I. PÀLI VĂN. 

- 89 tâm được xem như là một đơn vị + với 52 tâm sở thành 53 pháp.

PHÂN LOẠI THEO THỌ

I. PÀLI VĂN. 

- Thọ là một tâm sở có mặt trong tất cả tâm. Thọ có ba: lạc, khổ, và xả. Nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức câu hữu với xả, nhưng thân thức vì tinh nhuệ hơn nên câu hữu với Lạc hay với Khổ.

Các tốc hành tâm (Javana) có thể câu hữu với hỷ (Somanassa) nếu đối tượng khả ái, và câu hữu với ưu (Domanassa) nếu đối tượng không khả ái, nhưng nếu đối tượng quá khả ái, thời hỷ (Somanassa) có thể khởi lên với Santìranacitta (Suy đạc tâm).

LẠC, KHỔ, HỶ, ƯU VÀ XẢ

I. PÀLI VĂN. 

- Chỉ có một tâm câu hữu với Lạc, tức là thiện dị thục thân thức. Chỉ có một tâm câu hữu với khổ tức là bất thiện dị thục thân thức. Có 62 tâm câu hữu với Hỷ như sau:
 

Tương ưng với tham:	4	18 Dục giới tâm
Dục giới Tịnh quang (Thiện + Di thục + Duy tác):	12
Suy đạc tâm câu hữu với Hỷ (Vô nhân, Thiện, Dị thục):	1
Tiểu sanh tâm:	1	Đại hành và  Siêu thế tâm
Các đệ nhất, đệ nhị, đệ tam, đệ tứ thiền tâm:	44
Tổng cộng:	62 tâm

Chỉ có hai tâm câu hữu với ưu tức là hai Sân tâm.

Còn lại có 55 tâm câu hữu với xả như sau:
 

Tham tâm:	4
Si tâm:	2
Vô nhân bất thiện dị thục trừ thân thức:	6
Vô nhân thiện dị thục trừ thân thức và Suy đạc tâm câu hữu với Hỷ:	6
Vô nhân Duy tác trừ Tiểu sanh tâm:	2
Dục giới Tịnh quang tâm (Thiện + Dị thục + Duy tác):	12
Các ngũ thiền tâm:	23
Cộng chung:	55

TÓM TẮT

I. PÀLI VĂN. 

- Ðây là bài kệ tóm tắt các loại thọ (có 3, hay 5) và số lượng các tâm câu hữu với lạc, khổ, ưu, hỷ và xả.

PHÂN LOẠI THEO NHÂN - 6 NHÂN

I. PÀLI VĂN. 

I. PÀLI VĂN. 

- Sở dĩ gọi là hetu (nhân) vì chúng là nguồn gốc cho tất cả thiện và bất thiện tâm. Xác định tâm tức là ý môn hướng tâm.

MỘT NHÂN, HAI NHÂN VÀ BA NHÂN TÂM

I. PÀLI VĂN. 

- Hai si tâm chỉ có si tâm sở nên gọi là nhứt nhân tâm; 10 bất thiện tâm còn lại và 12 Dục giới tịnh quang tâm không tương ưng với trí chỉ có hai nhân. 8 tham tâm chỉ có tham và si, 2 sân tâm chỉ có sân và si. 12 tịnh quang tâm không tương ưng với trí chỉ có vô tham và vô sân. Nên có tất cả là 22 nhị nhân tâm. 12 Dục giới tịnh quang tâm tương ưng với trí, 27 Ðại hành và 8 Siêu thế tâm có ba nhân, tức là vô tham, vô sân và vô si.

TOÁT YẾU

I. PÀLI VĂN. 

- Tham sân và si tức là ba bất thiện nhân. Vô tham, vô sân, vô si là ba thiện nhân trong các thiện tâm nhưng là vô ký nhân trong các Dị thục và Duy tác tâm.

PHÂN LOẠI THEO CÔNG TÁC

I. PÀLI VĂN. 

- Mỗi một tâm có một tác dụng đặc biệt và nhiều tâm có nhiều tác dụng sai khác. Có 14 loại tác dụng tất cả.

Patisandhi, Kiết sanh thức, nghĩa là móc nối đời này sang đời khác. Khi con người mới sanh, tâm này hiện khởi ra trước nhất, chỉ sống có một Sát-na rồi được Bhavanga thay thế. Patisandhi xem là bị chi phối bởi tâm cuti khi lâm chung và là nguồn gốc của đời sống hiện tại.

Bhavanga, Hữu phần, là tiềm thức luôn luôn ảnh hưởng đến cá tính của chúng ta, là một phần cá tính chúng ta nên được gọi là Bhava + anga (bhavanga). Khi tâm thức không bị kích thích bởi ngoại cảnh, tức là có Bhavanga. Sau mỗi diễn tiến của tâm thức lại có bhavanga. 

Àvajjana: Hướng tâm, tức là hướng tâm về phía đối tượng. Khi một đối tượng vào trong dòng tâm thức của Bhavanga, dòng tâm thức liền bị giao động Bhavanga calana, tiếp đến bị dừng lại (Bhavanga-upaccheda). Khi Bhavanga dừng lại, nếu đối tượng là ngoại cảnh, ngũ môn hướng tâm khởi lên (pancadvàràvajjana). Nếu đối tượng là một tâm pháp, ý môn hướng tâm khởi lên (manodvàràvajjana). 

Votthapana: Xác định, tức là xác định đối tượng và mở đầu cho mọi hành vi thiện ác. Không có một tâm đặc biệt làm tác dụng này. Chính ý môn hướng tâm nhận nhiệm vụ này. 

Javana: tốc hành tâm. Từ ngữ căn ju nghĩa là chạy mau. Sở dĩ gọi như vậy vì tâm này chạy đến 7 Sát-na hay 5 Sát-na đối với một đối tượng. Chính trong giai đoạn này, các hành vi thiện ác được tạo tác. 

Tadàlambana: Ðồng sở duyên nghĩa là cũng đồng một sở duyên với Javana. Tác dụng của Tadàlambana là ghi nhận kinh nghiệm của đối tượng. Cuti: tử tâm là tâm cuối cùng của đời sống.

I. PÀLI VĂN. 

- Ba tác dụng Bhavanga, patisandhi và cuti do 10 tâm sau đây thi hành:
 

Suy đạc tâm câu hữu với xả:	2
Ðại Dị thục tâm:	8
Sắc giới + vô sắc giới dị thục tâm:	9
Tổng cộng:	19

Hai tâm là tác dụng Àvajjana tức là ngũ môn hướng tâm và ý môn hướng tâm. Dassana (sự thấy) do thiện dị thục nhãn thức và bất thiện dị thục nhãn thức tác động. Cũng vậy Savana, ghàyana, sàyana, phusana và Sampaticchana đều do hai tâm thiện dị thục và bất thiện dị thục. Santìrana (suy đạc) do ba suy đạc tâm tác động: Bất thiện dị thục suy đạc tâm câu hữu với xả, thiện dị thục suy đạc tâm câu hữu với xả và thiện dị thục suy đạc tâm câu hữu với hỷ. Votthapana (xác định) và manodvàràvajjana (ý môn hướng tâm) tương tợ giống nhau vì cả hai đều làm sống lại những kinh nghiệm quá khứ và do ý môn hướng tâm câu hữu với xả tác động. Javana (tốc hành) do 55 tâm tác động:
 

Thiện (Dục giới 8 + Ðại hành 9 + Siêu thế 4) :	21
Bất thiện (Tham 8 + Sân 2 + Si 2) :	12
Quả (Dự lưu, nhứt lai, bất lai, A-la-hán) :	4
Duy tác (trừ ngũ môn hướng tâm và ý môn hướng tâm) (Dục giới 8 + Ðại Hành 9 + Tiếu sanh tâm 1) :	18
Tổng cộng:	55

Tadàlambana (Ðồng sở duyên) do 11 tâm tác dụng: Ðại dị thục 8 và Suy đạc tâm 3. Ở đây chỉ có Dục giới tâm tác động chớ Ðại Dị thục không có tác dụng vì những tâm này giải thoát khỏi ảnh hưởng của tham dục.

