tathāgataḥ||4||

skandhān yadyanupādāya bhavetkaścittathāgataḥ|

sa idānīmupādadyādupādāya tato bhavet||5||

skandhāṁścāpyanupādāya nāsti kaścittathāgataḥ|

yaśca nāstyanupādāya sa upādāsyate katham||6||

na bhavatyanupādattamupādānaṁ ca kiṁcana|

na cāsti nirupādānaḥ kathaṁcana tathāgataḥ||7||

tattvānyatvena yo nāsti mṛgyamāṇaśca pañcadhā|

upādānena sa kathaṁ prajñapyeta tathāgataḥ||8||

yadapīdamupādānaṁ tatsvabhāvatvānna vidyate|

svabhāvataśca yannāsti kutastatparabhāvataḥ||9||

evaṁ śūnyamupādānamupādātā ca sarvaśaḥ|

prajñapyate ca śūnyena kathaṁ śūnyastathāgataḥ||10||

śūnyamiti na vaktavyamaśūnyamiti vā bhavet|

ubhayaṁ nobhayaṁ ceti prajñaptyarthaṁ tu kathyate||11||

śāśvatāśāśvatādyā kutaḥ śānte catuṣṭayam|

antānantādi cāpyatra kuntaḥ śānte catuṣṭayam||12||

yena grāho gṛhītastu ghano'stīti tathāgataḥ|

nāstīti sa vikalpayannirvṛtasyāpi kalpayet||13||

svabhāvataśca śūnye'smiṁścintā naivopapadyate|

paraṁ nirodhādbhavati buddho na bhavatīti vā||14||

prapañcayanti ye buddhaṁ prapañcātītamavyayam|

te prapañcahatāḥ sarve na paśyanti tathāgatam||15||

tathāgato yatsvabhāvastatsvabhāvamidaṁ jagat|

tathāgato niḥsvabhāvo niḥsvabhāvamidaṁ jagat||16||

viparyāsaparīkṣā trayoviṁśatitamaṁ prakaraṇam

23

viparyāsaparīkṣā trayoviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

saṁkalpaprabhavo rāgo dveṣo mohaśca kathyate|

śubhāśubhaviparyāsān saṁbhavanti pratītya hi||1||

śubhāśubhaviparyāsān saṁbhavanti pratītya ye|

te svabhāvānna vidyante tasmāt kleśā na tattvataḥ||2||

ātmano'stitvanāstitve na kathaṁcicca sidhyataḥ|

taṁ vināstitvanāstitve kleśānāṁ sidhyataḥ katham||3||

kasyaciddhi bhavantīme kleśāḥ sa ca na sidhyati|

kaścidāho vinā kaṁcitsanti kleśā na kasyacit||4||

svakāyadṛṣṭivat kleśāḥ kliṣṭe santi na pañcadhā|

svakāyadṛṣṭivat kliṣṭaṁ kleśeṣvapi na pañcadhā||5||

svabhāvato na vidyante śubhāśubhaviparyayāḥ|

pratītya katamān kleśāḥ śubhāśubhaviparyayān||6||

rūpaśabdarasasparśā gandhā dharmāśca ṣaḍvidham|

vastu rāgasya dveṣasya mohasya ca vikalpyate||7||

rūpaśabdarasasparśā gandhā dharmāśca kevalāḥ|

gandharvanagarākārā marīcisvapnasaṁnibhāḥ||8||

aśubhaṁ vā śubhaṁ vāpi kutasteṣu bhaviṣyati|

māyāpuruṣakalpeṣu pratibimbasameṣu ca||9||

anapekṣya śubhaṁ nāstyaśubhaṁ prajñapayemahi|

yatpratītya śubhaṁ tasmācchubhaṁ naivopapadyate||10||

anapekṣyāśubhaṁ nāsti śubhaṁ prajñapayemahi|

