I ) Thập Ngưu Đồ do hòa thượng Khuếch Am, trụ trì Đỉnh Châu Lương Sơn

Tùng lai bất thất, hà dụng truy tầm. Do bội giác dĩ thành sơ, tại hướng trần nhi toại thất. Gia sơn tiệm viễn, kỳ lộ nga sa. Đắc thất sí nhiên, thị phi phong khởi.

Chưa mất (trâu, cái ta) bao giờ, cớ chi phải chạy đi tìm. Chỉ vì quay lưng trước sự thức tỉnh mới thành ra xa lạ (với chính mình). Trong khi mắt nhìn vào chỗ bụi mù dấy lên, thì (trâu, cái ta) đã mất dạng. Cố hương (gốc gác) càng lúc càng xa, đường đi ngã rẽ thêm nhiều. Sự phân biệt mất, còn bừng cháy như ngọn lửa, mối lo phải, trái dựng tua tủa như chông kiếm).

Tầm ngưu : Ý tưởng “tìm trâu” (tầm ngưu) vốn không phải mới. Xưa kia, trong (Cảnh Đức) Truyền Đăng Lục (do tăng Đạo Nguyên đời Tống soạn năm Cảnh Đức 1 tức 1004) , quyển 29 đã thấy chép bài tụng của Long Nha[1] như sau:

Tầm ngưu tu phỏng tích,
Học đạo phỏng vô tâm.
Tích tại ngưu hoàn tại,
Vô tâm đạo dị tầm.

尋　牛　須　訪　跡
学　道　訪　無　心
跡　在　牛　還　在
無　心　道　易　尋

(Tìm trâu phải theo dấu,
Học đạo hãy vô tâm.
Dấu có, trâu còn đó,
Vô tâm đạo dễ tìm.)

Tùng lai bất thất: Để ý là câu này không có chủ từ lẫn túc từ.Thêm chữ ngưu là trâu vào sau đó cũng được thôi. Đây lại là khởi điểm của vấn đề vì tuy bảo là chưa mất (bất thất) nhưng sự thực thì mất đã lâu, dù nói rằng trước giờ (tùng lai) đã là thế nhưng hiện tại vẫn chưa lấy làm chắc. Câu này nhấn mạnh sự mâu thuẫn của con người khi muốn đi tìm bản ngã.

Do bội giác dĩ thành sơ: Đạo Lăng Già Kinh quyển 4 viết: Chúng sinh mê muộn, bội giác hợp trần. Nghĩa là quay lưng với bản giác, hướng về trần tục. Xem thêm lời đối đáp nổi tiếng giữa tăng và Kính Thanh về “tiếng giọt mưa rơi” (vũ trích thanh) trong tắc số 46 của Tuyết Đậu Tụng Cổ. Đạo Nguyên (Dôgen) của Nhật Bản cũng nói: “Đem cái ta mà tu chứng vạn pháp sẽ mê lầm. Dùng vạn pháp để tu chứng cái ta sẽ giác ngộ”. Tóm lại, cả ba trường hợp đều có chung một cách nhìn. “Thành sơ” là trở nên xa lạ, như chuyện đứa trẻ nghèo trong truyện “trưởng giả cùng nhi” trong Tín Giải Phẩm của kinh Pháp Hoa. Đạo Lăng Nghiêm kinh quyển 1 tóm lược câu chuyện trong bốn chữ “xả phụ đào thệ” (bỏ bố mà chạy trốn) và chuyện nó không nhìn nhận bố mình (xả phụ) được Tử Tuấn giảng nghĩa là “bất thức bản tâm, bội thanh tịnh giác”.

Hướng trần: Nhìn, đi theo bụi bặm. Nhưng có thể đồng nghĩa với “hợp trần” (sa vào chỗ bụi bặm) , chữ của kinh Thủ Lăng Nghiêm.

Kỳ lộ: tích Dương Chu đi tìm con dê nhà hàng xóm bị lạc, thấy nhiều ngã rẽ thì ôm mặt khóc vì thấy cuộc đời sinh ra lắm lối làm cho con người mất sự trinh nguyên của thuở ban đầu.

Phong khởi: Phong là mũi nhọn như kiếm. Có chỗ viết chữ phong là con ong. Như thế có nghĩa là thị phi ồn ào, nhặng nhị.

Mang mang bát thảo khứ truy tầm,
Thủy khoát sơn dao lộ cánh thâm.
Lực tận thần bì vô xứ mịch,
Đản văn phong thụ vãn thiền ngâm.

茫　茫　撥　草　去　追　尋
水　闊　山　遥　路　更　深
力　盡　神　疲　無　処　覓
但　聞　風　樹　晩　蝉　吟

(Mênh mông vẹt cỏ cất công tìm,
Nước rộng non cao lối mịt mùng.
Sức mỏn hơi tàn chưa thấy dấu,
Rừng phong đà vẵng tiếng ve tàn).

