Một trong những khác biệt của bản Đàn Kinh tìm được ở Đôn Hoàng so với
những bản khác là ngay từ đầu có một dòng ghi: “Nam Tông Đốn giáo Tối
thượng thừa Ma-ha Bát-nhã Ba-la-mật Kinh, Lục Tổ Đại sư Huệ Năng thí
Pháp Đàn Kinh”. Những chi tiết trong dòng tiêu đề này rất đáng quan tâm.
Như chúng ta đã biết, Lục Tổ Đại sư hoằng truyền giáo pháp Đốn ngộ của
Thiền tông ở phương Nam, nên người đời sau phân biệt gọi là “Nam Năng,
Bắc Tú” để chỉ việc ngài hoằng hoá ở phương Nam còn Đại sư Thần Tú
truyền dạy ở phương Bắc. Tuy nhiên, xưa nay vẫn tin rằng việc chia ra
Nam, Bắc như trên chỉ là do người đời sau phân biệt mà gọi. Nay căn cứ
theo dòng chữ này thì có thể thấy là khái niệm “Nam tông” vốn đã có từ
khá sớm, ít nhất cũng là trước khi bản Đàn Kinh Đôn Hoàng được ghi chép,
nếu không nói là còn có thể sớm hơn nữa, ngay từ thời Lục tổ Đại sư còn
tại thế!
Đàn Kinh nói rằng Lục Tổ Đại sư vâng lời dạy của Ngũ Tổ mà lánh về
phương Nam, đi trong vòng 2 tháng thì đến núi Đại Dữu. Trong phần trước
lại có nói ngài từ Tân Châu tìm đến Hoàng Mai, không quá 30 ngày đã đến.
Như vậy, hành trình lần này của ngài đã đi xa hơn về phía nam đến cả
tháng trời. Hay nói khác hơn, chính là đi sâu vào địa phận nước Việt
Nam.
Nơi ngài sinh trưởng tuy vẫn thuộc về địa phận nước Việt xưa, nhưng vì
nằm trong 2 tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây nên xét theo địa phận ngày nay là
bên kia biên giới phía Bắc. Với hành trình hơn 2 tháng từ Hoàng Mai đi
về hướng nam, chắc chắn ngài đã vượt qua Tân Châu để đi sâu vào địa phận
nước Việt, và núi Đại Dữu chắc chắn là một trong những ngọn núi nằm về
phía Bắc nước ta.
Trong một phần trước, bằng vào những cứ liệu đáng tin cậy, chúng ta đã
chứng minh rằng nơi sinh ra và lớn lên của Lục Tổ chính là đất Việt ngày
xưa. Điều này có thể là một bất ngờ khá thú vị đối với những ai lâu nay
vẫn nghĩ về Lục Tổ Đại sư chỉ như là một vị Tổ sư của Thiền Trung Hoa mà
chưa từng biết đến những mối liên hệ giữa ngài với đất nước Việt Nam.
Tuy nhiên, trong thực tế thì sự kiện này lại không mấy quan trọng khi
đứng trên quan điểm Thiền tông nói riêng, Phật giáo nói chung, vốn không
có sự phân biệt về chủng tộc, biên giới. Điều quan trọng hơn mà chúng
tôi muốn đề cập đến ở đây là, nếu căn cứ vào những gì được ghi lại trong
Đàn Kinh thì chính Việt Nam là địa bàn đầu tiên mà Lục Tổ đã chọn để
hoằng dương chánh pháp, hay nói theo như trong Đàn Kinh là truyền dạy
“Nam tông Đốn giáo Tối thượng thừa”.
Có điều mà chúng ta cần lưu ý là, Đàn Kinh đã không được viết ra như một
tập sử liệu. Mục đích chính của tập sách này là ghi lại những lời dạy
của Lục Tổ Đại sư. Và những người thực hiện cũng như gìn giữ Đàn Kinh
qua nhiều thế hệ đã làm rất tốt công việc này. Nhờ đó, khi so sánh bản
Đàn Kinh tìm được ở Đôn Hoàng với tất cả các bản Đàn Kinh khác, chúng ta
thấy là nội dung trình bày về giáo pháp không có những sai lệch đáng kể.
Những nghi vấn trong Đàn Kinh đối với chúng ta hầu hết là rơi vào những
phần nội dung thuật lại các sự kiện, hoặc về thời gian, hoặc về địa
danh. Mà những nội dung này có vẻ như không được những người ghi chép
Đàn Kinh quan tâm nhiều, bởi như đã nói, đây không phải là mục đích
chính của họ.
