Ông chúng, cụ Kép làng Mọc thượng, cũng đang loay hoay với mấy chậu lan xếp thành hàng ngũ dưới giàn hoa lý.

Chiều hôm nay là một buổi chiều cuối năm.

Trái với thời tiết, chiều tuế mộ gió nồm thổi nhiều.

Cơn gió nồm thổi nhẹ, như muốn chế nhạo cái ông già kia mặc cả một tấm áo chấn thủ bằng lông cừu trắng.

Trời nồm nực, bức đến tắm nước lã được, ông cụ Kép mặc áo lông cừu xứ Bắc, ý chừng muốn phô cái phú quý phong lưu của nhà mình chăng ?

Đâu có thế.

Không, đấy chỉ là một thói quen của cụ Kép. Mỗi khi cụ ra thăm vườn cảnh, trong một năm trừ những ngày hạ ra không kể còn thì lúc nào cũng khoác tấm áo cừu. Mùa xuân, mùa thu, khí hậu ấm, áo mở khuy. Sang đến đông tiết, cụ cài hết một hàng khuy nơi áo, thế là vừa.

Thế rồi trong cái vườn cây nhỏ, trong đám cỏ xanh rờn, những buổi sáng tinh mơ, và những chiều tàn nắng, người ta thường thấy một ông già lông mày bạc, tóc bạc, râu bạc, mặc áo lông trắng lom khom tỉa những lá vàng trong đám lá xanh. Cụ Kép nguyện đem cái quãng đời xế chiều của một nhà nho để phụng sự lũ hoa thơm cỏ quý. Gọi là kiếm một công việc nhàn nhã cho quãng chót một kiếp dư sinh.

Mợ Ấm Cả, mợ Ấm Hai ngồi lau lá dong một cách rất chăm chỉ. Thỉnh thoảng họ ngừng tay, để hỏi nhau xem còn thiếu những thực phẩm gì trong cái mâm cơm cúng chiều nay.

Lũ con đàn, bi bô ở ngoài sân. Chúng không đùa, như người ta tưởng. Chúng thừa mệnh mẹ chúng, đang đánh bóng ở ngoài sân những lư, đỉnh, cây đèn nến bằng đồng mắt cua và bằng thiếc Sông Ngâu.

Chốc chốc, chúng lại nín cười, nghển những cái đầu thưa thớt ít sợi tóc tơ, nhìn vào phía trong nhà cầu, hỏi mẹ chúng.

- Bao giờ cậu mới về, hả mợ ?

Không biết nên trả lời con trẻ thế nào cho tiện, mợ Ấm Cả đưa mắt cho mợ Ấm Hai.

Ông Ấm Cả và ôngï Ấm Hai, đi làm việc Tây ở tận xa, chưa thấy về ăn Tết. Cứ lời những người trong làng có người nhà đi làm việc Nhà nước thì được nghỉ những từ chiều hai mươi chín kia mà.

Muốn được khuây nỗi chờ mong, hai chị em dâu, người đã đứng tuổi, càng thái đồ nấu cỗ cho thật nhanh. Gớm, những miếng trứng tráng để bày mặt cỗ bát, thái hình miếng trám, sao mà đẹp thế. Đứng bên cạnh mẹ, đứa nhỏ nhất trong đàn con đã thủ thỉ van nài mợ Ấm Hai :

- Mợ cho con cái miếng mụi cắt hỏng kia.

Người mẹ không nghỉ tay làm việc trên tấm thớt, lừ mắt nhìn con. Thằng bé vội chạy ra ngoài sân, sán đến cạnh cụ Kép :

- Ông đang làm gì thế hở ông ?

- Ấy chết, cháu đừng mó vào hoa của ông. Ông đang thăm xem đúng hôm nào thì hoa của ông nở đủ.

- Ông cho cháu một cái... Cháu xin ông cái lá gẫy kia nhá !

- Cháu không nghịch được những thứ này. Thôi, đi lên trên nhà với ông. Mợ cháu mà trông thấy cháu ra nghịch cây của ông, thì cháu lại phải đòn bây giờ đấy.

