I ) Thập Ngưu Đồ do hòa thượng Khuếch Am, trụ trì Đỉnh Châu Lương Sơn

Pháp vô nhị pháp, ngưu thả vi tông. Dụ đề thố chi dị danh, hiển thuyên ngư chi sai biệt. Như kim xuất khoáng, tự nguyệt ly vân. Nhất đạo hàn quang, Uy Âm kiếp ngoại.

Chân lý làm gì có hai, đem chuyện trâu ra nói chỉ là sử dụng như chủ đề. Giống như giữa cái bẩy thỏ (đề) và con thỏ (thố), chúng chỉ khác nhau ở cái tên, giữa cái nơm đơm cá (thuyên) và con cá (ngư) cũng vậy. Tỉ như vàng tách từ quặng vàng, con trăng chui khỏi đám mây. Một ánh trăng trong vốn đã có trước khi Vũ Âm Vương Phật ra đời.

Đáo gia vong ngưu: Nghĩa là khi đến nhà rồi, trâu trở thành vô dụng. Trong bản lót chỉ thấy lấy 2 chữ đầu là “Đáo gia” làm đề tài. Theo sách Thập Ngưu Quyết cho biết, hai chữ “vong ngưu” về sau được thêm vào cho nên đề mục mới có 4 chữ. Do đó, từ chương này trở đi, nếu mỗi đề tài có 4 chữ cũng là chuyện dễ hiểu. Các bản lưu hành đến quá nửa đều có tựa là Vong ngưu tồn nhân (Quên trâu còn người). Như thế nó dự báo được cái đề của chương 8 Nhân ngưu câu vong (Quên trâu lẫn người) hay Nhân ngưu bất kiến (Không thấy trâu, người). Đề tựa như thế có thể gọi là rõ ràng hơn.

Pháp vô nhị pháp…:Ý nói trâu chỉ là một mục tiêu giả tạo. “Thả” có nghĩa là “tạm thời, trong phút chốc”. “Tông” ví với “chủ đề”.

Dụ đề thố chi dị danh: Cái bẩy thỏ (đề) dùng để bẩy nên chi khi bắt được thỏ (thố) rồi, bẩy thành ra vô dụng. Bẩy thỏ không phải là con thỏ, ý nói tên gọi khác nhau.

Hiển thuyên ngư chi sai dị: Thuyên hay thuyên đề là cái nơm đơm cá. Cái nơm dùng để đơm cá. Được cá rồi, nơm thành ra vô dụng. Câu này và câu trước đặt cạnh nhau vốn dựa theo ý trong sách Trang Tử, thiên Ngoại Vật: “Thuyên tại ngư sở dĩ, đắc ngư vong thuyên. Đề tại thố sở dĩ, đắc thố vong đề”.

Như kim xuất khoáng: Kim (vàng) là vật vốn có xưa nay. Trong quặng (khoáng) đã chứa vàng nên quặng là một hiện thực giả tạo. Trải qua biết bao thời gian, bản tính của vàng vẫn không thay đổi. Điều này được nhắc đến trong kinh Viên Giác, chương nói về Kim Cương Tạng Bồ Tát. Riêng Kinh Niết Bàn lại có câu: “Vàng có thể ví với Phật tính. Khoáng có thể ví với phiền não”. Còn sách Thần Hội Lục thì cho rằng khi người luyện kim bỏ quặng vào lửa nung nấu lên thì vàng và quặng sẽ phân ly tức thời. Vàng được nung càng tinh chất ra trong khi quặng biến thành than. Trong Chư Đại Thừa Kinh Luận cũng giảng nghĩa phiền não là “khách trần” hay bụi bặm bám bên ngoài.

Tự nguyệt ly vân: Truyền Đăng Lục quyển 6 chương nói về Bách Trượng (Hoài Hải) có câu “Tâm địa nhược không, huệ nhật tự hiện. Tương tự như vân khai nhật xuất” (Nêu lòng mình trống không, trí huệ tự nó sẽ hiện ra giống như khi mây tan thì mặt trời ló dạng).

Nhất đạo hàn quang: Hàn quang nói về ánh trăng hay ánh sáng của hoàng kim.