Về việc Đàn Kinh không quan tâm đến các sự kiện, thời gian và không
gian, chúng ta có thể thấy rõ qua việc phân tích chính nội dung của văn
bản này. Chẳng hạn, những gì Lục Tổ Đại sư thuật lại trong phẩm Hành Do
về thân thế của ngài không nhằm hình thành một tiểu sử hoàn chỉnh, mà
chỉ nhằm đưa ra những dữ kiện có giá trị sách tấn việc tu tập của đồ
chúng, như trong lời kết của phẩm này có nói rõ:
“Huệ Năng này đắc pháp ở Đông Sơn, từng chịu đủ mùi cay đắng, tánh mạng
mong manh như sợi tơ treo. Ngày nay cùng sứ quân và các quan viên, tăng,
ni, đạo, tục đồng trong hội này. Nếu các vị chẳng nhờ duyên lành từ
nhiều kiếp xa xưa, từng trong quá khứ cúng dường chư Phật, gieo trồng
căn lành, làm sao lại được nghe nhân duyên đắc pháp Đốn giáo như ta vừa
kể?...”
Nếu chúng ta xem đây là một bản tiểu sử tự thuật về cuộc đời Lục Tổ Đại
sư, chúng ta sẽ không thể hiểu được dụng ý của ngài, cũng như sẽ nảy
sinh nhiều nghi vấn về những chi tiết không được đề cập đến hoặc đề cập
không rõ ràng.
Lấy ví dụ, Đàn Kinh có nhắc đến sự kiện Lục Tổ Đại sư còn một mẹ già
đang sống ở Nam Hải vào lúc ngài lên đường tìm đến Hoàng Mai cầu đạo.
Nhưng trong phẩm Hành Do cũng như cho đến trọn quyển Đàn Kinh không thấy
nhắc lại một chi tiết nào về người mẹ này! Rốt cùng thì bà còn sống bao
lâu sau khi ngài ra đi? Số tiền mà Ngài để lại (10 lượng bạc) làm sao có
thể đủ cho bà sinh sống suốt đời, vậy sau đó thì sao? Và nếu bà qua đời,
sao không thấy nói đến việc ngài về chịu tang?
Tất cả những điều này đều là rất quan trọng đối với người Trung Hoa cũng
như người Việt Nam. Và ngay cả quan điểm về chữ hiếu của đạo Phật cũng
xem những việc này là hết sức quan trọng. Đức Phật trong thời gian giáo
hoá nơi xa mà nghe tin vua Tịnh Phạn có bệnh cũng phải thân hành về thăm
viếng. Khi vua cha mất, ngài tự thân lo việc ma chay, tống táng. Như
vậy, người như Lục Tổ Đại sư càng không thể xem nhẹ chữ hiếu, không thể
quên hẳn đi người mẹ già còn chờ đợi nơi quê nhà khi ngài lên đường cầu
đạo! Nhưng Đàn Kinh không nhắc đến những chi tiết này chỉ vì xem đó là
những sự kiện có tính cách cá nhân, chỉ liên quan đến đời tư của Lục Tổ
mà không cần thiết cho việc tu tập của đồ chúng. Những chi tiết nào mà
Đàn Kinh ghi chép lại đều nhằm lưu truyền giáo pháp mà Lục Tổ Đại sư đã
giảng dạy chứ không nhằm kể lại một cách đầy đủ về cuộc đời ngài.
Hiểu được điều này, chúng ta sẽ không lấy làm lạ khi thấy Đàn Kinh chép
rất sơ sài về các sự kiện, thời gian và địa danh. Rất nhiều chi tiết cụ
thể chỉ được thêm vào sau này mà không hề có trong lần biên soạn đầu
tiên, chẳng hạn như năm sinh của Lục Tổ Đại sư hoặc một số sự kiện chi
tiết đã xảy ra trong cuộc đời ngài đều không thấy ghi trong bản Đàn Kinh
tìm được ở Đôn Hoàng, nhưng trong những bản sau này thì thấy được thêm
vào khá nhiều chi tiết.
Về ngôi chùa mà ngài đã thuyết pháp lần đầu tiên cũng vậy. Chỉ thấy ghi
là chùa Đại Phạm ở Thiều Châu nhưng không nói rõ gì thêm về ngôi chùa
này. Cứ theo tên gọi này thì ngày nay thật không biết đó là ngôi chùa
nào!