Nhớ đến trận đòn phất trần hôm nọ, vì trót nghịch gẫy mất giò lan của ông nội, thằng bé mặt phụng phịu và hai tay đánh đai vào mình ông già, kéo trĩu cả tấm áo lông cừu. Nó làm nũng ông và quấn quít lấy ông, mong ông sẽ che chở cho, nếu mẹ nó nom thấy nó ra nghịch chậu cây cấm.

Cụ Kép cười khà. Rồi cụ lại vạch từng gốc giò lan, xem xét tỉ mỉ đến màng hoa, đến giò hoa, và thân lá. Hết chậu này đến chậu khác.

Tưởng chừng như cháu mình cũng là một người biết đến chuyện chơi cây, hiểu đến thời tiết trong một năm, có đủ những kinh nghiệm, thói tục và thông minh của người lớn, ông già đã nói với cháu bé :

- Tự nhiên, cuối năm lại nổi gió nồm. Cháu có thấy bực mình không ? Ông tiếc cho mấy chục chậu lan của ông quá. Nở hết thôi !

Đứa cháu không hiểu đến ý nghĩa câu than phiền của ông già, ngửng bộ mặt ngây thơ lên, hỏi hai ba lần :

- Hoa sắp nở, sao lại tiếc hở ông ?

Cụ Kép nhìn lại cái người bé tí hon đứng với mình trong vườn lan, thân cao không vượt khỏi cái lá lan uốn cầu vồng; cụ Kép đãi đứa cháu ngây thơ một nụ cười rất độ lượng, mắt nhấp nháy dưới cặp kính tuổi.

- Nếu không có nồm thổi, thì hoa trong vườn ông còn lâu mới nở. Hoa sẽ nở nhằm vào ngày rằm tháng giêng. Đúng vào ngày tết Nguyên Tiêu. Ông cháu chúng ta sẽ có hoa mà thưởng xuân, cháu đã hiểu chưa. Bây giờ cháu chạy ra gọi bõ già ra đây cho ông bảo.

- Bõ già đi ra bờ ao, rửa đá cuội, từ ban trưa kia ông ạ.

Phải, phía cầu ao trong vườn cụ Kép, một tên lão bộc, đang lom khom dúng rổ đá xuống nước ao và sàng sảy rổ đá như kiểu người ta sàng mẹt gạo. Tiếng đá bị tung lên, đập vào nhau kêu sào sạo, khiến lũ cò trắng nghỉ chân trong lũy tre già, vội bay mất. Bõ già nghỉ tay, nhìn đàn cò sợ hãi bay cao, với nét cười của một người chịu vui sống trong sự an phận.

Bõ già ở hầu cụ Kép lâu đời lắm. Cái hồi cụ Kép còn là một thày khóa sinh hai mươi tuổi, bõ già đã nếm cơm ở cửa nhà này rồi. Chính y vác lều chõng cho cụ đi thi tú tài. Những việc nhớn, việc nhỏ ở trong nhà, y đều nhớ hết.Y nhớ cả đến ngày giỗ giúi trong họ. Không có y nhắc nhỏm có lẽ nhiều lần mợ Ấm Cả đã bỏ mất ngày giỗ. Bõ già hình như chỉ trải cuộc sống của mình để hằng năm, nhắc nhỏm đến những ngày giỗ trọng và giỗ giúi trong gia đình cụ Kép.

- Thưa mợ, đến mười sáu tháng tư này lại là ngày kỵ cụ ngoại...Thưa mợ...

Mợ Ấm Cả, muốn tỏ ra sự cám ơn kín đáo, đã đãi bõ già một miếng trầu, kèm miếng cau tươi. Vì bõ già răng đã yếu. Trong cái gia đình yên lặng này, bõ già gây được thiện cảm với mọi người, không phải vì ỏn thót mà chính vì lòng trung thành. Lắm lúc trông tội nghiệp lạ. Y tính toán, xếp đặt việc nhà chủ, y như một kẻ có quyền lợi dính dấp vào đấy. Cái hoài bão to lớn nhất của y, là lúc nằm xuống trong nhà cụ Kép, y được tiểu chủ cho một cái " áo " gỗ vàng tâm thật dầy.

