thiên:

(天) Phạm: Deva-loka. Hán âm:Đề bà. Đồng nghĩa: Thiên thượng, Thiên hữu, Thiên thú, Thiên đạo, Thiên giới, Thiênthượng giới. Trời, chỉ cho loài hữu tình tối cao, tối thắng trong 5 đường, 6 đường của cõi mê, hoặc chỉ thế giới(cõi trời)mà loài hữu tình ấy cư trụ. Nếu khi chỉ cho tự thể hữu tình thì gọi là Thiên nhân(người trời),Thiên bộ (số nhiều), Thiên chúng(số đông), tương đương với danh từ Thần mà người thế tục thường gọi. Ngoài ra, giáo pháp nói về nguyên nhân(thập thiện, tứ thiền, bát định) sau khi chết được sinh lên cõi trời gọi là Thiên thừa. Giáo pháp của Phật giáo ở thời kì đầu lấy Niết bàn làm trung tâm, giáo thuyết đối với tín đồ tại gia thì lấy việc sinh lên cõi trời làm chính, nghĩa là y theo đạo đứcmà làm điều thiện thì được sinh lên cõi trời. Như Kinh tập (Pàli:Sutta-nipatà) là bộ kinh xưa nhất có nói: Nếu bố thí thức ăn cho Sa môn, Bà la môn, người xin ăn thì sau khi chết được sinh lên cõi trời. Về sau, Thí luận, Giới luận, và Sinh thiên luận trở thành 3 bộ luận lớn để giảng dạy cho tín đồ tại gia. Vềnguyên ngữ của Thiên, ngoài Devaloka còn có Devanagara, Sagga, Saggapatha Saggapada... đều thuộc về số ít, Thiên chỉ là một, chứ không qui định nội dung tỉ mỉ và sự sai khác về tầng bậc. Tư tưởng Thiên này chẳng phải chỉ Phật giáo mới có, mà là tín ngưỡng của dân chúng ởẤn độ đương thời, về sau Phật giáo cũng sử dụng. Cứ theo kinh Phật, thế giới của Thiên ở phương trên cách mặt đất rất xa; từ dưới lên trên theo thứ tự là: Tứ đại vương chúng thiên(cũng gọi Tứ thiên vương, là nơi ở của Trì quốc thiên, Tăng trưởng thiên, Quảng mục thiên, Đa văn thiên và quyến thuộc của các vị Thiên này), Tam thập tam thiên(cũng gọi Đao lợi thiên; đứng đầu cõi trời này là Thích đề hoàn nhân, tức Đế thích thiên); Dạ ma thiên(cũng gọi Diệm ma thiên, Đệ tam diệm thiên), Đổ sử đa thiên(cũng gọi Đâu suất thiên), Lạc biến hóa thiên(cũnggọi Hóa lạc thiên) và Tha hóa tự tại thiên(cũng gọi Đệ lục thiên, Ma thiên), gọi chung là Lục dục thiên, tức là 6 tầng trời cõi Dục. Kế đó, các Thiên thuộc cõi Sắc được chia làm Tứ thiền thiên, gồm có 17 tầng trời(hoặc 16 tầng trời, 18 tầng trời), đó là: -Sơ thiền thiên, có 3 tầng trời: Trời Phạm chúng, trời Phạm phụ và trời Đại phạm. -Đệ nhị thiền thiên, có 3 tầng trời, trời Thiểu quang, trời Vô lượng quang và trời Cực quang. -Đệ tam thiền thiên, có 3 tầng trời: Trời Thiểu tịnh, trời Vô lượng tịnh và trời Biến tịnh.-Đệ tứ thiền thiên, có 8 tầng trời: Trời Vô vân, trời Phúc sinh, trời Quảng quả, trời Vô phiền, trời Vô nhiệt, trời Thiện hiện và trời Sắc cứu cánh(trời A ca ni tra). Nếu gọi Thập lục thiên thì đem Đại phạm thiên xếp chung vào Phạm phụ thiên; nếu gọi Thập bát thiên thì trên Quảng quả thiên lập thêm Vô tưởng thiên. Chín tầng trời thuộc Sơ thiền, Đệ nhị thiền và Đệ tam thiền đều là các tầng trời sinh lạc thụ lạc, cho nên gọi là Lạc sinh thiên(tầng trời sinh ra và thụ hưởng sự vui thú). Đại Phạm thiên cũng gọi là Phạm thiên, Đại phạm thiên vương, cùng với trời Đế thích được gọi chung là Thích Phạm; nếu lại thêm Tứ thiên