Từ điển Phật học của Đinh Phúc Bảo dẫn sách Quảng Đông thông chí, quyển
229, nói rằng: “Chùa này ở phủ Thiều Châu, huyện Khúc Giang, nay thuộc
Hà Tây, trước có tên là chùa Báo Ân Quang Hiếu. Đời nhà Đường, niên hiệu
Khai Nguyên thứ 2 (714) vua ban sắc tu tạo, lấy tên là chùa Khai Nguyên,
sau đổi làm chùa Đại Phạm, là nơi Thứ sử Vi Trụ thỉnh Lục Tổ thuyết
giảng Đàn Kinh. Đời nhà Tống, niên hiệu Sùng Ninh thứ 3 (1104) ban chiếu
sai các châu xây dựng thành chùa Sùng Ninh, sau đổi thành chùa Thiên
Ninh. Đến niên hiệu Thiệu Hưng thứ 3 (1133) cho thờ phụng vua Huy Tông
nơi đây, được vua ban tấm biển đề tên chùa là Báo Ân Quang Hiếu.”
Điều thú vị ở đây là, căn cứ sách Quảng Đông thông chí thì tên chùa Đại
Phạm chưa có vào thời Lục Tổ Đại sư còn tại thế, mà chỉ có sau năm 714.
Như vậy, những ghi chép chi tiết liên quan đến tên chùa này chắc chắn là
do người đời sau thêm vào Đàn Kinh! Phần cuối Đàn Kinh có nhắc đến việc
Lục Tổ Đại sư cho xây tháp ở chùa Báo Ân tại Tân Châu vào tháng 7 năm
712 càng khẳng định chắc chắn hơn cho nhận xét này. Bởi nếu được biên
soạn vào cùng một thời điểm thì không có lý do gì mà những người biên
soạn lại dùng hai tên gọi để chỉ cùng một ngôi chùa, vì chùa Báo Ân cũng
chính là chùa Đại Phạm, nơi Đại sư đã thuyết pháp lần đầu tiên theo lời
thỉnh cầu của quan Thứ sử Thiều Châu lúc bấy giờ là Vi Trụ.
Lại nói về lần thuyết pháp ở chùa Đại Phạm, các bản Đàn Kinh đều chép về
số thính chúng là “tăng, ni, đạo, tục có hơn ngàn người”, riêng bản Đôn
Hoàng lại nói “Lúc ấy dưới toà có hơn mười ngàn tăng, ni, đạo, tục...”
Một ngàn và mười ngàn không phải là sự chênh lệch nhỏ. Nhưng nếu dựa
theo số nho sĩ trong pháp hội mà cả bản Đôn Hoàng và các bản khác đều
nói là khoảng 30 người thì có thể thấy con số một ngàn người có vẻ hợp
lý hơn. Rõ ràng bản Đôn Hoàng cũng không hẳn là luôn chính xác hơn các
bản khác!
Trên đây tạm dẫn ra một vài sự kiện để thấy rằng khi tiếp cận với Đàn
Kinh chúng ta không nên quá nặng về những sự kiện, chi tiết có tính sử
liệu, ngược lại chỉ nên chú ý đến ý nghĩa giáo pháp mà bản kinh này
truyền lại. Bây giờ xin trở lại với tiêu đề “Nam tông Đốn giáo Tối
thượng thừa” mà chúng ta đã có dịp nhắc đến ở đầu mục này.
Đến đây chúng ta đã thấy rõ việc gọi tên giáo pháp do Lục Tổ Đại sư
truyền dạy là “Nam tông” cũng là điều tất nhiên, bởi ngài đã đi sâu vào
đất Việt để ẩn cư trong vòng 16 năm rồi bắt đầu thuyết giảng giáo pháp
này tại đây, nghĩa là tại phía nam của Trung Hoa vào thời đó. Chùa Đại
Phạm, như trên đã nói, khi ấy là chùa Báo Ân, thuộc địa phận Thiều Châu
(Quảng Đông) cũng là một trong các quận của Lĩnh Nam thời ấy.
Như vậy, trong số “tăng, ni, đạo, tục” đến nghe Lục Tổ Đại sư thuyết
pháp lúc bấy giờ – đông đảo hơn gấp nhiều lần so với số quan viên, nho
sĩ – chắc chắn là đã có rất đông người Việt Nam. Hơn thế nữa, sự mến mộ
của nhân dân ở đây sau khi nghe ngài thuyết pháp cũng được ghi nhận
trong Đàn Kinh, phẩm Phó chúc:
“Đến tháng mười một, quan lại và môn nhân, kẻ tăng, người tục ở ba quận
Quảng Châu, Thiều Châu và Tân Châu đều tranh nhau rước chân thân, không
giải quyết được.”