Ở đây, không ai nỡ nói nặng bõ già. Và đến những việc nặng, mọi người đều tránh cho bõ già cả. Công việc thường trong một ngày, có nhiều hôm chỉ thu vào việc chuyên trà tầu và thay bã điếu cho cụ Kép. Thậm chí trong những ngày cuối năm bận rộn như hôm nay, mà bõ già cũng không phải mó tay vào việc gì cả. Làm lợn gói giò, chả; vo gạo, đồ đậu xanh làm bánh chưng; làm dầu đèn; lau bàn thờ, nhất nhất không việc gì phải qua tay bõ.

Mãi đến quá trưa hôm ba mươi tết, cụ Kép mới bảo bõ già đi rửa mấy trăm hòn đá cuội trắng. Nghe thấy bõ già nhận lấy cái việc rất ngộ nghĩnh đó, cả nhà đều cười. Thứ nhất là lũ trẻ con. Cụ Kép vẫn nghiêm trang dặn người đầy tớ già :

- Bõ đem đá ra bờ ao rửa cho sạch. Lấy bẹ dừa mà kỳ cho nhẵn, cho trắng tinh ra. Xong rồi, lựa những viên đá tròn bỏ vào một rổ. Những viên đá sù sì, không tròn trĩnh để ra một rổ khác. 

Bõ già tủm tỉm, tỏ ý hiểu :

- Thưa cụ, con biết rồi. Cụ lại sắp cho dọn một bữa rượu " Thạch Lan Hương ". Nhưng sao năm nay, lại soạn đá sớm quá ? Thưa cụ, con nhớ mọi năm cứ hạ cây nêu xong rồi mới đem cuội ra ngâm kia mà...

- Thế bõ không thấy trời đổi gió nồm đấy à ! Thế bõ không biết năm nay hoa nở sớm hơn mọi năm sao ? Tôi đã cho ngâm thóc để lấy mầm lúa nấu kẹo mạch nha từ mấy hôm nay rồi. 

Bõ già gật gật...

Đến hồi gần đây, biết đã đủ tư cách để chơi cây cảnh, cụ Kép mới gây lấy một vườn lan nho nhỏ. Giống lan gì cũng có một vài chậu. Tiểu kiều, Đại kiều, Nhất điểm, Loạn điểm, Yên tử v...v... Chỉ trừ có giống lan Bạch ngọc là không thấy trồng ở vườn. Không phải vì lan giá đắt, Bạch ngọc mỗi giò có khi đến mười đồng bạc, mà cụ Kép không trồng giống hoa này. Trong một buổi uống trà đêm, cụ Kép đã nói với một người bạn đến hỏi cụ về cách thức trồng cây vườn hoa :

- Tôi tự biết không chăm được lan Bạch Ngọc. Công phu lắm, ông ạ. Gió mạnh là gẫy, nắng già một chút là héo, mưa nặng hột là nẫu cành. Bạch Ngọc thì đẹp lắm. Nhưng những giống nhẹ nhàng ấy yếu lắm. Chăm như chăm con mọn mọn ấy. Chiều chuộng, quá như con cầu tự. Lầm lỡ một chút là chúng đi ngay. Những quý vật ấy không chịu ở lâu bền với người ta, mặc dầu người ta là quý nhân. Lan Bạch Ngọc hay ưa hơi dàn bà. Trồng nó ở vườn các tiểu thư thì phải hơn.

Thiếu hẳn loài Bạch Ngọc, cụ Kép đã cho trồng nhiều giống Mặc lan, Đông lan, Trần Mộng. Giống này khỏe, đen hoa và giò đẫy, hoa có khi đậu được đến nửa tháng và trong mươi ngày, nếu chủ vườn có quên bón tưới, cũng không lụi.

Chiều hôm nay, hoa Mặc lan chớm nở.

Chiều mai, mùng một Tết, hoa Mặc lan mãn khai đầy vườn.

Đêm giao thừa, bên cạnh nồi bánh chưng sôi sình sịch, bõ già đang chăm chú canh nồi kẹo mạch nha. Cụ Kép đã dặn bõ già phải cẩn thận xem lửa kẻo lơ đễnh một chút là khê mất nồi kẹo.