Uy Âm: Tên một vị cổ Phật có tự buổi đầu của lịch sử, thấy trong phẩm Thường Bất Khinh của kinh Pháp Hoa. Đọc là Uy Âm Vương Phật thì mới đúng. Đó là một vị Phật uy nghiêm, giọng nói như sấm rền đáng khiếp sợ nhưng thường hay giúp đỡ chúng sinh. “Uy Âm kiếp ngoại” ý nói đã lâu lắm, lúc thiên địa sáng tạo, trước cả khi đến kiếp Phật Uy Âm.

Kỵ ngưu dĩ đắc đáo gia sơn,
Ngưu dã không hề nhân dã nhàn.
Hồng nhật tam can do tác mộng,
Tiên thằng không đốn thảo đường gian.

騎　牛　以　得　到　家　山
牛　也　空　兮　人　也　閑
紅　日　三　竿　猶　作　夢
鞭　繩　空　頓　草　堂　間

(Cưỡi trâu về đã đến gia trang,
Trâu không thấy bóng, người rảnh rang.
Trời mọc ba sào, còn ngủ nướng,
Roi giây, vứt mặc giữa nhà ngang).

Lan nội vô ngưu sấn xuất sơn,
Yên thoa vũ lạp diệc không nhàn.
Hành ca hành lạc vô câu hệ,
Doanh đắc nhất thân thiên địa gian.

欄　内　無　牛　趁　出　山
煙　蓑　雨　笠　亦　空　閑
行　歌　行　楽　無　拘　繋
嬴　得　壱　身　天　地　間

(Từ núi về chuồng, trâu đâu rồi,
Thôi cần chi nữa nón cùng tơi.
Hát hò vui cảnh không câu thúc,
Độc cái thân côi giữa đất trời)

Quy lai hà xứ bất gia san,
Vật ngã tương vong trấn nhật nhàn.
Tu tín thông huyền phong đính thượng,
Cá trung hồn bất loại nhân gian.

帰　来　何　処　不　家　山
物　我　相　忘　鎮　日　閑
須　信　通　玄　峰　頂　上
箇　中　渾　不　類　人　間

(Về nhà, đâu cũng núi mình thôi.
Quên hết trâu, ta, khỏe một đời.
Xin biết cho rằng trên đỉnh ấy,
Thông sang một cõi khác loài người).

Ngưu dã không hề: Trâu đã xong việc rồi, bỏ đi chơi đâu đó. Người cũng khỏi phải chăn nó nữa.

Hồng nhật tam can: Mặt trời đã mọc cao hơn ba lần cây tre, ý nói đã trưa (8 giờ sáng) rồi mà vẫn còn ngủ chưa dậy. Thơ Tô Đông Pha trong bài Đề Đàm Châu Từ Thị Xuân Huy Đình có câu:

Đồng đồng hiểu nhật tam can thượng,
Khách hướng đông phong cạnh ỷ lan

Hình như “hồng nhật tam can”xuất phát từ Nam Tề Thư, Thiên Văn Chí phần thượng truyện năm thứ 5 niên hiệu Vĩnh Gia.

Tiên thằng không đốn: “Đốn” có nghĩa để đó. Không đốn: bỏ mặc, chẳng ngó ngàng.

Lan nội vô ngưu: Trong chuồng, không thấy con trâu dẫn từ núi về đâu cả nhưng vẫn không lo là nó sẽ trốn lần thứ hai.

Yên thoa vũ lạp: Áo tơi nón lá mặc lúc đi chăn cũng không cần nữa. Trong lời tựa tổng quát, Từ Viễn phê bình Mục Ngưu Đồ của Thiền sư Thanh Cư có câu: “thướng tồn toa lạp” (còn phải mang tơi đội nón) để đi học hỏi tức là chưa đạt đạo, có lẽ đã dựa vào câu thơ này.

Doanh đắc nhất thân…: Doanh đắc, tiếng dùng trong thi ca, có nghĩa “được lợi”, “được tiếng”, ý nói “kết quả là” như trong thơ Đỗ Mục “Doanh đắc thanh lâu bạc hãnh danh”(Được mỗi lầu xanh tiếng phụ phàng). Ở đây ý nói được cái thân an nhiên tự tại trong khoảng trời đất. Thơ Thiền Sư Tuyết Đậu Trùng Hiển:

Xuân sơn loạn thanh điệp,
Xuân thủy dạng hư bích.
Liêu liêu thiên địa gian,
Độc lập vọng hà cực

春　山　乱　青　畳
春　水　様　虚　碧
寥　寥　天　地　間
独　立　望　何　極

(Núi xanh mấy chập chùng.
Sông xuân tràn ghềnh đá.
Bát ngát giữa đất trời.
Một mình dõi đâu tá!)