Đó là nói việc sau khi Lục Tổ viên tịch, nhân dân ba quận lân cận này
đều muốn giành quyền rước nhục thân của ngài về địa phương mình. Điều đó
cho thấy họ rất ngưỡng mộ, kính trọng ngài.
Ngược lại, về phía Lục Tổ Đại sư, ngài cũng rất gắn bó với vùng đất nơi
mình đã sinh ra và lớn lên. Đàn Kinh cho biết là trước khi viên tịch
khoảng một năm, vào tháng 7 năm 712, ngài đã cho một số đệ tử về “chùa
Báo Ân tại Tân Châu xây tháp”. Đến mùng 8 tháng 7, ngài từ Tào Khê bảo
môn đồ chuẩn bị thuyền về Tân Châu. Trước khi đi, đồ chúng hoang mang
thưa hỏi ngày trở lại, ngài chỉ trả lời: “Lá rụng về cội”. (Diệp lạc quy
căn). Quả thật là một câu nói thấm đượm tinh thần dân tộc Việt Nam, thể
hiện rõ tình cảm bao năm gắn bó giữa ngài với vùng đất “mường mán” này.
Sau đó, ngài về chùa Báo Ân và quả nhiên viên tịch tại đây vào ngày mùng
3 tháng 8 năm Quý Sửu (713).
Ngày nay, ở Việt Nam chúng ta không còn tìm được bất cứ văn bản nào đề
cập chi tiết đến giai đoạn Lục Tổ Đại sư thuyết pháp tại đây, truyền bá
giáo pháp Đốn ngộ của Thiền tông. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là
tất cả đã hoàn toàn mất dấu. Tuy không có những chứng tích rõ rệt, nhưng
một sự kiện trọng đại, lớn lao như sự xuất hiện hoằng hoá của Ngài không
thể không để lại những dấu vết liên quan nhất định. Chúng tôi đã quay
sang tìm kiếm theo hướng này và bước đầu ghi nhận được một vài kết quả,
tuy vẫn còn khá khiêm tốn nhưng đã phần nào khẳng định cách suy nghĩ như
trên là hoàn toàn có cơ sở hợp lý.
Trước hết, sách Thiền uyển tập anh, bộ thiền sử gần như duy nhất của
nước ta, được soạn vào khoảng thế kỷ 14, có nhắc đến một tập sách nhan
đề “Nam tông tự pháp đồ”, đôi khi được gọi tắt là Nam tông đồ
hay Nam Tông pháp đồ. Dựa theo nhan đề cũng có thể đoán biết được nội
dung sách này là một biểu đồ truyền thừa của Thiền tông, dĩ nhiên là có
kèm theo những ghi chép nhất định về từng người được kể ra trong đó.
Sách Thiền uyển tập anh cũng cho biết soạn giả của sách Nam tông tự pháp
đồ là Thiền sư Thường Chiếu (? – 1203) và nói là sách này “gồm 1 quyển,
hiện lưu hành ở đời” (Nhất quyển, hành vu thế). Như vậy, vào thời điểm
biên soạn sách Thiền uyển tập anh thì Nam tông tự pháp đồ vẫn đang được
lưu hành. Chính soạn giả sách Thiền uyển tập anh cũng đã dựa vào Nam
tông tự pháp đồ như một trong các nguồn tư liệu. Không may là quyển Nam
tông tự pháp đồ này đến nay đã mất nên chúng ta không thể biết được một
cách chính xác nội dung của nó. Tuy nhiên, ở đây chúng tôi quan tâm đến
tên sách này như một trong các yếu tố đặc biệt cần lưu ý.