yatpratītyāśubhaṁ tasmādaśubhaṁ naiva vidyate||11||

avidyamāne ca śubhe kuto rāgo bhaviṣyati|

aśubhe'vidyamāne ca kuto dveṣo bhaviṣyati||12||

anitye nityamityevaṁ yadi grāho viparyayaḥ|

nānityaṁ vidyate śūnye kuto grāho viparyayaḥ||13||

anitye nityamityevaṁ yadi grāho viparyayaḥ|

anityamityapi grāhaḥ śūnye kiṁ na viparyayaḥ||14||

yena gṛṇhāti yo grāho grahītā yacca gṛhyate|

upaśāntāni sarvāṇi tasmādgrāho na vidyate||15||

avidyamāne grāhe ca mithyā vā samyageva vā|

bhavedviparyayaḥ kasya bhavetkasyāviparyayaḥ||16||

na cāpi viparītasya saṁbhavanti viparyayāḥ|

na cāpyaviparītasya saṁbhavanti viparyayāḥ||17||

na viparyasyamānasya saṁbhavanti viparyayāḥ|

vimṛśasva svayaṁ kasya saṁbhavanti viparyayāḥ||18||

anutpannāḥ kathaṁ nāma bhaviṣyanti viparyayāḥ|

viparyayeṣvajāteṣu viparyayagataḥ kutaḥ||19||

na svato jāyate bhāvaḥ parato naiva jāyate|

na svataḥ parataśceti viparyayagataḥ kutaḥ||20||

ātmā ca śuci nityaṁ ca sukhaṁ ca yadi vidyate|

ātmā ca śuci nityaṁ ca sukhaṁ ca na viparyayaḥ||21||

nātmā ca śuci nityaṁ ca sukhaṁ ca yadi vidyate|

anātmāśucyanityaṁ ca naiva duḥkhaṁ ca vidyate||22||

evaṁ nirudhyate'vidyā viparyayanirodhanāt|

avidyāyāṁ niruddhāyāṁ saṁskārādyaṁ nirudhyate||23||

yadi bhūtāḥ svabhāvena kleśāḥ keciddhi kasyacit|

kathaṁ nāma prahīyeran kaḥ svabhāvaṁ prahāsyati||24||

yadyabhūtāḥ svabhāvena kleśāḥ keciddhi kasyacit|

kathaṁ nāma prahīyeran ko'sadbhāvaṁ prahāsyati||25||

āryasatyaparīkṣā caturviṁśatitamaṁ prakaraṇam

24

āryasatyaparīkṣā caturviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

yadi śūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

caturṇāmāryasatyānāmabhāvaste prasajyate||1||

parijñā ca prahāṇaṁ ca bhāvanā sākṣikarma ca|

caturṇāmāryasatyānāmabhāvānnopapadyate||2||

tadabhāvānna vidyante catvāryāryaphalāni ca|

phalābhāve phalasthā no na santi pratipannakāḥ||3||

saṁgho nāsti na cetsanti te'ṣṭau puruṣapudgalāḥ|

abhāvāccāryasatyānāṁ saddharmo'pi na vidyate||4||

dharme cāsati saṁghe ca kathaṁ buddho bhaviṣyati|

evaṁ trīṇyapi ratnāni brūvāṇaḥ pratibādhase||5||

śūnyatāṁ phalasadbhāvamadharmaṁ dharmameva ca|

sarvasaṁvyavahārāṁśca laukikān pratibādhase||6||

atra brūmaḥ śūnyatāyāṁ na tvaṁ vetsi prayojanam|

śūnyatāṁ śūnyatārthaṁ ca tata evaṁ vihanyase||7||

dve satye samupāśritya buddhānāṁ dharmadeśanā|

lokasaṁvṛtisatyaṁ ca satyaṁ ca paramārthataḥ||8||

