Luật tục Thái phân biệt rạch ròi với 47 loại người và 17 loại tội phạm trong xã hội.

Luật tục quan tâm cả các đấng thần linh, môi trường thiên nhiên, nó có ảnh hưởng rất lớn đến thái độ của con người đối với thiên nhiên, trời đất, núi sông, rừng rú.

Đây là cơ sở để thi hành công lý, ngăn ngừa tội ác, là đạo lý làm người. Mỗi Mường (Châu) có luật tục riêng.

- Phần đạo làm người: là những quy ước ứng xử cá nhân

- Phần tục lệ cưới xin

- Tang ma.............ví dụ

Mở đầu: nói chút về lịch sử người Thái theo Quắm Tố Mướng.

1. Ranh giới đất Mường Muổi:

Tục ngữ có câu "Mườnng Muổi rộng phía sông Mã, Mường La rộng phía Sông Đà". Mường chia ra các Xổng (ngũ), lộng, quen. Châu Mường Muổi có 5 mường Phìa:

- Mường Muổi (Chiềng Pha) là mường trong mường, vua kinh gọi là Xuân Mai. Các mường phìa phía ngoài có:

* Mường Lầm phía sông Mã, vua kinh gọi là Nam Trịnh

* Mường Sại phía Sông Đà, vua kinh gọi là xã Khinh Khoái.

* Mường Piêng (xã Thanh Bình)

* Chiềng Pấc (Trịnh Bắc)

Mỗi một Mường Phìa chia nhiều bản, nhiều Giáp. Giáp nào ở xa Mường thì gọi là "lộng", lộng bé thì gọi là Quen. Mỗi một Mường Phìa chia thành nhiều xổng (vua kinh gọi là Ngũ) người Thái quen gọi là Xổng Ngụ. Mường trong Mường Muổi có 4 xổng ngụ, ngõ Mường phía ngoài có 3 xổng ngụ.

2. Phong cấp bậc hàng châu được xếp đặt theo lệ như sau:

- An Nha là gốc của Bản Mường (Tri Châu) giúp việc có Phìa Thổ (thư lại) phìa thông (thông lại). Mường phìa có Phìa Lý (vua kinh gọi là Lý trưởng); phìa phó (phó lý) 2 phìa này coi trông bản Mường mình. Có 8 chức ông ở Xổng (vua kinh gọi là kỳ mục) từ ông xen (pằn) đến tận ông chá hườn.

Có ông mo, ông nghè, ông chang, giúp quản lý luật lệ, cúng tế.

3. Quyền lợi bổng lộc các quan chức.

An Nha ăn 10 mẫu ruộng trong phạm vi bản chiềng đi (chiềng ly), thu "thóc lười" (tô thuế) của dân hàng Châu: mỗi mẫu phải nộp một tạ thóc.

Án Nha có 9 bản nhốc (làm dịch vụ)

Thư lại ăn 6 mẫu ruộng Chiềng Đi hưởng 3 bản nhốc.

Thông lại ăn 5 mẫu ruộng Chiềng Đi, 3 bản nhốc.

Phìa lý (lý trưởng) ăn 5 mẫu ruộng, phó lý ăn 3 mẫu ruộng.

Ông xen đứng đầu Xổng Pằn ăn 8 mẫu

Ông Pọng đứng đầu Xổng Pọng ăn 6 mẫu

Ông Ho Luông đứng đầu Xổng Ho Luông ăn 4 mẫu ruộng

Ông Pọng Cang đứng đầu Xổng Phọng Cang ăn 3 mẫu ruộng

Ông quan xư (ho cang) ăn 2 mẫu (giúp việc ông Xổng Phọng Caug)

Ông Ho Hé ở bản Lăng ăn 2 mẫu giúp việc ông Xổng Pằn.

Ông Pụa ở bản Púng ăn 2 mẫu giúp việc ông Xổng Pọng.

Ông Chá hươn ở bản Lẹng ăn 2 mẫu giúp việc ông Xổng Ho Luông.

Khi Phìa xức nộp thuế thì ông Xổng phải xức đến quan bản, quan bản bổ xuống đầu dân Mường phải nộp đầy đủ.

Khi Phìa xức phu phen xuống đến xổng nào, thì ông Xổng xức Quan bản cắt phiên đi phu từng nhà...ông Xổng dẫn phu nộp cho Phìa

Lúc nào An Nha, phìa cần gì thì gọi ông Xổng tới hầu

Mỗi xổng có:

Quan pách: về tư pháp (ăn 1,5 mẫu) các pách xông chia làm quan các bản

Dưới quan pách mỗi xổng có 2 giúp việc là Quan Phòng

Dưới quan phòng mỗi xổng còn có 2 Quan chiềng quản lý việc xây dựng nhà cửa, đốc thuế, mường phai, cúng mường, Quan chiêng ở xổng nào thì do người ở đó làm ...vv...