CÁC CÔNG TÁC DO ÐỒNG MỘT LOẠI TÂM TÁC DỤNG

I. PÀLI VĂN. 

- 11)

I. PÀLI VĂN. 

1. Tốc hành tâm 55 + ngũ môn hướng tâm 1 + tiếp thọ tâm 2 + thức tâm 10 = 68
2. Ý môn hướng tâm 1 + Suy đạc tâm câu hữu với hỷ 1 = 2
3. Ðại Hành dị thục tâm (Sắc giới 5 + Vô sắc giới 4) = 9
4. Ðại dị thục: 8
5. Suy đạc tâm câu hữu với xả: 2.

PHÂN LOẠI THEO CĂN MÔN

I. PÀLI VĂN. 

- Dvàra (cửa) du là hai và ar nghĩa là đi ra, đi vào. Cửa này dùng vừa cả lối ra lối vào nên gọi là dvàra. Khi một đối tượng đến với tâm, bhavanga được rung động và dừng lại. Rồi àvajjana (Hướng tâm) khởi lên. Nếu là đối tượng ở ngoài ngang qua 5 căn thì ngũ môn hướng tâm khởi lên. Nếu là đối tượng nội tâm, thì ý môn hướng tâm khởi lên, Bhavangupaccheda (Hữu phần dừng nghỉ) khởi lên trước ý môn hướng tâm và gọi là ý môn (manodvàra).

CÁC TÂM KHỞI QUA NĂM CĂN MÔN

I. PÀLI VĂN. 

- 46 tâm khởi lên ngang qua nhãn môn như sau:
 

Ngũ môn hướng tâm (vô nhân, duy tác):	1
Nhãn thức (Dị thục, thiện và bất thiện):	2
Tiếp thọ tâm (Dị thục, thiện và bất thiện):	2
Suy đạc tâm (Dị thục, thiện và bất thiện):	3
Ý môn hướng tâm:	1
Tốc hành tâm (Bất thiện 12 + Thiện 16 + Tiếu sanh tâm 1):	29
Ðồng sở duyên tâm (Ðại Dị thục. Không kể 3 Suy đạc tâm vì đã kể trước rồi):	8
Tổng cộng:	46

Cộng với 2 nhĩ thức, 2 tỷ thức, 2 thiệt thức, 2 thân thức, nên có tất cả là 54 tâm khởi lên ngang qua 5 môn.

CÁC TÂM KHỞI QUA Ý MÔN
CÁC TÂM KHÔNG KHỞI QUA CĂN MÔN

I. PÀLI VĂN. 

- 67 tâm sau này khởi lên qua ý môn: 

Chúng là Dị thục của các hành động quá khứ. Vibhàvinìtìkà giải thích rằng chúng được gọi là Dvàravimuti vì:

NHỨT MÔN, NGŨ MÔN, LỤC MÔN VÀ VÔ MÔN TÂM

I. PÀLI VĂN. 

- 36 tâm tức là 10 thức tâm, 10 sắc giới thiệu và duy tác tâm, 8 vô sắc giới thiệu và duy tác tâm, 8 siêu thế đạo và quả tâm. 

- Trong mười thức tâm, 2 tâm khởi ngang qua nhãn môn, 2 tâm qua nhĩ môn, 2 tâm qua tỷ môn, 2 tâm qua thiệt môn và 2 tâm qua thân môn. 

- 18 đại hành tốc hành tâm và 8 Siêu thế tâm chỉ khởi qua ý môn. 

- 3 ý giới tâm tức là một ngũ môn hướng tâm và 2 tiếp thọ tâm. 

- 31 tâm khởi lên ngang qua 6 cửa. Suy đạc tâm câu hữu với hỷ 1 + ý môn hướng tâm (hay xác định tâm) 1 và Dục giới tốc hành tâm 29. 

- 10 tâm khởi ngang qua 6 cửa hay không ngang qua cửa nào, tức là hai suy đạc tâm câu hữu với xả và 8 Ðại dị thục tâm. Khi chúng làm công tác Ðồng sở duyên, chúng khởi lên ngang qua 6 cửa. Khi chúng làm công tác Kiết sanh thức, Hữu phần và Tử tâm, chúng khởi lên nhưng không qua cửa nào. 