ye'nayorna vijānanti vibhāgaṁ satyayordvayoḥ|

te tattvaṁ na vijānanti gambhīraṁ buddhaśāsane||9||

vyavahāramanāśritya paramārtho na deśyate|

paramārthamanāgamya nirvāṇaṁ nādhigamyate||10||

vināśayati durdṛṣṭā śūnyatā mandamedhasam|

sarpo yathā durgṛhīto vidyā vā duṣprasādhitā||11||

ataśca pratyudāvṛttaṁ cittaṁ deśayituṁ muneḥ|

dharmaṁ matvāsya dharmasya mandairduravagāhatām||12||

śūnyatāyāmadhilayaṁ yaṁ punaḥ kurute bhavān|

doṣaprasaṅgo nāsmākaṁ sa śūnye nopapadyate||13||

sarvaṁ ca yujyate tasya śūnyatā yasya yujyate|

sarvaṁ na yujyate tasya śūnyaṁ yasya na yujyate||14||

sa tvaṁ doṣānātmanīnānasmāsu paripātayan|

aśvamevābhirūḍhaḥ sannaśvamevāsi vismṛtaḥ||15||

svabhāvādyadi bhāvānāṁ sadbhāvamanupaśyasi|

ahetupratyayān bhāvāṁstvamevaṁ sati paśyasi||16||

kāryaṁ ca kāraṇaṁ caiva kartāraṁ karaṇaṁ kriyām|

utpādaṁ ca nirodhaṁ ca phalaṁ ca pratibādhase||17||

yaḥ pratītyasamutpādaḥ śūnyatāṁ tāṁ pracakṣmahe|

sā prajñaptirupādāya pratipatsaiva madhyamā||18||

apratītya samutpanno dharmaḥ kaścinna vidyate|

yasmāttasmādaśūnyo hi dharmaḥ kaścinna vidyate||19||

yadyaśūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

caturṇāmāryasatyānāmabhāvaste prasajyate||20||

apratītya samutpannaṁ kuto duḥkhaṁ bhaviṣyati|

anityamuktaṁ duḥkhaṁ hi tatsvābhāvye na vidyate||21||

svabhāvato vidyamānaṁ kiṁ punaḥ samudeṣyate|

tasmātsamudayo nāsti śūnyatāṁ pratibādhataḥ||22||

na nirodhaḥ svabhāvena sato duḥkhasya vidyate|

svabhāvaparyavasthānānnirodhaṁ pratibādhase||23||

svābhāvye sati mārgasya bhāvanā nopapadyate|

athāsau bhāvyate mārgaḥ svābhāvyaṁ te na vidyate||24||

yadā duḥkhaṁ samudayo nirodhaśca na vidyate|

mārgo duḥkhanirodhatvāt katamaḥ prāpayiṣyati||25||

svabhāvenāparijñānaṁ yadi tasya punaḥ katham|

parijñānaṁ nanu kila svabhāvaḥ samavasthitaḥ||26||

prahāṇasākṣātkaraṇe bhāvanā caivameva te|

parijñāvanna yujyante catvāryapi phalāni ca||27||

svabhāvenānadhigataṁ yatphalaṁ tatpunaḥ katham|

śakyaṁ samadhigantuṁ syātsvabhāvaṁ parigṛhṇataḥ||28||

phalābhāve phalasthā no na santi pratipannakāḥ|

saṁgho nāsti na cetsanti te'ṣṭau puruṣapudgalāḥ||29||

abhāvāccāryasatyānāṁ saddharmo'pi na vidyate|

dharme cāsati saṁghe ca kathaṁ buddho bhaviṣyati||30||

apratītyāpi bodhiṁ ca tava buddhaḥ prasajyate|

apratītyāpi buddhaṁ ca tava bodhiḥ prasajyate||31||

yaścābuddhaḥ svabhāvena sa bodhāya ghaṭannapi|