Mỗi bản có quan bản (tạo bản) giúp việc có chá bản, 1 bản có 7-8 mẫu thì quan bản được 3,5-4 sào.

Ở Mường Muối ngoài 4 xổng ở trong Mường còn có 5 lộng (Mướng É, Mường Bán, bản Pịn, Muội Nọi, Chiềng Đa) mỗi Lộng có 1 Tạo Lộng.

Mỗi Lộng có bản Quen (Ken), do 1 Tạo Quan đứng đầu

4. Lệ xin làm chức dịch:

Ai có tên Quảng, tên xự (được Bản mường) đặt cho thì mới được phép xin làm Quan bản, đi từ thấp lên cao, có "tiền xin chức" nộp cho An Nha (tri châu).

5. Về kiện cáo, phạt vạ:

Án Nha có quyền phạt vạ thu từ 1,2 nến đến 12 nén bạc

Thư lại được phạt vạ từ 1,2 - 6 nén bạc

Quan chiềng, quan chá, quan bản được phép An nha (phạt vạ thu 5 đồng cân đến 4,4 lạng bạc).

6. Quy định về phu phen tay dịch

7. Về bắn súng nhầm, làm cháy nhà, do đi săn bắn nhầm chết người, phải góp tang ma:

- Dựng 1 cây "heo" có 20 vải cờ

- Mổ 1 con trâu tang lễ

- Tiền xuống nước, xuống lửa 3 lạng bạc

- Tiền đắp cản nước mắt 1,3 nén bạc

Làm cháy nhà mình để lây sang nhà khác bị phạt: 3 lạng, 2 trâu

8. Săn được thú to phải biếu xén:

- Đùi to sau biếu An Nha, các phìa

- Thịt thăn to biếu ông Xen

- Đường thịt thăn trong biếu ông Pọng

- Thăn treo biếu ông Ho Luông ..vv...

9. v.v làm cuông nhốc: quy định như sau:

Những bản phải làm cuông nhốc trong mường làm theo Luật định, bản ở xa ở xổng nào thì làm cho xổng đó.

Các chức dịch phải dẫn dân cuông nhốc bản mỉnh được đi vỡ hoang, làm thủy lợi, lập bản.

Người Xá Khao (Kháng) ở bản nào đều phải là cuông nhốc ở đó. Người Mèo không phải làm cuông nhốc nhưng phải nộp thuế, nộp lợn gà cúng tế ở mường.

10. V.v làm cho người (nữ) bị chửa hoang và chửa trước khi thành vợ:

- Án Nha, thư lại thông lại bị tội này cũng bị phạt 12 nén bạc, làm trước (ăn cơm trước kẻng) bị phạt 6 nén.

- Con chức dịch (Tạo và nàng) đi chơi bị làm chửa, phạt 6 nén bạc

Đàn bà góa nhà Án Nha phìa tạo tội chửa hoang phạt 12 nén bạc.

- Ai đó ngoại tình: phạt 12 nén bạc

- Làm chửa không chịu lấy (kể cả gái) bị phạt cho cả 2 phía.

- Quan chức bị phạt được An Nha giảm ½ số bạc.

11. Xử phạt trộm cắp:

- Ăn cắp hoa màu phạt 1,2 nén bạc, nếu là con nhà chức dịch thì bị tăng gấp 2

- Ăn cắp thóc lúa: đền gấp 2, phạt 1,2 nén bạc.

- Ăn cắp trâu bắt làm tôi đòi (nô lệ) cho Phìa Tạo, nếu không phải phạt gấp 3 lần (3 trâu)

12. Ngoại tình:

- Vợ ngoại tình: nếu chồng bắt được có quyền giết chết, đánh đập kể cả tình nhân, không coi bị án mạng, kiện thì được 12 nén bạc

- Đàn ông ngoại tình: bị chồng người ta đánh giết cũng không bị tội, kiện bị phạt 12 nén bạc.

13. Bổng lộc cho các quan trong phòng cúng lễ:

- Ông Mo ở bản Pán hưởng 3 mẫu ruộng, lấy người 2 bản làm nhốc

- Ông Nghè ở bản Pán hưởng 1 mẫu ruộng và 1 bản làm nhốc...

14. Đất nước, rừng và cúng lễ:

Mường bản chỗ nào mà chẳng có ma (phi) phù hộ: cấm không được vi phạm những nơi sông, núi, ao thiêng...

15. Cúng Mường: tục lệ quy định là:

1/- Xên cha (lễ cúng Mường) là lớn nhất thuộc lệ hàng Châu Mường, tổ chức vào ngày "cúng nhà" cho An Nha...

2/ Xên Mường: lễ có 1 trâu, 1 bò, 5 lợn, 1 chó, 1 vịt, 32 gà + rau quả...lễ ở gian "tạy" của nhà An Nha.