vương thì gọi là Thích Phạm tứ vương, đều là những vị Thiện thần giữ gìn Phật pháp. Trong các Thiên nói trên thì Tứ đại vương chúng thiên và Tam thập tam thiên ở tại phần trên núi Tu di, cho nên gọi là Địa cư thiên, từ Dạ ma thiên trở lên thì trụ ởhưkhông, nên gọi là Không cư thiên. Cung điện của các vị trời này gọi là Thiên cung, Thiên đường. Các trời càng ở cao thì thân thể càng lớn, tuổi thọ cũng theo thứ tự tăng lên, điều kiện nhục thể càng thêm thù thắng. Chư thiên thuộc cõi Vô sắc do Tứ vô sắc thiên hình thành, đó là: Không vô biên xứ thiên, Thức vô biên xứ thiên, Vô sở hữu xứ thiên và Phi tưởng phi phi tưởng xứ thiên (Hữu đính thiên). Vì là thuộc cõi Vô sắc cho nên chư thiên này không có trụ xứ.Trong Tứ đại vương chúng thiên hoặc trong Tam thập tam thiên, nếu các trời vì khởi sân tâm hoặc đam mê các thú vui mà mất chính niệm thì bị rơi xuống. Các trời khởi sân tâm gọi là Ýphẫn thiên(Ýphẫn khuể thiên), còn các trời đam mê thú vui thì gọi là Hí vong thiên(Hí vong niệm thiên). Kinh Niết bàn quyển 22 (bản Bắc) cũng nêu 4 loại thiên là: 1. Thế gian thiên(cũng gọi Danh thiên, Thế thiên): Tức các đại quốc vương trong tất cả đất nướcở10 phương thế giới, tuy ở thế gian nhưng lại hưởng phúc trời nên gọi là Thế gian thiên (trời ở thế gian). 2. Sinh thiên: Tất cả chúng sinh nhờ nhân tu hành giữ 5 giới cấm, làm 10 điều thiện nên được quả báo sinh lên các tầng trời thuộc cõi Dục, cõi Sắc hoặc cõi Vô sắc, cho nên gọi là Sinh thiên. 3. Tịnh thiên: Hàng Nhị thừa Thanh văn, Duyên giác dứt trừ các phiền não, được đại thần thông, biến hóa tự tại, thanh tịnh vô nhiễm, gọi là Tịnh thiên. 4. Nghĩa thiên: Hàng Bồ tát Thập trụ khéo hiểu yếu nghĩa của các pháp, gọi là Nghĩa thiên. Trong 4 thứ Thiên trên đây, nếu thêm Đệ nhất nghĩa thiên(tức Phật) thì thành 5 thứThiên. Đức Phật là bậc tôn quí nhất trong Tịnh thiên, cho nên gọi là Thiên trung thiên, Thiên trung tối thắng tôn, Thiên nhân sư. Ngoài ra còn có 12 loại thiên(Thiên bộ giữ gìn thế giới, che chở thế gian), đó là: Địa thiên, Thủy thiên, Hỏa thiên, Phong thiên, Y xá na thiên, Đế thích thiên, Diệm ma thiên, Phạm thiên, Tì sa môn thiên, La sát thiên, Nhật thiên và Nguyệt thiên. Trong Mật giáo cũng có 20 vị trời như Kim cương diện thiên... Khi chư thiên sắp mệnh chung thì thân thể hiện ra 5 tướng suy, gọi là Ngũ suy (Thiên nhân ngũ suy). Về vấn đề này, xưa nay có nhiều thuyết khác nhau, ở đây chỉ nêu 1 thuyết về Ngũ suy: 1. Y phục cấu: Xiêm áo dơ bẩn. 2. Đầu đính hoa khô nuy: Chiếc mũ kết bằng hoa trên đầu khô héo. 3. Thân thể phát xú: Thân thể toát ra mùi hôi hám. 4. Dịch hạ lưu hãn: Đổ mồ hôi nách. 5. Bất nhạo kì vị: Không thích chỗ ngồi của mình. Ngoài ra, việc hành dâm của Lục dục thiên, Tứ đại vương chúng thiên và Tam thập tam thiên thì giống với loài người, nghĩa là nhục thể giao nhau, Dạ ma thiên thì nắm tay nhau, Đổ sử đa thiên thì nhớ nghĩ đến nhau, Lạc biến hóa thiên thì nhìn nhau, Tha hóa tự tại thiên thì nói với nhau là đã thành dâm, trên đây gọi là Dục thiên ngũ dâm(năm cách hành dâm của các trời cõi Dục).