Quy lai: Chữ dùng trong Sở Từ thiên Chiêu Hồn, câu : Qui lai hà dĩ cửu (Mãi lâu sao chẳng về ?). Đào Uyên Minh cũng có bài ca “Quy khứ lai từ” bày tỏ tâm tình nhớ cố hương. Nghĩa bóng nói đến sự trở về (phục quy) với con người xưa nay (bản lai) của mình. Đó là mục đích của sự tu học trong Phật giáo.

Hà xứ bất gia san: Đã thấy trong chương 1 Tầm Ngưu. Gia san (sơn) là thanh sơn (núi xanh), điểm hẹn mà đời người phải tới.

Vật ngã tương vong: Quên cả quan hệ đối lập giữa chủ thể và khách thể lẫn nỗ lực dung hòa hai bên. Ý nói tâm cảnh “thiên địa đồng căn, vạn vật nhất thể”. Nhị Nhập Tứ Hạnh Luận tương truyền của Đạt Ma đoạn 30 có chép: “Trí giả nhiệm vật bất nhiệm kỷ. Tức vô thủ xả, diệc vô vi thuận. Ngu giả nhiệm kỷ bất nhiệm vật. Tức hữu thủ xả, tức hữu vi thuận. Nhược năng hư tâm khoan phóng, đại vong thiên hạ giả tức thị nhiệm vật, tùy thì vv…” có ý ca tụng thái độ “tâm hôn trống không, không chấp vào mình và quên hết chuyện trong thiên hạ”.

Trấn nhật: Suốt ngày, sáng chiều. Hồng lâu Mộng chương 34 có câu: “Trấn nhật vô tâm, trấn nhật nhàn”, như thế, nếu không bận bịu trong lòng thì suốt đời thanh nhàn.

Tu tín: Tu là hãy, tín có nghĩa là xác thực hay hãy xem như là xác thực.

Thông huyền phong đính thượng: Truyền Đăng Lục quyển 25, chương nói về Thiên Thai Đức Thiều, có lời thị chúng như sau: “Thông huyền phong đính, bất thị nhân gian.Tâm ngoại vô pháp. Mãn mục thanh sơn”. Thông huyền là một từ của Đạo giáo, có nơi xem như danh từ riêng. Ý nói hãy tin rằng trên đỉnh núi cao kia (phong đính) có một lối thông lên trời, chỗ huyền vi (thông huyền).

Cá trung: Đã thấy trong câu 4 bài tụng của Hoại Nạp ở chương 2 Kiến tích. Ý nói phần ở bên trong.

Đặt chân vào nhà, trâu thành vô dụng. Chính vì để đưa người về nhà mà trâu đã xuất hiện ở giữa đường. Trâu tức là giáo pháp (lời dạy dỗ của Phật về lẽ đạo). Thập Ngưu Đồ đã dùng trâu kia như một ví dụ để trình bày giáo pháp. Cho nên khi về nhà rồi, có xóa hình ảnh con trâu đi cũng là chuyện đương nhiên. Mục đích của Thập Ngưu Đồ có thể trình bày như sau:

Kinh Kim Cương có lời ví dụ nổi tiếng về cái bè (phiệt筏)[1]. “Như Lai vẫn thường giảng cho người tu hành rằng các ngươi hãy xem những lời thuyết pháp của ta như một cái bè. Ngay cả giáo pháp còn phải vứt đi huống hồ những gì không đáng là giáo pháp”. Qua sông, bè là vật cần thiết nhưng khi đã đến bờ bên kia, không ai cần đến bè nữa. Trong bài kệ thứ 21 của Suttanipâta có từ xưa, đã thấy câu nói của Như Lai đại ý: “Bè của ta đã kết xong và được kết thật tốt. Nó chống chõi được dòng nước ngược, đưa ta đến bên kia bờ rồi. Giờ đây bè trở thành vô dụng”.