3/, Xên kẻ khó Mường (cúng giải hạn cho Mường): 1 trâu, 3 lợn, 10 gà, 1 chó cúng ở nơi "cửa hồn chiềng" phía "cửa xen" phía trên Mường mé cuối dòng suối.

4/, Cúng hồn chiềng: Cỡ như trên làm ở "cửa hồn chiềng" phía "cửa pọng".

5/, Cúng tiễn tối tớ ma nhà:.... Dựng lều ở sân nhà An Nha.

6/, Lễ cúng điều lành.

7/, Tế đen trắng: 2 trâu 1đen/1 trắng cúng hồn Mường và họ ngoại Tạo ĂmPoi.

8/, Tế ở cửa suối Muội: Cửa sông Nặm Muội là nơi có khu rừng già nguyên sinh ở Mường Sại. Đó là nơi cụ chủ "Ngu Háu Cầm Lò Lẹt" đã dựng nhà cúng tế tổ họ Tạo - tổ tông người Thái đen: 1 trâu đen.

16. Lễ cúng cho mỗi người, mỗi nhà.
 

Thời Lê Trịnh, triều đình đặt chức "phụ đạo" để cái quản các Châu Mường.

- Châu Phù Hoa (Phù Yên): Phụ đạo là Cầm Nhân Đôi, sau con là Cầm Nhân Cai kế tập.

- Châu Mộc; phụ đạo là Xa Văn Phấn (tổ tiên là Xa Khả Tham, làm quan Đại tư mã hồi đầu nhà Lê).

- Châu Mai: Phụ đạo là Hà Công Ứng, sau con là Hà Công Bình kế tập.

- Châu Mai Sơn: Phụ đạo Cầm Nhâm Tuần

- Châu Sơn La: Phụ đạo Cầm Nhân Mang.

- Châu Thuân: Phụ đạo là Bạc Cầm Chính.

- Châu Quỳnh Mai: Phụ đạo là Điêu Chính Thiêm.

- Thời xã hội chủ nghĩa (sau 1955...) về tri thức ở Sơn La nổi bật có

1/ - Gia đình nhà thơ Cầm Biêu vốn là thầy giáo, sau làm trưởng ty văn hóa, em trai là Phó giáo sư - Tiến sỹ Cầm Cường, giảng viên Đại học tổng hợp Hà Nội, ông có nhiều công trình giá trị về Dân tộc học. Em trai là: Đạo diễn nổi tiếng Cầm Kỷ với các film "Chom và Sa", "Trở về Xam Sao".

Con trai là Tiến sĩ ngành ngân hàng Cầm Kiên, phó giám đốc Ngân hàng nông nghiệp Việt Nam.

2/ - Nhà dân tộc học Cầm Trọng: với tác phẩm nổi tiếng "Người Thái ở Tây bắc Việt Nam" và nhiều tác phẩm khác.

3/ - Hoàng Nó (Cầm Văn Lượng) - nhà giáo nhà thơ - làm tới chức Bí thư tỉnh ủy Sơn La, ủy viên trung ương Đảng CSVN.

4/ - Cầm Ngoan: Phó chủ tịch khu, chủ tịch UBHC Nghĩa Lộ, Sơn La, phó chủ tịch Quốc Hội.

5/ - Cầm Liên (Cầm Văn Yêu) - Chủ tịch UBND tỉnh Sơn La

6/ - Nhà văn Sa Phong Ba (Sa Viết Sọi) sinh 1948, Thái ở Cao Đa (Bắc Yên) Hội Viên Hội nhà văn Việt Nam, có nhiều truyện ngắn đặc sắc.

7/ - Điêu Chính Ngâu, Thái trắng Quỳnh Nhai, dịch đầu tiên ra tiếng phổ thông "Sống chụ son sao" (Tiễn dặn người yêu).

8/ - Nhà thơ Cầm Hùng (1945) quê Chiềng Xôm (Thị xã Sơn La) thượng tá, chủ tịch Hội văn học nghệ thuật tỉnh Sơn La.

9/ - Nhà nghiên cứu văn nghệ dân gian Hoàng Trần Nghịch (1934) quê Sông Mã, đại học, có nhiều tác phẩm sưu tầm, nghiên cứu dịch thuật.

10/ - Nhà thơ Lò Vũ Vân (1943) Thái, Noong Đa (Bắc Yên).

11/ - Họa sĩ Lò An Quang (Bản Cọ, TX)

12/ - Nhạc sĩ Cầm Bích

13/ - Nhạc sĩ Cầm Minh Thuận (1944) Phù Yên, có "giao hưởng bài ca Tây Bắc" "Liên khúc tiễn dặn người yêu".

14/ - Nhà thơ Vương Trung (Lường Vương Trung) Mường É, Thuận Châu - 1938 - Hội viên hội nhà văn VN.