na bodhisattvacaryāyāṁ bodhiṁ te'dhigamiṣyati||32||

na ca dharmamadharmaṁ vā kaścijjātu kariṣyati|

kimaśūnyasya kartavyaṁ svabhāvaḥ kriyate na hi||33||

vinā dharmamadharmaṁ ca phalaṁ hi tava vidyate|

dharmādharmanimittaṁ ca phalaṁ tava na vidyate||34||

dharmādharmanimittaṁ vā yadi te vidyate phalam|

dharmādharmasamutpannamaśūnyaṁ te kathaṁ phalam||35||

sarvasaṁvyavahārāṁśca laukikān pratibādhase|

yatpratītyasamutpādaśūnyatāṁ pratibādhase||36||

na kartavyaṁ bhavetkiṁcidanārabdhā bhavetkriyā|

kārakaḥ syādakurvāṇaḥ śūnyatāṁ pratibādhataḥ||37||

ajātamaniruddhaṁ ca kūṭasthaṁ ca bhaviṣyati|

vicitrābhiravasthābhiḥ svabhāve rahitaṁ jagat||38||

asaṁprāptasya ca prāptirduḥkhaparyantakarma ca|

sarvakleśaprahāṇaṁ ca yadyaśūnyaṁ na vidyate||39||

yaḥ pratītyasamutpādaṁ paśyatīdaṁ sa paśyati|

duḥkhaṁ samudayaṁ caiva nirodhaṁ mārgameva ca||40||

nirvāṇaparīkṣā pañcaviṁśatitamaṁ prakaraṇam

25

nirvāṇaparīkṣā pañcaviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

yadi śūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

prahāṇādvā nirodhādvā kasya nirvāṇamiṣyate||1||

yadyaśūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

prahāṇādvā nirodhādvā kasya nirvāṇamiṣyate||2||

aprahīṇamasaṁprāptamanucchinnamaśāśvatam|

aniruddhamanutpannametannirvāṇamucyate||3||

bhāvastāvanna nirvāṇaṁ jarāmaraṇalakṣaṇam|

prasajyetāsti bhāvo hi na jarāmaraṇaṁ vinā||4||

bhāvaśca yadi nirvāṇaṁ nirvāṇaṁ saṁskṛtaṁ bhavet|

nāsaṁskṛto hi vidyate bhāvaḥ kvacana kaścana||5||

bhāvaśca yadi nirvāṇamanupādāya tatkatham|

nirvāṇaṁ nānupādāya kaścid bhāvo hi vidyate||6||

yadi bhāvo na nirvāṇamabhāvaḥ kiṁ bhaviṣyati|

nirvāṇaṁ yatra bhāvo na nābhāvastatra vidyate||7||

yadyabhāvaśca nirvāṇamanupādāya tatkatham|

nirvāṇaṁ na hyabhāvo'sti yo'nupādāya vidyate||8||

ya ājavaṁjavībhāva upādāya pratītya va|

so'pratītyānupādāya nirvāṇamupadiśyate||9||

prahāṇaṁ cābravīcchāstā bhavasya vibhavasya ca|

tasmānna bhāvo nābhāvo nirvāṇamiti yujyate||10||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ yadi|

bhavedabhāvo bhāvaśca mokṣastacca na yujyate||11||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ yadi|

nānupādāya nirvāṇamupādāyobhayaṁ hi tat||12||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ katham|

asaṁskṛtaṁ ca nirvāṇaṁ bhāvābhāvau ca saṁskṛtau||13||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇe ubhayaṁ katham|