Chỉ quản khu khu hướng ngoại tầm,
Bất tri cước để dĩ nê thâm.
Kỷ hồi phương thảo tà dương lý,
Nhất khúc tân phong không tự ngâm.

只　管　区　区　向　外　尋
不　知　脚　底　已　泥　深
幾　廻　芳　草　斜　陽　裏
壱　曲　新　豊　空　自　吟

(Mãi lo ngang dọc mắt trông tìm,
Nào biết đôi chân đã lún sình.
Hát khúc được mùa ai kẻ đoái,
Bao chiều nắng xế cỏ non xanh).

Bản vô tung tích thị thùy tầm,
Ngộ nhập yên la thâm xứ thâm.
Thủ bả tỵ đầu đồng quy khách,
Thủy biên lâm hạ tự trầm ngâm.

本　無　縦　跡　是　誰　尋
誤　入　煙　蘿　深　処　深
手　把　鼻　頭　仝　帰　客
水　邊　林　下　自　沈　吟

(Dấu chân không có biết đâu tìm,
Lạc mất trong sương khói mịt mùng.
Khách nắm mũi trâu cùng trở lại,
Trong rừng ven suối dáng trầm ngâm)

Mang mang bát thảo: Mang mang 茫茫 có nghĩa ngút ngàn, không bến bờ. Có chỗ chép là mang mang 忙忙 với nghĩa bận rộn, lo âu. Bát thảo là vẹt cỏ. Trong thiền ngữ “chiêm phong bát thảo, đăng sơn thiệp thủy” (ngắm hướng gió và vẹt lối cỏ, trèo non lội suối) còn có nghĩa là đi tìm lẽ đạo.

Phong thụ: Đồng nghĩa với phong thụ 楓樹 là cây phong. Gây nên một cảm tưởng lạnh lẽo ma quái và bao trùm lên. Cây phong già (lão phong) có thể thành tinh.

Vãn thiền: tiếng ve cuối mùa tức tiếng ve ngâm buồn bã và yếu ớt khi trời vào thu.

Họa: tức họa đúng theo vận của bài tụng. Những bài họa này hẳn đã có trước khi Từ Viễn đề tựa. Lý do là những bài tụng của Khuếch Am và các bài tụng này đều được chép trong Thiền Môn Chư Tổ Sư Kệ Tụng, quyển hạ chi hạ, tựa đề Lương Sơn Khuếch Am Tắc Hòa Thượng Thập Ngưu Tụng, mà không có lời tựa (tổng tự và tiểu tự) nào cả.

Thạch Cổ Di Hòa Thượng 石鼓夷和尚 : thiền sư dưới Viên Ngộ 4 đời. Thụy hiệu Hi Di 希夷, truyện có trong Tăng Tập Tục Truyền Đăng Lục quyển 1. Mấy bài họa tụng này cũng được chép lại trong đó. Để biết thêm về ông, xin xem pháp hệ đồ trong phần giải thích xuất xứ.

Chỉ quản khu khu: Chăm chút lo mỗi một việc, không biết đến việc khác. Khu khu còn có ý nói việc thì lớn mà sức lại yếu.

Kỷ hồi phương thảo tà dương lý: Kỷ hồi: bao nhiêu lần. Phương thảo: cỏ thơm, khung cảnh đáng yêu, cảnh ngộ vui thỏa. Bích Nham Lục tắc 36 có câu: Thủy tùy phương thảo khứ. Hựu trục lạc hoa hồi (Ra đi lần lối cỏ tươi. Rồi theo mấy cánh hoa rơi ta về).

Tân phong 新豊: Một chữ khó hiểu! Khúc hát nhà nông mừng mùa thu hoạch mới? Động Sơn có bài Tân Phong Ngâm nhưng để nói về núi Tân Phong chứ không liên hệ đến mùa màng. Cũng vậy, Bạch Cư Dị có Tân Phong Chiết Tý Ông nhưng Tân Phong lại là một tên huyện.

Hoại Nạp Liên Hòa Thượng 壊納璉和尚: Theo thứ tự Ngũ Tổ à Đại Tùy à Thạch Đầu àVân Cư Bồng Am Hội à Hoại Nạp Đại Liên. Như vậy, ông là học trò 4 đời của Đại Tùy. Tên được nhắc đến trong Tăng Tập Tục Truyền Đăng Lục nhưng truyện ký không có gì rõ ràng.Họa tụng của ông cũng không thấy ở đâu khác. Bản Thập Ngưu Đồ in ở Nhật thời Edo lại lẫn lộn thơ Hoại Nạp với thơ Thạch Cổ.