Tác phẩm: Ing Éng (thơ), Mối tình Mường Sinh (tiểu thuyết), dịch Táy Pú Xấc, Chương Han.

15/ - Nhà thơ Lò Văn Cậy (1928-1994) quê Sốp Cộp (Sông Mã) Hội viên hội nhà văn Việt Nam. Có tuyển tập thơ Lò Văn Cậy.

16/ - Nhà thơ Lò Văn E (1933-1995) quê Sốp Cộp.

17/ - Phó giáo sư - Tiến sĩ Hoàng Lương (1944) Thái Phù Yên, chủ nhiệm bộ môn Dân tộc học, khoa sử Đại học Quốc gia có nhiều công trình về dân tộc học.

18/ - Nghệ sĩ ưu tú Vi Hoa (nữ, hát)

19/ - Phát thanh viên VTV1 Cà Kỳ Vọng (Người bản Phiêng Ngùa).

Đặc điểm: Các quan chức ở Sơn La xưa và nay đứng đầu bản Mường, xã, huyện, tỉnh thường là trí thức người bản địa (Thái, Mèo), có uy tín với nhân dân, có năng lực quản lý (cai trị) có tín nhiệm với trung ương.

Từ sau khi tái lập tỉnh các vị như Hoàng Nó (Bí thư tỉnh ủy), Cầm Liên (chủ tịch UBND tỉnh), Cầm Ngoan (Chủ tịch UBND tỉnh Kiêm phó chủ tịch Quốc hội), Thào Xuân Sùng (HMông, Bí thư tỉnh ủy), Tòng Thị Phóng (Bí thư tỉnh ủy rồi là ủy viên Bộ chính trị, phó chủ tịch Quốc hội), Lù Văn Que (phó chủ tịch UBND tỉnh, thứ trưởng UB dân tộc của chính phủ); các tướng như Lò Văn Nhài, Cầm Xuân Ế..., các anh hùng liệt sỹ như Lò Văn Giá, Chu Văn Thịnh là những tấm gương tiêu biểu, niềm tự hào của nhân dân các dân tộc Sơn La qua 2 cuộc kháng chiến và xây dựng quê hương ngày một giàu đẹp.

Chết, rất kiêng kỹ ngày "mão" đó là ngày con Ong, ngày vất vả - nếu chết vào ngày này là phải đắp chiếu coi như còn sống (Kiểu ở xuôi để cưới chạy tang) chờ hôm sau mới coi là "chết". Ngoài ra còn kỵ ngày Hợi, phải đợi giờ Dần làm giờ chết để trị các loại ma (phí).

Sau khi tắt thở: con cháu vuốt mắt, tắm nước lá thơm, thay quần áo mới nhất rồi khâu vài đồng bạc trắng vào cổ áo (khót ngân khót có sửa) và vào 2 mông quần, khâu phía đầu mảnh vải căng trên cây nêu (co cao) ngoài mộ.

Cây nêu làm bằng cây tre cao 5-7 mét dựng hướng về Nậm toóc tát (thác đầu nguồn) có cành ngang để treo áo người quá cố (đàn ông áo đỏ, đàn bà áo dài) trên dọc cây nêu có dải vải màu trắng và đen ở giữa có mảng thổ cẩm, đối với người già, dải vải dài 7 xải, tuổi trung niên 3 sải rộng 1 gang tay, đó là cờ ma (mạng lỉu heo). Trên cây cao buộc con ngựa gỗ "ngày về trời theo cánh ngựa bay", hướng về đầu thác nước để hồn có ngựa cưỡi bay về trời. Bên cạnh cây nêu buộc 1 máng nứa có thóc có cỏ cho ngựa (gỗ) ăn. Riêng hồn người thì không phải đem theo thức ăn vì đã có ông thầy Mo cúng bái "làm tang" (dẫn nhập hồn vào Mường ma) "Pết cáy Xam háp bung, Xam háp khẩu nặm pay toi" (gà vịt 3 gánh, cơm nước 3 gánh đem theo nồi).

Cây nêu bên mộ sau 1 tháng tự đổ là điềm tốt nghĩa là hồn đã về trời (người kinh là sau 49 ngày cúng cơm) chưa đổ là gở với gia chủ, nên do đó khi chon cây nêu phải chọn người biết làm, gần gũi với tang chủ.

Khi khâm niệm (cộn pang) phải có 2 mảnh thổ cẩm lót dọc 2 sườn xác - quần áo buộc dọc xác và có dây buộc hộ tro hỏa táng (sai chaư). Mỗi con đẻ có 1 bộ quần áo để vào cái "sa" đặt bên quan tài, con dâu thì mỗi người 1 dải vải trắng vắt buông phía trên quan tài, con trai được đứng trước ngực người quá cố, con gái ngồi ngang thân quan tài, con dâu đội khăn chóp trắng, áo đen dài, khẩu vải thổ cẩm đỏ vào tà áo ngồi phục bên cửa vào của nhà sàn.