Hai ông Ấm con trai cụ Kép, người lớn tuổi đứng đắn như thế, mà lại ngồi gần đấy, phất giấy vào những nan lồng. Thực là hai đứa trẻ con đang ngồi nghịch với lồng bàn giấy. Họ ngồi dán hồ vuốt giấy, với sự trịnh trọng của một người biết mình không đùa bỡn cùng công việc. Ông cụ Kép đứng kèm bên, mỗi lúc lại nhắc :

- Này cả : thầy tưởng miệng lồng bàn nên đan to hơn miệng chậu. Con chạy ra lấy cái que đo lại lợi chậu xem. Nếu rộng, thì hỏng hết. Đo lại mấy chậu Mặc lan thôi.

Hai ông Ấm, ngồi phất được đến mười cái lồng bàn giấy. Họ rất vui sướng vì họ tin đã làm toại được sở thích của cha già. Cụ Kép co ro chạy từ nồi kẹo mạch nha qua đám lồng bàn giấy, đến cái rổ đá cuội đã ráo nước thì cụ ngồi xổm xuống, ngồi lựa lấy những viên đá thật trắng, thật tròn, để ra một mẹt riêng. Ông Ấm Cả, ông Ấm Hai lễ mễ bưng những chậu Mặc lan vào trong nhà. Cả ba ông con đều nhặt những hòn cuội xấu nhất, méo mó, sù sì trải xuống mặt đất những chậu lan gần nở. Mỗi lần, có một người đụng mạnh vào giò lan đen, cụ Kép lại xuýt xoa như người châm kim vào da thịt mình.

Nồi kẹo đã nấu xong nhưng phải đợi đến gần cuối canh hai kẹo mới nguội.

Bây giờ thêm được bõ già đỡ một tay nữa, cả ba ông con đều lấy những hòn cuội để riêng ban nãy ra mẹt, đem dúng đá cuội vào nồi kẹo, quấn kẹo bọc kín lấy đá, được viên nào liền đem đặt luôn vào lòng chậu hoa. Những viên đá bọc kẹo được đặt rất nhẹ nhàng lên trên lượt đá lót lên nền đất chậu hoa.

Úp xong lồng bàn giấy lên mươi chậu Mặc lan thì vừa cúng giao thừa.

Ba ông con, khăn lượt áo thâm lạy trước bàn thờ đặt ngoài trời. Năm nay, trời giao thừa lành.

... Cả một buổi sớm, cụ Kép phải bận ở đình làng. Trước khi ra đình, cụ đã dặn bõ già ở nhà phải sửa soạn cho đủ để đến quá trưa, cụ và vài cụ nữa đi việc đình làng về sẽ cùng uống rượu thưởng hoa lan. 

Bõ già đã bầy ra giữa sân bốn cái đôn sứ Bát tràng màu xanh lam. Trước mặt mỗi đôn, bõ già đặt một án thư nhỏ, trên đó ngất nghểu hai chậu lan còn lù lù chiếc lồng bàn úp, và một hũ rượu lớn có nút lá chuối khô. Bõ già xếp đặt trông thạo lắm. Trong mấy năm nay, đầu mùa xuân nào bõ già cũng phải, ít ra là một lần, bày biện tiệc rượu Thạch Lan Hương cho chủ.

Bõ già, hôm nay lẩm bẩm phàn nàn với ông Ấm Hai :

- Năm nay cụ nhà uống rượu sớm quá và lại uống ban ngày. Mọi năm, cứ đúng rằm tháng giêng mới uống. Và lại uống vào chiều tối. Đốt đèn lồng treo ở ngoài vườn đào, trông vào tiệc rượu hoa, đẹp lắm cậu ạ.

Ông Ấm Hai vui chuyện, hỏi bõ già :

- Này bõ già, tôi tưởng uống rượu nhắm với đá cuội tẩm kẹo mạch nha thì có thú vị gì. Chỉ thêm xót ruột.