Đưa ngón tay chỉ mặt trăng phải quên ngón tay, đạt dược ý phải quên lời. Chúng ta biết vô số ví dụ giống như vậy. Cái thú vị nơi đạo Phật là chính bằng những ví dụ này, Đức Phật đã tự mình khuyên chúng ta phải quên đi những lời thuyết pháp của ngài.

Tương truyền từ khi Đức Phật ngõ lời lần đầu tiên ở (vườn) Lộc Dã Uyển cho năm tì khưu cho đến lúc nhập Niết Bàn ở bờ sông Bạt Đề, trong khoảng thời gian dài này, ngài không có nói lấy một chữ. Điều đó ám chỉ lời ngài thuyết pháp trong 49 năm chỉ là phương tiện “tùy bệnh bốc thuốc” (ứng bệnh dữ dược).Nếu bệnh đã lành, thuốc không cần nữa.Con người bình thường hàng ngày vốn mạnh khỏe, không đau ốm. Bệnh là chuyện của lúc không bình thường. Mạnh khỏe nhưng không biết mình đang mạnh khỏe mới đúng là mạnh khỏe. Tự giác được mình mạnh khỏe là vì có lúc bệnh. Phật giáo xuất phát từ cái bình thường của người không biết cả mình đang mạnh khỏe ấy. Nó là phương thuốc giúp cho người đang ở trong trạng thái không bình thường tìm lại sự bình thường vốn có xưa nay. Nếu trở về được với bản lai như thế rồi thì đâu cần đến thuốc nữa. Đó là quan điểm của Phật giáo đại thừa. Việc “nhất đại thì giáo” (sự thuyết giáo theo từng giai đoạn trong cuộc đời của đức Phật) đem được con người trở về với sự chân thực sẽ thấy trong chương 9 Phản bản hòan nguyên (Trở về cội nguồn)..

Ngày nay, có kẻ nhìn mặt trăng quên ngón tay và cũng có kẻ chỉ thấy ngón tay mà quên mặt trăng. Họ chỉ biết có cái ta đang tắm trong ánh sáng của mặt trăng. Sự tự giác về bản ngã xưa nay kiểu đó thật đáng đặt nghi vấn.

Đặc sắc của tổ sư thiền (thiền dựa vào lời ăn tiếng nói và hành vi của các bậc thiền sư xuất sắc) bắt đầu có vào đời Đường là tính cách “giáo ngoại biệt truyền” (dạy riêng ngoài giáo lý) của nó. Thế nhưng dù bảo là “giáo ngoại biệt truyền” thì ngoài tám vạn bốn nghìn (ý nói cực nhiều) giáo pháp, đã thấy “chính pháp nhãn tạng” (chân lý tối thượng) nằm ở đâu nào! Lại nữa, tám vạn bốn nghìn giáo pháp cũng là vật vô dụng. Chỉ khi nào làm rõ ra được sự cấu tạo của chính giáo pháp thì sự biệt truyền mới có ý nghĩa.

Mã Tổ dạy rằng đừng nghe lấy lời ông. Lâm Tế cũng phát biểu tương tự. Nếu ta cứ thế mà không nghe lời Mã Tổ thì thành ra nghe theo lời ông ấy mất rồi. Điều đó muốn nói việc tiếp thu giáo pháp là chuyện khó khăn, chỉ còn có cách cảm nhận được trực tiếp bên ngoài giáo pháp (giáo ngoại biệt truyền).

Thập Ngưu Đồ nay đến giai đoạn 7 Đáo gia vong ngưu (Về nhà quên trâu) và mục đích buổi ban đầu đã rõ ràng. Chúng tôi nghĩ chủ đề Đáo gia vong ngưu thích hợp hơn Vong ngưu tồn nhân để diễn tả nội dung nguyên thủy của tác phẩm. Đáo gia nghĩa là về đến được nhà, đó là lúc không những quên trâu mà quên cả việc mình đến nhà. Nếu có một câu hỏi mới được đặt ra vào lúc này thì cũng là chuyện đương nhiên.

[1] Cánh bè, tán dương phép Phật rất mầu cứu vớt cho người khỏi chìm đắm gọi là từ hàng bảo phiệt 慈航寶筏 ý nói cứu vớt được các chúng sinh vậy (Từ điển Thiều Chữu).