Yên la: Chỗ giây leo rậm rạp phủ trong sương khói. Tượng trưng cho nơi thần tiên ở. Thơ của Hàn San có câu:

Bình sinh tự lạc đạo,
Yên la thạch động gian.
Dã tình đa phóng khoáng,
Trường bạn bạch vân nhàn.
Hữu lộ bất thông thế,
Vô tâm hà thục phan?
Thạch sàng cô dạ tọa,
Viên nguyệt thướng Hàn San.

平　生　自　楽　道
煙　蘿　石　洞　間
野　情　多　放　曠
長　伴　白　雲　閑
有　路　不　通　世
無　心　何　孰攀
石　床　孤　夜　座
円　月　照　寒　山

(Một đời tự vui đạo,
Thạch động khói cây nhòa.
Hoang dã tình cao rộng,
Mây trắng bạn cùng ta.
Có đường không đi lại
Vô tâm chẳng lụy người
Giường đá ngồi riêng bóng,
Hàn San nguyệt tỏ ngời).

Đồng qui khách: Giống như người đã nắm được mũi trâu và cùng nhau quay về nhưng bây giờ vẫn còn là thân lữ khách. Đồng quy-khách nhưng cũng có thể đọc đồng –quy khách.

Thủy biên lâm hạ: Khung cảnh sinh hoạt của người bỏ cuộc đời đi ở ẩn. Cố Huống trong bài thơ nhan đề Đề Diệp Đạo Sĩ Sơn Phòng (Đề ở am trên núi của đạo sĩ họ Diệp) có câu:

Thủy biên dương liễu xích lan kiều,
Động lý thần tiên bích ngọc tiêu.

Tương phùng đạo tận quan hưu khứ,
Lâm hạ hà tằng kiến nhất nhân.

(Gặp nhau chuyện vãn quan về nghĩ,
Trong núi chưa hề gặp một ai)

Câu chuyện đột ngột bắt đầu ở giữa chừng bằng việc phải đi tìm trâu. Người kia cho là xưa nay mình chưa bao giờ mất nên không ai kịp bảo hắn biết là kẻ đi tìm và vật phải tìm chỉ là một. Vấn đề đã lộ diện từ lúc bắt đầu tìm. Con trâu sổng chuồng đi mất. Ý thức được chuyện đó rồi, chỉ còn có cách đuổi theo trâu. Tất cả đều bắt đầu từ thời điểm ấy.

Mục đích của Khuếch Am chính là bắt đầu kể câu chuyện ở giữa chừng. Nói cách khác, ông xem việc “nhập triền thùy thủ” như một tiền đề. Nhập triền có nghĩa là đi vào trong xóm chợ, và xóm chợ ở đây là nơi đám đông sinh hoạt. Kẻ đại ẩn thường náu mình nơi phố thị. Cái người trong bức họa lúc đó bắt được trâu rồi và cũng đã quên bẳng cả việc mình bắt được trâu. Vấn đề xem như đã thanh toán xong. Bây giờ ông ta có thể thong dong đi trong chợ mà không vướng bận điều gì.Thế nhưng khi vào một chỗ đông đúc như cái chợ, đương nhiên sẽ nẩy sinh những vấn đề mới. Ví dụ có một anh chàng nào đó vì vô ý vừa để trâu sổng chuồng.

Như tên gọi của nó, Thập Ngưu Đồ cơ bản là 10 bức tranh kèm theo 10 bài tụng. Tất cả các bức tranh được vẽ lồng trong khung tròn. Nói cách khác, đó là “viên tướng 円相”. Chính ra cái tranh viên tướng đó được dành riêng cho bức họa thứ 8 (Nhân ngưu câu vong) thế nhưng bây giờ, xin chú ý cho là trong 10 bức tranh có hình viên tướng thì 9 bức từ bức thứ nhất cho đến bức thứ chín, tranh được vẽ trong vòng trắng giữa khung đen khi bức thư mười lại toàn màu trắng (Seizan muốn dẫn chứng bằng bộ tranh trong sách Ngũ Vị Thiền, bản Gozan (Ngũ Sơn), tàng trữ ở thư viện trường Đại học Tenri). Chín bức đầu có một sự tương hổ tuần hoàn, khác với bức thứ mười.