[tayorekatra nāstitvamālokatamasoryathā]||14||

naivābhāvo naiva bhāvo nirvāṇamiti yāñjanā|

abhāve caiva bhāve ca sā siddhe sati sidhyati||15||

naivābhāvo naiva bhāvo nirvāṇaṁ yadi vidyate|

naivābhāvo naiva bhāva iti kena tadajyate||16||

paraṁ nirodhādbhagavān bhavatītyeva nohyate|

na bhavatyubhayaṁ ceti nobhayaṁ ceti nohyate||17||

tiṣṭhamāno'pi bhagavān bhavatītyeva nohyate|

na bhavatyubhayaṁ ceti nobhayaṁ ceti nohyate||18||

na saṁsārasya nirvāṇātkiṁcidasti viśeṣaṇam|

na nirvāṇasya saṁsārātkiṁcidasti viśeṣaṇam||19||

nirvāṇasya ca yā koṭiḥ koṭiḥ saṁsaraṇasya ca|

na tayorantaraṁ kiṁcitsumūkṣmamapi vidyate||20||

paraṁ nirodhādantādyāḥ śāśvatādyāśca dṛṣṭayaḥ|

nirvāṇamaparāntaṁ ca pūrvāntaṁ ca samāśritāḥ||21||

śūnyeṣu sarvadharmeṣu kimanantaṁ kimantavat|

kimanantamantavacca nānantaṁ nāntavacca kim||22||

kiṁ tadeva kimanyatkiṁ śāśvataṁ kimaśāśvatam|

aśāśvataṁ śāśvataṁ ca kiṁ vā nobhayamapyataḥ||23||

sarvopalambhopaśamaḥ prapañcopaśamaḥ śivaḥ|

na kvacitkasyacitkaściddharmo buddhena deśitaḥ||24||

dvādaśāṅgaparīkṣā ṣaḍviṁśatitamaṁ prakaraṇam

26

dvādaśāṅgaparīkṣā ṣaḍviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

punarbhavāya saṁskārānavidyānivṛtastridhā|

abhisaṁskurute yāṁstairgatiṁ gacchati karmabhiḥ||1||

vijñānaṁ saṁniviśate saṁskārapratyayaṁ gatau|

saṁniviṣṭe'tha vijñāne nāmarūpaṁ niṣicyate||2||

niṣikte nāmarūpe tu ṣaḍāyatanasaṁbhavaḥ|

ṣaḍāyatanamāgamya saṁsparśaḥ saṁpravartate||3||

cakṣuḥ pratītya rūpaṁ ca samanvāhārameva ca|

nāmarūpaṁ pratītyaivaṁ vijñānaṁ saṁpravartate||4||

saṁnipātastrayāṇāṁ yo rūpavijñānacakṣuṣām|

sparśaḥ saḥ tasmātsparśācca vedanā saṁpravartate||5||

vedanāpratyayā tṛṣṇā vedanārthaṁ hi tṛṣyate|

tṛṣyamāṇa upādānamupādatte caturvidham||6||

upādāne sati bhava upādātuḥ pravartate|

syāddhi yadyanupādāno mucyeta na bhavedbhavaḥ||7||

pañca skandhāḥ sa ca bhavaḥ bhavājjātiḥ pravartate|

jarāmaraṇaduḥkhādi śokāḥ saparidevanāḥ||8||

daurmanasyamupāyāsā jāteretatpravartate|

kevalasyaivametasya duḥkhaskandhasya saṁbhavaḥ||9||

saṁsāramūlānsaṁskārānavidvān saṁskarotyataḥ|

avidvān kārakastasmānna vidvāṁstattvadarśanāt||10||

avidyāyāṁ niruddhāyāṁ saṁskārāṇāmasaṁbhavaḥ|

avidyāyā nirodhastu jñānenāsyaiva bhāvanāt||11||

tasya tasya nirodhena tattannābhipravartate|

duḥkhaskandhaḥ kevalo'yamevaṁ samyaṅ nirudhyate||12||

dṛṣṭiparīkṣā saptaviṁśatitamaṁ prakaraṇam

27

dṛṣṭiparīkṣā saptaviṁśatitamaṁ prakaraṇam|

abhūmatītamadhvānaṁ nābhūmiti ca dṛṣṭayaḥ|

yāstāḥ śāśvatalokādyāḥ pūrvāntaṁ samupāśritāḥ||1||

dṛṣṭayo na bhaviṣyāmi kimanyo'nāgate'dhvani|

bhaviṣyāmīti cāntādyā aparāntaṁ samāśritāḥ||2||

abhūmatītamadhvānamityetannopapadyate|