Không được đến gần nơi quan thi hài. Khách viếng, con dâu ngồi phục cảm ơn tiễn khách, cơm trưa và chiều cúng thủ lợn, 4 chân, tim gan, rể phải đưa cỗ vào cúng bố mẹ vợ, không có thì cháu rể thay, cỗ có 3 mâm, mâm gạo và hoa quả, mâm vịt luộc, mâm lợn luộc: mỗi mâm có 4 chén nước, 6 chén rượu và 50 xải vải trắng gấp gọn đặt trên 1 thang tre, con rể cả khấn "ông, bà đi, chúng tôi con cháu đã lo được mâm cỗ, xin nhà ngoại nhận cho".

Sau đó trải tấm vải trắng lên quan tài, trên đó có những miếng vải nhỏ như đuôi cá viết chữ Thái kể công đức người quá cố, cầu mong ông (bà) phù hộ. Xong xuôi bên rể nâng vải lên đầu làm cẩu cho hồn đi qua tới khi ông mo đọc hết bài cúng.

Sau khi viếng, cúng...đem thi hài đi hỏa tang. Xác được bó vải đặt trên 1 cái kiệu tre khiêng ra gò đất cao cạnh Paheo (nghĩa địa - rừng ma) chất củi xung quanh đổ thêm dầu hỏa rồi châm lửa đốt, tro xương cho vào 1 chum nhỏ đem chon vào huyệt mộ...

Tục ngữ có câu "cốc cồ lộn báư bên/ vên tai báư hụ" (không tự nhìn thấy gáy mình/ ngày chết không ai biết trước), sinh có hẹn, tử bất kỳ là vậy!

2, Đền thờ vua Lê Thái Tông (1423-1442) và văn bia Quế lâm ngự chế.

Là vua trẻ anh minh, vua đã 2 lần thân chinh lên Sơn La dẹp loạn phản nghịch. Vào tháng 3 năm canh thân 1440 và 1441 trên vách đá (núi) nhìn xuống cánh đồng Chiềng An có khắc 1 bài thơ chữ Hán "Quế Lâm Ngự Chế" nhằm khẳng định sự toàn vẹn lãnh thổ và mong thiên hạ thái bình. Trải qua 500 năm chữ khắc vào đá còn rõ nét ở cửa Động La.

Đền thơ vua Lê Thái Tông mang dáng dấp đền cổ Việt Nam (khởi công 9/2001, khánh thành 22/1/2003) để ghi công đức vua và là nguyện vọng chính đáng của nhân dân Thành phố Sơn La hôm nay ở tổ 2, phường Chiềng Lề.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư thì 2 năm 1440 và 1441 vua Lê Thái Tông đi đánh tên phản nghịch Nghiễm ở Châu Thuận Ma, đem quân theo người Ai Lao (Lào) làm phản.

Vua thân chinh điều khiển 6 quân tới trị nó. Thượng Nghiễm kế cùng lực tận, dâng voi xin hàng. Ta thương nó quỳ bò không mang vũ khí, không nỡ chém, bàn tha tội cho nó, rồi đem quân trở về, để lại bài thơ khắc trên vách hang Thẳm báo kế:

Nghĩ đến người xa đêm khổ tâm,
Thổ tù sao lại dám quên thân
Thế gian đã có anh hùng chúa,
Thiên hạ ai tha kẻ nghịch thần...
Đường xá khó khăn đừng cậy hiểm,
Hang cùng đá ấm áp hơi xuân
Yên được dân lành nhơ nhớp hết,
Dân xa được hưởng tấm lòng nhân.

(Năm đầu niên hiệu Đại Bảo)
Canh thân 1440.

Bộ chẩm lưu tâm niệm viễn chân,
Man tù hà sự tốc vong thân.
Thế gian nhược hữu anh hùng chủ,
Thiên hạ thùy dung phản nghịch thần.
Ồ đạo duyên vân không thị hiềm,
Âm nhai rương noãn kỷ diên xuân.
Cách trừ ô nhiễm an dân thiện
Nhẫn sử hà mạnh ngoại chí nhân.

4, Nghĩa trang liệt sỹ Tô Hiệu và các liệt sỹ hi sinh ở nhà tù Sơn La, ở thân đèo Khau Cả phía quốc lộ 6 lên Thuận Châu (Xem thơ "Qua thăm gốc ổi" của Trần Huy Liêu).

5, Sân bay Nà Sản: Tháng 10/1952 quân đội ta bao vây tấn công đợt 3 vào Nà sản...đã làm quân Pháp mở ra bài học để Đại tướng Henrie Navare hi vọng sử dụng căn cứ mạnh, có yểm hộ của máy bay và lấy mẫu từ 1 căn cứ ở Miến Điện của quân Anh để xây dựng cứ điểm Điện Biên Phủ "dụ" tướng Giáp lên quyết chiến...(căn cứ Nà Sản là để ngăn quân ta tiến công quân Pháp ở Lào). Ngày 9 - 8 - 1953 quân Pháp rút khỏi Nà sản bằng không vận sau 1 thời gian cầm cự.