- 9 đại dị thục tâm là dị thục của các thiền tâm. Chúng không khởi lên trong một diễn tiến của tâm thức ở Dục giới. Vì vậy chúng không khởi qua cửa nào cả. Chúng chỉ hoạt động theo Bhavanga, Patisandhi và Cuti (Hữu phần, kiết sanh thức và tử tâm).

TOÁT YẾU

I. PÀLI VĂN. 

- Ðây là bài kệ tóm tắt các loại tâm đứng về phương diện các cửa. 

- 36 tâm tức là 10 thức tâm + 26 Ðại Hành và Siêu thế tốc hành tâm. 

- 3 tâm tức là một ngũ môn hướng tâm + 2 Suy đạc tâm. 

- 31 tâm tức là 1 suy đạc câu hữu với hỷ + 1 xác định tâm + 29 Dục giới tốc hành. 

- 10 tâm tức là 2 Suy đạc câu hữu với xả + 8 Ðại Dị thục. 

- 9 tâm tức là Dị thục Sắc giới 5 + Vô sắc 4.

PHÂN LOẠI THEO ÐỐI TƯỢNG

I. PÀLI VĂN. 

- Àrammanam, từ ngữ căn à + ram, nghĩa là luyến ái, dính, thích thú. Àlambana, từ ngữ căn à + lamb đeo vào. Vật mà chủ thể đeo vào, dính vào, nghĩa là đối tượng. 

- Photthabbàrammana: Xúc, đây chỉ cho địa đại, hỏa đại và phong đại. Tánh cứng, tánh nóng và tánh động có thể cảm nhận nơi thân, trừ thủy đại có tánh nhiếp nên thân không cảm thọ được. Khi ba đại này xúc chạm với thân, thời lạc thọ, khổ thọ hay không lạc không khổ thọ khởi lên tùy theo đối tượng.

6 ÐỐI TƯỢNG

I. PÀLI VĂN. 

- Pasàda: Tịnh sắc căn, tức là bề mặt cảm thọ của các căn. Ðối với mắt, tai, mũi, lưỡi, tịnh sắc căn ở vào một vị trí đặc biệt còn tịnh sắc của thân căn ở cùng khắp cả thân.

Tế sắc: Trong 28 sắc pháp, 16 sắc gọi là tế, 12 gọi là thô. Sắc, thanh, hương, vị, xúc (gồm cả địa, hỏa và phong đại) và 5 tịnh sắc căn thuộc về thô sắc. 16 sắc còn lại gọi là tế sắc.

Tâm: chỉ cho 89 tâm. Tâm sở: chỉ cho 52 tâm sở. Niết bàn là đối tượng siêu thế đối với 8 siêu thế tâm. Pannatti: Khái niệm. Có hai: danh khái niệm (nàmapannatti) và nghĩa khái niệm (atthapannatti). Tên của các đồ vật tức là danh khái niệm. Nghĩa khái niệm là đối tượng hay ý nghĩa gợi ra bởi danh đối tượng.

SỰ HIỆN KHỞI CÁC ÐỐI TƯỢNG

I. PÀLI VĂN. 

- Ðối tượng của 5 căn phải là hiện tại. Ðối tượng của tâm khởi ngang qua ý môn tùy theo trường hợp có thể hiện tại, quá khứ, vị lai hay thoát ngoài thời gian. Tùy theo trường hợp nghĩa là đối với Dục giới tốc hành tâm (Kàmajavana), Thượng trí (Abhinna) và Siêu thế tốc hành tâm.

Sáu đối tượng của Dục giới tốc hành tâm trừ tiếu sanh tâm là thuộc hiện tại, quá khứ, vị lai và thoát ly thời gian.

Ðối tượng của tiếu sanh tâm là quá khứ, hiện tại và vị lai.

Ðối tượng của tốc hành tâm, khiến cho Thượng trí như thiên nhãn khởi lên thuộc về quá khứ, hiện tại, vị lai và thoát ly khỏi thời gian.