Thiền tông Việt Nam theo Thiền uyển tập anh ghi lại có 2 dòng chính là
phái thiền Tì-ni-đa-lưu-chi và phái thiền Vô Ngôn Thông. Tuy nhiên,
trong sách này cũng như trong tất cả những sách khác về sau có đề cập
đến Thiền tông Việt Nam, chúng ta chưa từng thấy có sự phân chia “Nam
tông, Bắc tông”. Khái niệm này chỉ có thể xuất phát duy nhất từ thực
trạng phân chia của Thiền Trung Hoa từ thời “Nam Năng, Bắc Tú”, bởi vì
hết thảy sách xưa của nước ta khi nói về những vấn đề chung của cả nước
thường dùng các danh xưng như Đại Việt, An Nam, Giao Châu, thậm chí là
Lĩnh Nam, chứ không có quyển sách dùng riêng một chữ “Nam”. Theo thông
lệ này, một quyển sách nói về thế thứ truyền thừa của các thiền sư Việt
Nam lẽ ra phải có những tên đại loại như là “Đại Việt tự pháp đồ” hay
“An Nam tự pháp đồ”... Phải chăng việc đặt tên sách cho thấy có ảnh
hưởng nhất định của sự truyền thừa từ “Nam tông” của thiền Trung Hoa, mà
nói cụ thể hơn là từ sự giáo hoá của Lục Tổ Đại sư?
Kết hợp nhận xét này với những dữ kiện đã cho thấy việc Lục Tổ Đại sư
sinh trưởng trên đất Việt, truyền pháp trên đất Việt, thì có lẽ việc
liên hệ “Nam tông” trong tên sách này với “Nam tông Đốn giáo Tối thượng
thừa” của Lục Tổ Đại sư cũng không phải là điều khiên cưỡng.
Vấn đề thứ hai mà chúng tôi lưu ý là tại Việt Nam có một ngôi chùa mang
tên Lục Tổ, toạ lạc tại làng Dịch Bảng, phủ Thiên Đức, nay là làng Đình
Bảng, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh.
Đại Việt Sử Ký Toàn thư, phần Bản kỷ, quyển 2, khi nói về Thái Tổ Hoàng
Đế Lý Công Uẩn có nhắc đến thiền sư Vạn Hạnh ở chùa Lục Tổ, bản dịch của
Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (1985-1992) có lời chú rằng: “Chùa Lục Tổ
cũng gọi là chùa Cổ Pháp”.
Sách Thiền uyển tập anh đã nhắc đến ngôi chùa này trong phần nói về
thiền sư Thường Chiếu, vì vị thiền sư này xuất thân nơi đây.
Thiền sư Vạn Hạnh (? – 1025) là vị Quốc sư nổi tiếng, có công trong việc
gầy dựng vương triều của Lý Công Uẩn. Quê ngài ở làng Cổ Pháp, cũng tức
là làng Dịch Bảng hay Đình Bảng ngày nay. Làng này trước có tên là Diên
Uẩn. Sách Thiền uyển tập anh chép rằng: “Khi thiền sư Định Không (? –
808) lập chùa Quỳnh Lâm, đào đất đắp nền bỗng được một cái lư hương và
10 cái khánh, sai người mang xuống sông rửa thì một cái lặn mất xuống
chạm đất dưới đáy sông mới dừng. Sư giải thích rằng: Chữ thập, chữ khẩu
hợp thành chữ cổ; chữ thuỷ, chữ khứ hợp thành chữ pháp; chữ thổ chỉ chỗ
ở làng này. Nhân đó liền đổi tên làng thành Cổ Pháp.”
Câu chuyện này gợi lên nghi vấn về những chiếc khánh cổ ở làng này. Phải
chăng nơi đây từ xa xưa đã có một ngôi chùa nào đó từng sử dụng loại
nhạc khí chuyên dùng trong nghi lễ Phật giáo này? Và nếu vào đầu thế kỷ
9 mà ngôi chùa này đã hoàn toàn mất dấu, chỉ còn lại những chiếc khánh
cổ với lư hương nằm sâu trong lòng đất, thì rất có thể nó phải được xây
dựng từ trước đó ít nhất cũng hơn một thế kỷ!
Thiền uyển tập anh lại không cho ta biết tên chùa Lục Tổ có tự bao giờ.
Chỉ biết thầy của Vạn Hạnh là Thiền Ông (902 - 979), thầy của Thiền Ông
là Trưởng lão La Quý (? – ?), thầy của La Quý là Thông Thiện (? – ?),
thầy của Thông Thiện là Định Không (? – 808) đều có gắn bó với chùa Lục
Tổ. Định Không tuy dựng chùa Quỳnh Lâm nhưng sau khi viên tịch lại được
đệ tử là Thông Thiện dựng tháp thờ ở phía tây chùa Lục Tổ.