6, Ngã ba Cò Nòi: nơi đây được Tây gọi là "ngã ba tử địa" chỉ trọng năm ngày từ mùng 1 đến 5/4/1954, máy bay quân Pháp đã dội xuống đây 36 tấn bom để hòng ngăn chặn quân ta... Địa danh Ngã Ba Có Nòi đã đi vào trang sử vàng chói lọi của TNXPVN, nơi có đài tưởng niệm 100 chiến sĩ TNXP hi sinh, tại đây để phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ.

7, Di tích cách mạng Lào ở bản Lao Khô, Xã Phiêng Khoài, huyện Yên Châu.

8, Di tích lịch sử Kỳ Đài Thuận Châu: ở cách trung tâm huyện lỵ Thuận Châu (Chiềng Ly) 1 km về phía tây. Ngày 7-5-1959 kỷ niệm 5 năm ngày chiến thắng Điện Biên Phủ và 4 năm ngày thành lập khu tự trị Thái Mèo, Bác Hồ cùng đoàn Đại biểu chính phủ (Đại tướng Võ Nguyên Giáp, nhà thơ Tố Hữu, Bộ trưởng y tế Phạm Ngọc Thạch) lên thăm đồng bào và chiến sỹ Tây Bắc... đã được tổ chức một cuộc mét ting lớn ở đây (thủ phủ Khu tự trị lúc bấy giờ)

8/3/2012.

Ở chiến dịch Điện Biên Phủ đoạn đường trên đèo Pha Đin phía ta có 8000 thanh niên xung phong "quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh", suốt 48 ngày đêm máy bay Pháp dội bom chặn đường lên của quân ta.

Từ năm 2006 - 2009 sửa Quốc lộ 6, đèo cũ được bỏ (tránh), làm đường mới ở độ cao thấp hơn phía trái Quốc lộ 6 cũ, cao khoảng 1000m (thấp hơn cũ 200 - 400m) xe cộ đi lại dẽ dàng.

Đèo Pha Đin có thể coi là thắng cảnh "đệ nhất hùng quan" của Sơn La - Tây Bắc nắng gió, sương mù, mây ngợp luôn, mát lạnh, thanh sạch như 1 cõi thần tiên khi ta lên tới đỉch.

2, Suối nước nóng Ngọc Chiến ở độ cao 1800m/s mặt biển, nơi cư trú 3 dân tộc: Thái trắng, Hmông, LaHa nơi nhiều Táo mèo (Sơn tra). Có mỏ nước nóng chảy qua bản Lướt, tắm gội đẹp da.

3, Mỏ nước thần ở bản Miềng, xã Mường Lèo, rất ấm từ núi chảy ra, tắm chữa bệnh.

4, Chỗ bản Ít tong (huyện lỵ Mường La) cũng có 1 khúc suối nước nóng, mùa đông bốc hơi nghi ngút, nóng gần 50^o đượm mùi khoáng: tắm, uống đều thấy khỏe hẳn ra.

Chị em cởi trần, kéo cạp váy lên phía trên ngực che vú, cúi đầu buông tóc tiến hành gội từ nước gạo nếp chua, nước lá thơm, nồi xõa theo dòng nước...

Đàn ông thì quần cộc, cởi trần gội,...Ngoài ra cánh đàn ông còn mang súng kíp ra bờ sông bắn nổ to vài phát tiễn năm cũ đón năm mới hòa trong tiếng chiêng trống ấm vui của cả bản.

Gốc gác sự tích của "lễ hội Lung ta" (lễ hội gội đầu) là trong buổi lễ: Ông Mo còn hát kể về công lao của nữ tướng Nàng Han xưa (con gái 1 Tạo Mường) cầm quân đánh tan giặc ngoại xâm, đuổi chúng tới tận cõi Mường Xo (Phong Thổ - Lai Châu)...Dẹp xong giặc; cho quân sỹ nghỉ ngơi, tắm gội trên dòng Nậm Te (Sông Đà) để ăn mừng chiến thắng...vì thế người Thái Trắng vùng Sông Đà đến nay vẫn còn lưu lại phong tục này - đó là lễ hội lung ta (xuống bến nước làm lễ gội đầu) vừa là tẩy trần sạch sẽ vừa là để tưởng nhớ vị anh hùng dân tộc...

Đây là vùng lý tưởng để nuôi bò sữa (toàn vùng đã nuôi 7200 con, công ty hò sữa Mộc Châu có 3514 con, đạt sản lượng 3200 tấn sữa tươi/năm, toàn vùng trên 7000 con đạt trên 28.000 tấn/năm, năng suất 20,5kg/con/ngày).