Ðối tượng của Ðại hành tốc hành tâm có thể thoát ly thời gian hay quá khứ. Vì Niết bàn thường tại, nên không thuộc quá khứ, hiện tại và vị lai. Pannatti (khái niệm) cũng thoát ly thời gian.

Trong khi lâm chung, khi sắp sửa từ giã cuộc đời, một người có thể thấy mình đang làm một hành động mà khi còn sống người này thường làm. Như kẻ giết người sẽ thấy mình đáng giết người. Một Phật tử tín thành có thể thấy đang lạy Phật. Như vậy gọi là Kamma. Người ấy có thể thấy một vật có liên hệ đến hành động của mình thường làm. Như kẻ giết người có thể thấy con dao; người Phật tử thuần thành có thể thấy hình ảnh đức Phật. Như vậy gọi là Kammanimitta (nghiệp tướng). Người ấy có thể thấy hình ảnh địa ngục, ngã quỷ nếu là người độc ác; hay thấy hình ảnh các cõi trời, nếu là người chí thiện. Như vậy gọi là gatinimitta (thú tướng).

ÐỐI TƯỢNG CỦA VÔ NHÂN VÀ BẤT THIỆN TÂM

I. PÀLI VĂN. 

- Những Dục giới dị thục tâm còn lại là Suy đạc tâm 3 + Ðại Dị thục tâm 8. 11 tâm này làm những công tác Suy đạc, hay đồng sở duyên, hay Kiết sanh thức, hữu phần và tử tâm. Những công tác Suy đạc và Ðồng sở duyên không có công tác ở các cảnh giới cao hơn. Một người có thể tự cao khi làm việc thiện hoặc chứng cảnh giới thiền, vì vậy khởi một bất thiện tâm với một đối tượng thiện. Nhưng các bất thiện tâm không thể khởi ở Siêu thế giới, vì tại đây không thể còn là tham, sân, si. Tám tốc hành không tương ưng với trí có thể khởi đối với những đối tượng thuộc Dục giới, Sắc giới và Vô sắc giới, nhưng không khởi đối với đối tượng Siêu thế. Dự lưu, Nhứt lai và Bất lai đã thấu triệt những cảnh giới siêu thế, nhưng khi tâm của các vị ấy là Dục giới không tương ưng với trí, các vị ấy không nhận thức các cảnh giới siêu thế. Chỉ khi nào tâm tương ưng với trí, các vị ấy mới nhận thức được những cảnh giới siêu thế. Cũng vậy đối với Dục giới Duy tác tâm không tương ưng với trí. Vị A la hán không nhận thức được các cảnh giới siêu thế, dầu các vị ấy biết những cảnh giới siêu thế một cách rõ ràng.

ÐỐI TƯỢNG CỦA DỤC GIỚI, SẮC GIỚI, VÔ SẮC GIỚI, 
VÀ SIÊU THẾ TỊNH QUANG TÂM

I. PÀLI VĂN. 

I. PÀLI VĂN. 

- 25 tâm: Dục giới Dị thục 23 + ngũ môn hướng tâm 1 + Tiểu sanh tâm 1. 

- 6 tâm: Thức vô biên xứ 3 + phi tưởng phi phi tưởng 3. 

- 21 tâm: Sắc giới 15 + không vô biên xứ 3 + vô sở hữu xứ 3. 

- 8 tâm: Ðạo tâm 4 + quả tâm 4. 

- 20 tâm: Bất thiện 12 + Dục giới không tương ưng với trí, thiện 4 + Duy tác 4. 

- 5 tâm: Dục giới thiện dị thục tương ư ng với trí 4 + Thiện thắng trí 1. 

- 6 tâm: Dục giới Duy tác tương ưng với trí 4 + Duy tác thắng trí 1 + xác định tâm 1.