yo hi janmasu pūrveṣu sa eva na bhavatyayam||3||

sa evātmeti tu bhavedupādānaṁ viśiṣyate|

upādānavinirmukta ātmā te katamaḥ punaḥ||4||

upādānavinirmukto nāstyātmeti kṛte sati|

syādupādānamevātmā nāsti cātmeti vaḥ punaḥ||5||

na copādānamevātmā vyeti tatsamudeti ca|

kathaṁ hi nāmopādānamupādātā bhaviṣyati||6||

anyaḥ punarupādānādātmā naivopapadyate|

gṛhyate hyanupādāno yadyanyo na ca gṛhyate||7||

evaṁ nānya upādānānna copādānameva saḥ|

ātmā nāstyanupādānaḥ nāpi nāstyeṣa niścayaḥ||8||

nābhūmatītamadhvānamityetannopapadyate|

yo hi janmasu pūrveṣu tato'nyo na bhavatyayam||9||

yadi hyayaṁ bhavedanyaḥ pratyākhyāyāpi taṁ bhavet|

tathaiva ca sa saṁtiṣṭhettatra jāyeta vāmṛtaḥ||10||

ucchedaḥ karmaṇāṁ nāśastathānyakṛtakarmaṇām|

anyena paribhogaḥ syādevamādi prasajyate||11||

nāpyabhūtvā samudbhūto doṣo hyatra prasajyate|

kṛtako vā bhavedātmā saṁbhūto vāpyahetukaḥ||12||

evaṁ dṛṣṭiratīte yā nābhūmahamabhūmaham|

ubhayaṁ nobhayaṁ ceti naiṣā samupapadyate||13||

adhvanyanāgate kiṁ nu bhaviṣyāmīti darśanam|

na bhaviṣyāmi cetyetadatītenādhvanā samam||14||

sa devaḥ sa manuṣyaścedevaṁ bhavati śāśvatam|

anutpannaśca devaḥ syājjāyate na hi śāśvatam||15||

devādanyo manuṣyaścedaśāśvatamato bhavet|

devādanyo manuṣyaścetsaṁtatirnopapadyate||16||

divyo yadyekadeśaḥ syādekadeśaśca mānuṣaḥ|

aśāśvataṁ śāśvataṁ ca bhavetacca na yujyate||17||

aśāśvataṁ śāśvataṁ ca prasiddhamubhayaṁ yadi|

siddhe na śāśvataṁ kāmaṁ naivāśāśvatamityapi||18||

kutaścidāgataḥ kaścitkiṁcidnacchetpunaḥ kvacit|

yadi tasmādanādistu saṁsāraḥ syānna cāsti saḥ||19||

nāsti cecchāśvataḥ kaścit ko bhaviṣyatyaśāśvataḥ|

śāśvato'śāśvataścāpi dvābhyāmābhyāṁ tiraskṛtaḥ||20||

antavān yadi lokaḥ syātparalokaḥ kathaṁ bhavet|

athāpyanantavāṁllokaḥ paralokaḥ kathaṁ bhavet||21||

skandhānāmeṣa saṁtāno yasmāddīpārciṣāmiva|

pravartate tasmānnāntānantavattvaṁ ca yujyate||22||

pūrve yadi ca bhajyerannutpadyeranna cāpyamī|

skandhāḥ skandhān pratītyemānatha loko'ntavān bhavet||23||

pūrve yadi na bhajyerannutpadyeranna cāpyamī|

skandhāḥ skandhān pratītyemāṁlloko'nanto bhavedatha||24||

antavānekadeśaścedekadeśastvanantavān|

syādantavānanantaśca lokastacca na yujyate||25||

kathaṁ tāvadupādāturekadeśo vinaṅkṣyate|

na naṅkṣyate caikadeśa evaṁ caitanna yujyate||26||

upādānaikadeśaśca kathaṁ nāma vinaṅkṣyate|

na naṅkṣyate caikadeśo naitadapyupapadyate||27||

antavaccāpyanantaṁ ca prasiddhamubhayaṁ yadi|

siddhe naivāntavatkāmaṁ naivānantavadityapi||28||

athavā sarvabhāvānāṁ śūnyatvācchāśvatādayaḥ|

kva kasya katamāḥ kasmātsaṁbhaviṣyanti dṛṣṭayaḥ||29||

sarvadṛṣṭiprahāṇāya yaḥ saddharmamadeśayat|

anukampāmupādāya taṁ namasyāmi gautamam||30||