- Chết, cậu đừng nói như thế. Cụ nghe thấy cụ mắng chết. Cậu không nên nói tới chữ xót ruột. Chính cụ nhà có giảng cho tôi nghe rằng những cụ sành uống rượu, trước khi vào bàn rượu không ăn uống gì cả. Các cụ thường uống vào lúc thanh tâm. Và trong lúc vui chén, tịnh không dùng những đồ nhắm mặn như thịt cá đâu. Mấy vò rượu này, là rượu tăm đấy. Cụ nhà ta quý nó hơn vàng. Khi rót rỏ ra ngoài một vài giọt, lúc khách về, cụ mắng đến phát thẹn lên. Cậu đậy nút lại, không có rượu bay !

Phía ngoài cổng cái, có tiếng chó cắn vang.

Một mùi hương lan bị bỏ tù trong bầu không khí lồng bàn giấy phất chật hẹp từ đêm nay, đến bây giờ vội tản bay khắp vườn cây. Bốn cụ và bõ già đánh hơi mũi ; những cặp mắt kém cỏi đăm đăm nhìn kỹ bầu không khí trong vắt như có ý theo dõi luồng hương thơm đang thấm nhập dần vào các lớp khí trời. Cơn gió nhẹ pha loãng hương thơm đặc vào không gian.

- Dạ, xin rước các cụ.

Dứt tiếng cụ Kép, tất cả bốn cụ đều úp lòng bàn tay vào nhau thi lễ và giơ tay chỉ thẳng vào giữa, mời nhau ai cao tuổi xin nhắp chén trước đi. Tiệc rượu bắt đầu. Bõ già kính cẩn chắp tay đứng sau lưng chủ, có vẻ cũng thèm thuồng say lắm.

- Trời lạnh chút nữa, uống Thạch Lan Hương mới đúng phép, chủ nhân ạ !

Đáp lời cụ Cử Lủ, cụ Kép vuốt râu cười nói :

- Chính thế. Nhưng đệ sợ chờ được lạnh đến, thì hoa vườn nhà tàn mất. Trông kẹo mạch nha không đông, còn dính vào lớp đá lót, đệ cũng biết là không được khéo lắm. Trời nồm biết làm thế nào.

- Này cụ Kép, kẹo đá thơm ngon đấy. Đãn hiềm có mùi ung ủng pha vào hương lan. Chắc kẹo nấu bén nồi, khê và thêm không được đông nên mới có tạp vị nhiễm vào.

Sau mấy câu phê bình về tiệc rượu, tỏ ra mình là người biết thưởng thức những vị thanh lương đạm bạc, bốn cụ đều xoay câu chuyện sang phía thơ văn.

Cụ Tú người cùng làng với cụ Kép mở đầu câu chuyện làm thơ.

- Sớm nay, đệ đã khai bút rồi. Đệ nghĩ được một đôi câu đối. Để các cụ chữa cho mấy chữ, chiều nay sẽ viết luôn vào giấy hồng điều để dán thêm vào cổng nhà.

Ba cụ cùng cạn chén một lúc, cùng nói một lúc : 

- Cụ Tú hãy cạn luôn ba chén rồi hãy đọc đôi câu đối mới. Câu đối của cụ còn ai hạch nổi chữ nào. Cụ nói gì mà khiêm tốn quá vậy... Chúng tôi xin nghe.

Chờ đợi cụ Tú dặng hắng lấy giọng, mỗi cụ đều bỏ vào mồm những viên kẹo mạch nha đá cuội ướp hương lan. Những nhân đá đánh vào răng kêu lách cách. Mỗi ông già đọc một đôi câu.

Rồi mỗi chén rượu ngừng là một lời thơ ngâm trong trẻo. Cứ thế cho tàn hết buổi chiều.

Mấy cụ đều khen lẫn nhau là thơ hay. Trong cái êm ấm của chiều xuân sớm, tiếng ngâm thơ quyến rũ cả đến tâm hồn một tên lão bộc. Bõ già, chiều mùng một Tết tự nhiên mặt sáng rỡ hẳn lên. Cái đẹp của tiệc rượu ngâm thơ lây cả sang người y.

Vò rượu vợi với chiều xuân sớm quên đi.

Những vò rượu vợi dần. Trong lòng đĩa sứ đựng nhân đá, hòn cuội cao dần lên. Bõ già đưa thêm mãi những đĩa sứ vào bàn rượu.

Vẳng xa, từ phía đầu làng, dội về mấy tiếng pháo lẻ loi.

Nguyễn tuân