thiên phật động:

(千佛洞) I. Thiên Phật Động. Ở chân núi Minh sa phía đông nam huyện Đôn hoàng, tỉnh Cam túc, có ngôi chùa Tam giới (gồm 3 chùa Thượng, Trung, Hạ); phía bên phải chùa có rất nhiều hang đá mà xưa gọi là hang Mạc cao, người đời thì gọi là Thiên Phật động. Tương truyền những hang động này được bắt đầu đục mở vào năm Kiến nguyên thứ 2 (366) đời Phù Tần, là những hang động xưa nhất hiện còn. Nhưng niên đại đục mở những hang động này có lẽ là vào đời Bắc Lương (đầu thế kỉ V). Từ đó về sau, trải qua các đời Bắc Ngụy, Tây Ngụy, Bắc Chu, Tùy, Đường, Ngũ đại, Tống, Tây hạ, cho đến đời Nguyên nối nhau khai tạc không dừng; số hang động được bảo tồn đến nay tổng cộng có 492 hang. Trong đó, những bích họa chiếm tổng diện tích hơn 45.000 m2, có hơn 2.400 pho tượng đắp, sơn màu. Đề tài toàn bộ bích họa chia làm 2 loại lớn là sự tích trong kinh Phật và tượng Phật, đồng thời miêu tả tình hình sinh hoạt như cày cấy, hôn lễ, tang lễ, thuốc thang, bói toán... phản ánh phần nào các sinh hoạt xã hội của Trung quốc từ các thế kỉ V, VI, cho đến thế kỉ XIV và tình hình phát triển nghệ thuật tạo hình qua các thời đại. Năm Quang tự 26 (1900) đời Thanh, ngườita dự định sửa chữa lại, nhưng khi quét dọn sỏi đá thì phát hiện1hang đá, bên trong cất chứa sách vở, bia đá và rất nhiều tác phẩm mĩ thuật khác, trong đó có khá nhiều kinh Phật và phần lớnlàcác bản chép tay của người đời Đường, là những thứ được cất giữ ở đây trong thời chiến tranh với quân Tây Hạ. Năm Quang tự 33 (1907), Sử thản nhân (M. Aurel Stein) người Anh đến nơi đây sưu tập hơn 30 hòm(rương), các bản chép tay, tranh vẽ, nghệ phẩm thêu... mang về trưng bày ở bảo tàng viện Luân đôn nước Anh.Sau đó, Bá hi hòa (P.Pelliot) người Pháp lại tiếp tục lấy lén hơn 1000 quyển kinh sách đem về trưng bày ở thư viện Quốc gia tại Paris nước Pháp. Mãi đến năm Dân quốc 19 (1930), chính phủ Trung quốc mới biết việc này, nên đến tìm kiếm, lượm lặt cácvật còn sót lại đem về lưu giữ tại thư viện ở Bắc kinh, nhưng những vật quí tốt thì đã bị mất gần hết. Trong các sách vở, kinh điển và bia đá tìm được, về phương diện tông giáo thì có Phật giáo, Đạo giáo, Ma ni giáo, Cảnh giáo...; về mặt văn tựthì có chữ Hán, chữ Pháp lô, chữ Hồi cốt, chữ Khang cư, chữ Hòa điền xưa, chữ Cưu tư, chữ Tây tạng... Còn về nội dung thì trên từ kinh sử chính điển, dưới đến tiểu thuyết bình dân, ca khúc, điệu nhạc dân gian... đủ các loại. Đây chẳng những là kho báu của nghệ thuật Phật giáo với qui mô lớn nhất trên thế giới hiện còn, mà cũng là kho tàng quí giá của văn hóa Trung quốc. (xt. ĐônHoàng ThạchQuật). II. Thiên Phật Động. Chỉ cho động Thạch kinh ở núi Thạch kinh tại huyện Phòng sơn thuộc tỉnh Hà bắc, Trung quốc, cũng gọi là Thiên Phật động. III. Thiên Phật Động. Cũng gọi Khắc tư nhĩ thiên Phật động. Chỉ cho động Thiên Phật ở nước Cưu tư, nằm về phía đông cách huyện Bái thành, tỉnh Tân cương 50km. Chiều dài của động này từ đông sang tây 2km, tất cả gồm có 3 quần thể hang đá với hơn 200 hang động, được đục mở từ thế kỉ IV đến thế kỉ VIII, IX. Trong các hang đá ở đây thì các hang hình chữ nhật chiếm đa số và được tạo lập .Một góc của hang đá Mạc cao tại Đôn hoàng Bích họa đời Đường ở Đôn hoàng vẽ cảnh xuống tóc xuất gia theo kiểu Chi đề (Phạm:Caitya) ở Ấn độ. Tượng Phật phần nhiều là tượng đắp, sắc thái của các bức bích họa rất tươi đẹp với các màu chính là hồng, vàng, trắng, xanh lục, lam tươi. Nội dung bích họa, ngoài chủ đề Phật giáo còn xen lẫn hình thái nhân vật, phong tục, trang sức, hoa văn... của thế tục, phần lớn chịu ảnh hưởng phong cách bích họa của Kiện đà la thuộc Ấn độ, của Hy lạp, Ba tư tát tang... Bích họa lấy Phật giáo làm chủ đề thì phần nhiều dùng truyện tích Phật và tranh bản sinh làm trọng điểm, như tranh thuyết pháp, tranh niết bàn, tranh trà tì, tranh chia xá lợi, tranh bản sinh Đăng minh vương và tranh xả thân cho cọp ăn... IV. Thiên Phật Động. Chỉ cho động Thiên Phật ở Bối sa khắc lỗ khắc tại Thổ lỗ phiên, được đục mở trên sườn núi bên bờ tây sông Mộc đầu câu chảy qua chân núi Hỏa diệm. Những hang động ở đây gồm có 57 hang, phần lớn được đục mở vào các thế kỉ IX, X; về hình thức thì phần nhiều mô phỏng kiểu hang động hình vuông và hình chữ nhật của Cưu Tư. Về bích họa thì quá nửa vẽ tranh thệ nguyện thụ kí và các loại tranh biến tướng. Ngoài ra còn có các bích họa của dòng quí tộc Duy ngô nhi sống với hạnh cúng dường, Thánh giả Ma ni giáo, tín đồ Cảnh giao. Nội dung rất giàu tính biến hóa, thường gọi chung là kiểu Hồi hột, rất có giá trị nghệ thuật. V. Thiên Phật Động. Chỉ cho động Thiên Phật ở Khố mộc thổ lạt gần Khố xa, nổi tiếng ngang với các hang động ở Cưu Tư, có khoảng 100 tự viện thạch quật, trong đó phần lớn là hang hình vuông được đục mở vào thế kỉ VII, Tranh Phi thiên tấu nhạc trong hang thứ 8 của động Thiên Phật tại Cưu tư Động Thiên Phật ở Bối sa khắc lỗ khắc Bích họa vẽ thệ nguyện thụ kí ở Bối sa khắc lỗ khắc trên trần nóc hang được trang sức bằng chiếc lọng tròn dáng lông cánh chim công đặc biệt ở Khố xa. Chung quanh có hàng tượng Bồ tát mô phỏng tượng đắp ở Ấn độ. Tượng Phật trong hang động phần nhiều theo kiểu tượng Trung quốc, xiêm y nhẹ nhàng phơi phới, tư thái tự nhiên, biểu hiện đầy đủ đường nét tinh vi của các bức họa đời Đường. Về chủ đề bích họa thì có tranh biến tướng của kinh, tranh sơn thủy kiểu Trung quốc, nhất là động Niết bàn, động Phi thiên và động chim cánh vàng, rất có tính đại biểu. Niên đại tạocác bích họa kiểu Trung quốc, theo thứ tự là năm Khai nguyên 15 (727) đời vua Huyền tông nhà Đường, năm Hội xương thứ 3 (843) đời vua Vũ tông và niên hiệuCàn ninh năm đầu (894) đời vua Chiêu tông. Ngoài ra còn có Tân tân Thiên Phật động ở phía đông Khố xa và Khố tư ca cáp Thiên Phật động(có khoảng 40 hang) ở phía bắc Khố xa. Các bích họa và tượng đắp ở đây phần nhiều có phong cách Tây vực và Trung quốc.