Đây là những đồi chè nối tiếp nhau bát ngát, ta cứ ngỡ tới vùng chè Cameron Highland ở Malaysia? Từ thị trấn nông trường, tới Tân Lập, Cờ đỏ đi vào Ngũ động bản Ôn là những sóng đồi chè xanh tươi...toàn vùng có tới 3200 ha chè (toàn Sơn La khoảng trên 4000ha) đó là chè Phiêng Khoài (Yên Châu), chè Nà Sản, Phiêng Cầm (Mai Sơn), chè Phòng Lái, chiềng pha (Thuận Châu), chè Tà Xùa (Bắc Yên); ở Mộc Châu có 6 công ty - nhà máy chè...trồng và chế biến các loại chè San Tuyết, trà Ô Long, trà Kim Tuyên...tổng số trên 3000 ha các loại, trong đó hơn 2700 ha đạt năng suất cao 74,1 tạ/ha.

Mộc Châu đang là nơi du lịch lý tưởng của người Hà Nội đến với vùng khí hậu ôn đới gần nhất: 194 km, đi ô tô mất 3 giờ đồng hồ. Đó là các điểm:

- Đông Sơn Mộc Hương, nằm ngay trung tâm thị trấn nông trường với diện tích 6915 mét vuông, từ quốc lộ 6 đi vào có 150 mét, qua 240 bậc tới cửa hang, di tích người xưa 3000 - 3500 năm.

- Thác Dải Yếm (thác Nàng) thuộc bản Vắt, khởi nguồn từ 2 khe nước Bó co lắm và Bó tá cháu chảy ra thành suối Vắt, qua 5 km hòa vào suối Bó Sập giáp biên giới Việt Lào chảy về phía Yên Châu tạo ra thác dải yếm mùa mưa, thác rộng 70m.

- Rừng thác sải yếm đi ngược quốc lộ 43, khoảng 600 m rẽ sang 1 hẻm đi 300m là vào bản Vặt (Thái) khá phát triển nghề dệt Thổ Cẩm - ở đây có lễ hội xe chá, ẩm thực trên hồ Noong Buông.

- Thắng cảnh đỉnh núi Phiêng Luông cao 1500m (ngang Tam Đảo) trên đỉnh là 1 bãi bằng sông cỡ 10 ha tha hồ hóng gió trông mây vùng biên giới Việt Lào.

- Ngoài ra còn tham quan rừng thông Mộc Châu, thác Thái Hưng, chùa Chiền Viên.

Mùa xuân đẹp nào hơn vườn đào Lõng luông, hoa mơ hoa mận ở vùng Mèo Vân Hồ?

- Ẩm thực: Các cửa hàng ở thị trấn có các món "lợn cắp nách" "đặc sản gà dai" lẩu dê nấu ngải cứu - các món nướng Thái, Lẩu xá, cơm lam, xôi thơm....

Có thể nói Mộc Châu - miền xanh thẳm cao vời vợi lưng trời, 1 viên ngọc bích ở địa đầu miền Tây Bắc của Tổ Quốc đó là vùng nông thôn miền núi ngàn đời hoang sơ dân dã đang công nghiệp hiện đại hóa ở 1 trình độ cao...đến đây để ta vừa hoài niệm bâng khuâng, vừa hứng khởi trông về tương lai tươi sáng và tràn trề hi vọng....

Số là hồi 1952 - 1953, vùng này là hậu địch, Việt Minh ta mới xây dựng được khu căn cứ nhỏ với 1 đội du kích tuyên truyền vũ trang...anh em phải ở lán trong rừng, luôn di chuyển để tránh địch, ăn thì nhờ lấy trộm gạo ở mả mấy người mới chết ngoài Paheo (rừng ma), đào củ mài, hái rau rừng đợ bữa qua ngày. Trong đội có anh Lò Văn Sáng vác súng kíp vào rừng tìm con don, con dím, con lợn rừng...Thế là vào 1 đêm anh đến phục sau gốc cây bên bờ hồ, chờ lũ lợn về uống nước, khoảng 10 - 11 giờ khuya, đám lợn vài con ủn ỉn đổ về ao (hồ), 1 ông ba mươi (hổ) to đùng, cỡ con bò tháu cũng khẽ khàng bước ra "rình" vồ chú lợn choai (chắc mẩn, 1 bữa ngon), gốc cây anh Sáng nằm phục cách hổ độ 7 mét... Đúng lúc Hổ vồ lợn thì anh Sáng cũng bất thần nổ súng...một phát xuyên táo chết tươi 2 chú Hổ và lợn. Thật là hi hữu "trời cho" may và tài, bình tĩnh chớp thời cơ...

Thế là 1 tiếng "hú" đồng đội anh chay ra: người vác lợn, người khiêng hổ về căn cứ được 1 phen liên hoan xả láng...