Ðối tượng của vô sắc giới đệ nhất và đệ tam thiền kiết sanh thức (patisandhi) cũng là một khái niệm quá khứ như ananto àkàso (hư không là vô biên) và natthi kinci (không có sở hữu gì). Hai khái niệm được xem như là Kammanimitta (nghiệp tướng) thâu lãnh ngang qua ý môn đối tượng của đệ nhị và đệ tứ thiền. Kiết sanh thức là một đối tượng quá khứ tức là Kammanimitta (nghiệp tướng) khởi lên ngang qua ý môn. Vô sắc giới, đệ nhị thiền lấy đệ nhứt thiền làm đối tượng và đệ tứ thiền lấy đệ tam thiền làm đối tượng.

PHÂN LOẠI THEO TRÚ CĂN

I. PÀLI VĂN. 

- Vatthu: từ ngữ căn Vas, nghĩa là ở, trú ngụ. Ðấy có nghĩa là trú sở của các căn.

TRÚ CĂN CỦA CÁC TÂM

I. PÀLI VĂN. 

- Theo các nhà sớ giải, Hadayavatthu (đoàn tâm) là trú căn của tâm thức. Theo truyền thuyết, trong trái tim có một số máu, và ý cứ trên những máu ấy là trú căn của tâm thức. Ðó là quan điểm về trái tim đương thời. Có lẽ đức Phật không bác bỏ cũng như không công nhận lý thuyết này. Trong quyển Dhammasangani, danh từ Hadayavatthu bị bỏ quên. Trong tập Patthàna đáng lẽ dùng chữ Hadaya là trú căn của tâm thức, tập này dùng chữ yam rùpamnissàya (y cứ trên sắc pháp này). Ở đây có ba danh từ đặc biệt được dùng đến. Panca vinnànadhàtu chỉ cho 5 thức. Manodhàtu chỉ cho ngũ môn hướng tâm và hai tiếp thọ tâm. Manovinnànadhàtu chỉ cho tất cả tâm còn lại.

3 Suy đạc tâm với 8 Ðại Dị thục tâm không khởi ở vô sắc giới vì không có căn môn và công tác nào ở cảnh giới ấy. Vì Sân đã được trừ diệt nên hai hận tâm không khởi ở sắc giới và vô sắc giới.

Muốn chứng Dự Lưu Ðạo Tâm, cần phải nghe tiếng của người khác (paratoghosappaccaya), nên phân loại Dự lưu tâm trong các tâm y cứ nơi đoàn tâm. Tiểu sanh tâm không thể khởi nếu không có một thân thể. Ðức Phật và các Ðộc giác Phật có tâm này không thể sanh ra ngoài loài người.

TOÁT YẾU

I. PÀLI VĂN. 

- 7 thức tâm tức là Manodhàtu (ý giới), Manovinnànadhàtu (ý thức giới) và vinnàna (thức như nhãn thức v.v...). 4 tâm là nhãn thức giới + nhĩ thức giới + ý giới + ý thức giới.

43 tâm sau này khởi lên, y cứ trên 6 trú căn:
 

Kàmavipàka (Dục giới Dị thục):	23
Panca dvàràvajjana (Ngũ môn hướng tâm):	1
Hasituppàda (Tiếu sanh tâm):	1
Patigha (Hận):	2
Rùpàvacara (Sắc giới tâm):	15
Sotàpattimagga (Dực lưu đạo tâm):	1
Tổng cộng:	43

42 tâm sau đây khởi lên, y cứ trên 6 căn và cũng không y cứ trên căn nào khác.
 

Akusala (Bất thiện trừ hai hận tâm):	10
Manodvàràvajjana (ý môn hướng tâm):	1
Kàma, kusala + kiriyà (Dục giới, thiện + Duy tác):	16
Arùpa, kusala + kiriyà (Vô sắc giới, thiện + Duy tác):	8
Lokuttara (Siêu thế trừ Dự Lưu đạo tâm):	7
Tổng cộng:	42

Ghi chú: Có thể tham chiếu thêm với:

1) Vi Diệu Pháp Toát Yếu, bản dịch Việt ngữ của Phạm Kim Khánh (với đầy đủ các ký tự Pàli).
2) A Manual of Abhidhamma, bản dịch Anh ngữ và chú thích của Hòa Thượng Narada.