Một ngôi chùa trong suốt hơn một thế kỷ liên tục đào tạo ra những bậc
danh tăng, trong đó có cả thiền sư Vạn Hạnh là bậc Quốc sư có ảnh hưởng
rõ rệt đến vương triều nhà Lý, lại mang tên Lục Tổ vào một thời điểm rất
sớm! Không biết ông Nguyễn Lang trong Việt Nam Phật giáo sử luận đã dựa
vào tư liệu nào nhưng có ít nhất 2 lần nhắc đến ngôi chùa này với khẳng
định đây là “một tổ đình rất xưa của thiền phái Tì-ni-đa-lưu-chi”. Đó là
khi ông bàn về soạn giả sách Thiền uyển tập anh và khi nói về Thiền phái
Yên Tử đời Trần. Tuy nhiên, ông cũng không cho biết về niên đại của ngôi
chùa mà ông gọi là “rất xưa” này.
Thiền sư Định Không viên tịch vào năm 808, và vào thời điểm này thì chùa
Lục Tổ đã là một ngôi chùa “rất xưa”. Như vậy, rất có thể nó đã được xây
dựng hoặc từ thời Lục Tổ (trước năm 713) hoặc chí ít cũng là sau khi
ngài viên tịch không bao lâu. Chúng tôi chưa được biết là có ngôi chùa
nào mang tên ngài vào thời điểm đó ở Trung Hoa hay không, nhưng sự xuất
hiện của chùa Lục Tổ ở Việt Nam vào thời điểm rất sớm như vậy chắc chắn
không thể là một sự ngẫu nhiên.
Việt Nam chỉ có 3 vị Tổ sư được gọi tên theo thế thứ truyền thừa, đó là
Tam Tổ của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, đời nhà Trần. Trước đó, Thiền
uyển tập anh khi ghi chép về các thiền sư chỉ sử dụng pháp hiệu chứ chưa
từng gọi theo thứ tự truyền pháp như sơ tổ, nhị tổ, tam tổ... Vì thế,
chúng ta có thể yên tâm là danh xưng Lục Tổ ở đây không phải chỉ cho ai
khác mà chính là Lục Tổ Đại sư Huệ Năng. Và sự xuất hiện của một ngôi
chùa mang tên ngài vào thời điểm đó chắc chắn phải là do những ảnh hưởng
tất yếu của giai đoạn ngài giáo hoá tại Việt Nam.
Một chi tiết thú vị khác được sách Thiền uyển tập anh ghi lại có giá trị
củng cố thêm cho nhận xét trên. Đó là việc Trưởng lão La Quý tổ chức đúc
một pho tượng Lục Tổ bằng vàng, đem chôn giấu đi và dặn đệ tử là khi nào
gặp được vị vua anh minh thì đào lên để lấy vàng giúp đỡ.
Một pho tượng bằng vàng với khối lượng dự tính có thể “giúp vua giúp
nước”, hẳn không thể là quá nhỏ. Sử sách không ghi chép việc về sau pho
tượng ấy có được đào lên hay không, vào thời điểm nào... nhưng ở đây
điều chúng ta quan tâm chính là việc chọn hình tượng Lục Tổ để đúc
tượng. Điều này cho thấy hình ảnh Lục Tổ Đại sư vào lúc ấy vẫn còn ăn
sâu trong tâm thức người Việt, nên họ mới có thể hình dung ra vóc dáng
của ngài để đúc thành một pho tượng thờ cụ thể.
Nếu có thể xác định niên đại của chùa Lục Tổ, chắc chắn mọi việc sẽ trở
nên rõ ràng hơn. Tuy nhiên, chỉ bằng vào những gì đã trình bày như trên,
có lẽ cũng đã quá đủ để chúng ta hình dung ra những ảnh hưởng cụ thể của
Lục Tổ Đại sư trong thời gian ngài lưu trú tại Việt Nam.
Tuy nhiên, ngoài những ảnh hưởng trực tiếp từ Lục Tổ Đại sư qua những
dấu tích trên, “Nam tông Đốn giáo” còn có những nhân duyên sâu đậm khác
nữa với người dân Việt từ thời trước đó.
Chúng ta đều biết vị thiền sư mang thiền học đến truyền bá tại Việt Nam
được ghi nhận sớm nhất là thiền sư Tì-ni-đa-lưu-chi, là vị Tổ sư khai
sáng dòng thiền mang tên ông. Vị này đến nước ta vào tháng 3 năm Canh Tý
(580), và trước đó đã đắc pháp với Tam Tổ Tăng Xán tại Trung Hoa. Như
vậy, so về thế thứ truyền thừa thì ông là người đắc pháp ngang hàng với
Tứ Tổ Đạo Tín tại Trung Hoa.