Tóm lại, 9 bức tìm trâu là một sự tuần hoàn trong một vòng đen lớn và ta muốn xoay vòng ở chỗ nào trên sân khấu đó cũng được. Hãy lấy bức tranh thứ nhất có vòng đen làm điểm khởi hành rồi bắt đầu xoay quanh tất cả. Dù gọi nó là phát tâm, cầu đạo hay tín ngưỡng đi nữa, hiện tượng tôn giáo là hiện tượng xảy đến cho ta vào một ngày nào đó khi ta bất chợt để ý rằng trong lồng ngực của mình như có cánh cửa lớn mở tung, và có tiếng hô hoán cất lên trong hư vô. Trong chuồng, chẳng thấy trâu đâu cả! Thực tình thì chính cái hư vô ấy nó đã chạy qua phía bên kia nghĩa là đi vào một cái vòng đen khác trong cái khung đen lớn. Thật ra, cầu đạo là gì? Cầu đạo không phải là ta đi tìm đạo nhưng đạo đi tìm ta. Trâu phải đi kiếm người. Vì muốn tìm đến con người thật, trâu mới bỏ cái chuồng giả tạo ra đi.

Quái, sao lại thế nhỉ? Tuy người ấy nghĩ là chuyện như vậy làm gì xảy ra được nhưng lúc đó sự thể đi quá xa mất rồi. Khi chợt nhận ra thì chuyện mình không ngờ đã xảy đến từ lâu. Bây giờ chỉ còn biết cấp tốc tìm ra giải pháp cụ thể để đối phó.”Cước hạ chiếu cố” (Nhìn xuống bàn chân) chính là giải pháp đấy. Phải nhổ mũi tên độc, rịt miệng vết thương. Những câu hỏi như xem mũi tên kia từ đâu bắn đến, chất độc ấy thuộc loại gì, để sau đó hẳn hay. Trong giải pháp cấp cứu, sẽ thấy mở ra con đường như sau:

Trước tiên, phải đi tìm trâu.Không thể làm như Dương Chu đứng khựng trước ngã rẽ ôm mặt khóc mãi. Bát thảo nghĩa là vẹt cỏ đến tận rễ để tìm.Chuyện tìm trâu phải có quyết tâm tiếp tục tìm cho bằng được mới thôi. Câu “Sơ phát tâm thì cánh thành chính giác” (Lúc lòng mới phát nguyện thì chính giác đã thành) phải hiểu là sự hồi tưởng lại cái lòng cương quyết bằng cách nào mình cũng phải thành chính giác đặt ra lúc mới phát nguyện.

“Tâm đệ tử không được yên. Xin thầy giúp cho đệ tử được yên tâm”. “Đi tìm tâm của ngươi đưa đây, ta sẽ giúp cho ngươi được yên tâm”. “Đệ tử đã đã tìm rồi mà chẳng thấy tâm đâu”. “Như thế là ta đã làm cho ngươi được yên tâm rồi đó”.

Có là công án nổi tiếng “An tâm vấn đáp” giữa thầy trò Đạt Ma và Huệ Khả. Đạt Ma đã giải quyết thỏa đáng yêu cầu của Huệ Khả với câu nói: “Đưa cái tâm không yên của ngươi cho ta xem!” Vì cái tâm không yên làm gì thấy ở đâu nên việc dạy cho cách thức để yên tâm cũng không có nốt. Nhưng Đạt Ma thoắt cái đã giải quyết được nỗi khổ của Huệ Khả, người không được an tâm.

Câu trả lời của Đạt Ma là nếu không đưa cái tâm không yên ra thì dù có muốn làm cho nó yên cũng không sao yên được. Nói cách khác, cái gọi là cái tâm không yên nào có ở đâu. Rõ ràng ông chỉ muốn học trò tự mình nhận ra chân lý ấy chứ không hề làm chuyện đối cơ thuyết pháp. Thoắt cái, chân lý đã hiện ra trước mắt học trò.

Có nhiều lối giải thích cho học trò. Thế nhưng dùng câu nói: “Đưa cái tâm không yên của ngươi cho ta xem!” để trả lời là cách giải quyết đúng đắn nhất của Đạt Ma. Nó chỉ vừa đủ để làm cho Huệ Khả được an tâm chứ không làm gì khác hơn. Và tôi xin chấm dứt ở đây với lời thuyết minh như sau:

Huệ Khả bảo tâm của mình không được yên.Không còn biết làm thế nào để tránh né vấn đề, ông mới phóng ra câu hỏi sắc bén về phía Đạt Ma, buộc Đạt Ma phải trả lời. Cũng vậy, Khuếch Am kéo chúng ta vào trong thế giới của Thập Ngưu Đồ, và có thể nói ông đã phóng ra câu hỏi sắc bén qua chương Tìm Trâu nói trên vậy.

[1] Có một Long Nha Cư Tuần (834/835-920/925), thiền sư Trung Quốc. Ông từng học với các danh sư như Thúy Vi Vô Học, Đức Sơn Tuyên Giám, Lâm Tế Nghĩa Huyền nhưng cuối cùng theo Động Sơn Lương Giới. Như vậy ông thuộc phái Tào Động. Sau khi vân du nhiều nơi, trụ trì ở Long Nha, môn đệ không dưới 500 (theo TĐPH nhóm Đạo Uyển)