Năm 594, thiền sư Tì-ni-đa-lưu-chi viên tịch, truyền pháp cho đệ tử
người Việt Nam là Pháp Hiền (? – 626). Như vậy, về thế thứ truyền thừa
thì thiền sư Pháp Hiền ngang với Ngũ Tổ Hoằng Nhẫn, thầy của Lục Tổ Đại
sư Huệ Năng.
Theo sách Thiền uyển tập anh thì thiền sư Pháp Hiền khi hoằng hoá tại
chùa Chúng Thiện tăng chúng thường đông đến hơn 300 vị. Danh tiếng và
đức độ của ngài lan truyền khắp nơi, vua nhà Tuỳ nghe tiếng sai người
mang đến ban cho 5 hòm xá-lợi Phật cùng với điệp sắc, bảo ngài dựng tháp
cúng dường.
Như vậy thì sự giáo hoá của thiền sư Pháp Hiền ở Việt Nam xem ra cũng
không kém Ngũ Tổ Hoằng Nhẫn ở Trung Hoa, vì từ một nơi xa xôi biên địa
mà danh tiếng và đức độ có thể lan truyền đến tận kinh đô nhà Tuỳ thì đủ
biết ảnh hưởng tại Việt Nam của ngài khi ấy đến mức nào.
Thiền uyển tập anh không có thông tin gì về đệ tử nối pháp của ngài Pháp
Hiền, trừ ra cho ta biết là chỉ có một người được truyền pháp. Chính vị
thiền sư khuyết danh này giữ vị trí truyền thừa tương đương với Lục Tổ
Đại sư Huệ Năng!
Vị trí người nối pháp của vị này cũng tiếp tục bị bỏ trống. Tuy nhiên,
theo những thông tin tiếp sau đó thì chúng ta có thể đoán được đó là một
trong hai vị thiền sư: Pháp Đăng hoặc Huệ Nghiêm. Về cả hai vị này,
Thiền uyển tập anh cũng không ghi chép được thông tin gì khác ngoài pháp
hiệu và tên ngôi chùa mà họ cư trú. Nhưng đến vị thiền sư thuộc thế hệ
kế tiếp là Thanh Biện thì chúng ta có một chi tiết khá lý thú là: vị này
chuyên trì kinh Kim Cang, cũng chính là bộ kinh đã giúp Lục Tổ Đại sư
ngộ đạo!
Hai vị trí hầu như bị bỏ trống ngay sau thiền sư Pháp Hiền tạo thành một
quãng thời gian mà chúng ta không thể biết được về những sự việc gì đã
xảy ra. Ngài Pháp Hiền viên tịch năm 626, và ngài Thanh Biện viên tịch
năm 686. Trong quãng thời gian 60 năm này, như đã nói, sách Thiền uyển
tập anh chỉ cho chúng ta biết được là đã có một thiền sư tên Pháp Đăng
trú trì chùa Phổ Quang và một vị khác tên Huệ Nghiêm, trú trì chùa Sùng
Nghiệp. Tuy nhiên, trong hai vị này thì ai thực sự được xem là thầy của
Thanh Biện, tức là người nối pháp của Pháp Hiền, thì sách này lại không
nói rõ.
Thiền sư Thanh Biện theo học với thiền sư Pháp Đăng từ năm 12 tuổi. Sau
khi Pháp Đăng viên tịch, ngài chuyên trì kinh Kim Cang, đến 8 năm vẫn
chưa đạt ngộ. Nhờ có vị khách đến chùa chỉ ra chỗ vướng mắc của ngài và
giới thiệu đến thiền sư Huệ Nghiêm ở chùa Sùng Nghiệp, ngài mới được
khai ngộ. Đó là tất cả những gì chúng ta được biết về quãng thời gian từ
năm 626 đến năm 686.
Một nghi vấn khác mà chúng tôi cảm thấy vẫn chưa thể giải thích thoả
đáng được là khoảng thời gian ẩn cư hơn 15 năm của Lục Tổ Huệ Năng. Đây
là một quãng thời gian khá dài, và với quan điểm “vô thường tấn tốc” của
một vị thiền sư thì việc tiếp tục sống chung với những người thợ săn
trong suốt 15 năm là điều có vẻ như không hợp lý! Ngũ Tổ có đề nghị nên
lánh về phương Nam và “đừng vội thuyết pháp”, nhưng không ngăn cấm Huệ
Năng tiếp tục công phu tu tập, hành trì. Trong truyền thống Thiền tông,
thời gian luôn là yếu tố được xem trọng. Khi Sơ Tổ Đạt-ma chưa gặp được
cơ duyên hoá độ, ngài đã dành trọn 9 năm để ngồi tĩnh tu quay mặt vào
vách, khiến người thời bấy giờ phải gọi ngài là “Bích quán Bà-la-môn”
(ông Bà-la-môn ngó vách). Lục Tổ không thể bỏ phí 15 năm chỉ để ngày
ngày đi theo đám thợ săn mà không làm một điều gì đó lợi mình, lợi
người.
Nếu chấp nhận nghi vấn này là hợp lý, thì chúng ta có thể liên tưởng
ngay đến việc Lục Tổ khi đi sâu vào đất Việt Nam không thể không nghe
biết đến việc Pháp Hiền đã từng giáo hoá tại chùa Chúng Thiện và thiền
học phương Nam đang được truyền bá rộng khắp. Và nếu điều này thực sự
xảy ra, khả năng ngài Huệ Năng tìm đến tham học với một thiền sư nào đó
ở phương Nam là rất có thể xảy ra. Chúng ta lưu ý thời gian Lục Tổ lưu
trú trên đất Việt Nam là khoảng từ năm 661 đến năm 677, chính là rơi vào
giai đoạn mà Thiền uyển tập anh đã ghi lại quá ít thông tin như đã nói:
giai đoạn 626 – 686. Vì thế, nếu như Lục Tổ quả thật có tìm đến tham học
với một thiền sư Việt Nam nào đó – thầy của Thanh Biện chẳng hạn – thì
chúng ta cũng hoàn toàn không biết được.
Như đã nói, Thiền uyển tập anh không xác định giữa hai vị Pháp Đăng và
Huệ Nghiêm thì ai là người thuộc dòng thiền Tì-ni-đa-lưu-chi, nhưng điều
tất nhiên ta có thể hiểu được ở đây là một trong hai người phải thuộc về
một dòng thiền khác. Cũng cần lưu ý là thiền phái Vô Ngôn Thông khi ấy
còn chưa xuất hiện. Mặt khác, khi ngài Tì-ni-đa-lưu-chi vừa đến Việt
Nam, trú ở chùa Pháp Vân thì tại đây đã có Đại sư Quán Duyên đang giảng
dạy thiền học, và chính Pháp Hiền ban đầu đến đây là để tham học với vị
này. Những chi tiết vừa nêu cho chúng ta thấy một bức tranh toàn cảnh
của thời ấy là thiền học đang phát triển rộng khắp chứ không chỉ giới
hạn trong những dòng thiền mà sách Thiền uyển tập anh ghi chép lại.
Trong bối cảnh thiền học Việt Nam đang lan rộng như thế, nếu ngài Huệ
Năng quả thật lưu trú ở đây 15 năm mà không tiếp xúc với bất cứ vị thiền
sư nào thì có thể nói là một điều rất lạ!
Sự kiện thiền sư Thanh Biện chuyên trì tụng kinh Kim Cang và những cái
tên như Huệ Nghiêm, Pháp Hiền, Pháp Đăng có vẻ như gợi lên một mối liên
hệ nào đó với ngài Huệ Năng. Chỉ riêng trong số các đệ tử đích truyền
của Đại sư Huệ Năng, chúng tôi đã tìm thấy ít nhất là 6 vị mang tên có
chữ pháp: Đó là các vị Pháp Chơn, Pháp Đạt, Pháp Tịnh, Pháp Hải, Pháp
Trân, Pháp Như. Đàn Kinh còn cho biết thiền sư Pháp Hải là người Khúc
Giang, Thiều Châu, nghĩa là cũng thuộc địa phận Lĩnh Nam thời ấy.
Những nhận xét trên vẫn còn là khá mơ hồ và có vẻ như chỉ dựa theo cảm
tính, nhưng hy vọng rất có thể là một gợi ý bước đầu cho những khảo sát
có tính cách chuyên sâu và cụ thể hơn.
Bây giờ, tạm gác lại vấn đề thiền học Nam tông, chúng ta hãy quay về
với Đàn Kinh để xem cuộc hành trình về phương Nam của Lục Tổ Đại sư được
tiếp tục như thế nào.
Trang chủ
Xem Mục lục 
Viên Hiếu Thành 
Có những chữ tình