Tiếng lành đồn xa "anh Lò Văn Sáng người bắn hổ" làm vang danh tiếng tăm đội du kích, làm bọn Pháp và tay sai hết hồn mỗi khi quân ta tập kích đánh giặc trừ gian...cho đến ngày giải phóng.

Sau này, anh Sáng tham gia công tác thoát ly, hồi 1962 - 1963...anh Sáng đã trở thành Bác Lò Văn Sáng, chủ tịch ủy ban hành chính huyện Sông Mã: 1 vị chủ tịch râu tóc bạc phơ, cao ráo, cường tráng (đẹp lão) thông minh tháo vát, ung dung thư thái dẫn dắt (lãnh đạo) nông dân huyện sông Mã cùng cả nước tiến lên xã hội chủ nghĩa.

Thế là NK tôi cùng anh Nguyễn Xuân Thường (khoảng 52 tuổi hơn NK 7 tuổi, người Mường ở Yên Lập - Phú Thọ sang công tác hậu địch xa nhà từ hồi 1950, hồi 1963 làm bí thư kiêm phó chủ tịch huyện Sông Mã, Bác Lò Văn Sáng làm chủ tịch) lên 1 xe u oát, cùng khoảng 5 kg Kẹo Mậu dịch quốc doanh đem theo để làm quà cho bọn trẻ các nhà thân quen (chẳng biết có đứa nào là "con gửi" của bí thư huyện ủy cũ hay không, có trời mới biết?).

Đường dài 120km, qua 7 khúc suối (1 xe đi trên lòng suối), mất trên 10 tiếng đồng hồ thì tới Bản Địa bên này bờ sông Mã, vào ở nhà chủ tịch xã Nà Nghịu, cũng là trung tâm thị trấn huyện Ly. Điện thoại réo Hạt trưởng kiểm lâm (quân của trưởng ty lâm nghiệp) và thượng úy đồn trưởng biên phòng về nhận lệnh...

Xong, cả tối 2 anh em cùng chủ tịch xã, mới thêm cả phó chủ tịch huyện phụ trách nông nghiệp: 4 anh em, 2 con vịt, ít cá sông, 1 hũ rượu cần, 1 chai lẩu xiêu "hảo hán nớ" - au hảnh nớ...cạn chén bõ bao ngày xa cách (hồi tháng 6/1963, NK Tôi cách đấy 20 năm, hồi mới ra trường, xung phong vào Sông Mã làm quân anh Thường xuống chỉ đạo sản xuất ở xã Nà Nghịu...nên cả 2 anh em đều là người cũ, bạn cũ xa lâu mới về... cuộc Kin lẩu (cuộc rượu) tới khoảng 11giờ đêm thì có tiếng vó ngựa lộc cộc của hạt trưởng kiểm lâm chạy về: Báo cáo 2 anh đã trông thấy voi.

- Ừ thế thì tốt, ngồi xuống, ta au hảnh (cạn chén) vài choác để lấy khí thế...

Chiều tối hôm sau, mấy anh em đang ngồi hàn huyên trao đổi xây dựng vùng cánh kiến Sông Mã, xử lý vấn đề sấy Long Nhãn của bà con khai hoang Hưng Yên nên như thế nào?... thì có tiếng xe đạp (hồi này chưa có xe máy) của thượng úy trưởng đồn biên phòng chạy về báo cáo:

- Thưa 2 anh, bọn chúng em phối hợp với kiểm lâm đã tiếp cận voi, con này voi đực, ngà còn nhỏ, cỡ 7 - 8 tạ...

- Được, cứ thế mà triển khai...

Sáng hôm sau: Hạt trưởng kiểm lâm cùng phó chủ tịch huyện đến:

- Báo cáo 2 anh em, nếu bắn được voi bọn em dự kiến ăn chia như sau:

2 đùi sau, lá gan, vòi và ngà xin gửi 2 anh về biếu tỉnh - còn lại: một ít huyện ủy, 1 ít ủy ban, còn lại chia đều đầu người ở hạt kiểm lâm và đồn biên phòng.

- Thế cũng được; các cậu xuống tận nơi xem anh em chúng nó "săn" thế nào, phải chắc ăn đấy...

Chờ 2 ngày, bặt tin

Đến ngày chờ thứ 3 thì cả 2 hạt trưởng và trưởng đồn hớt hải chạy về:

- Báo cáo 2 anh, voi nó đánh hơi thấy không lành, nó sợ, chạy về Lào (bên kia biên giới) mất rồi...

Ôi, thế là cụt vòi, thế là hết chiều ni voi đi mãi...

Thật là vô vọng - 2 anh em (NK tôi và anh Nguyễn Xuân Thường) không ai nói với ai câu gì, chia tay huyện còn dặn với 2 chú em:

- Các cậu cứ tiếp tục theo dõi bám sát trận địa, phát hiện thấy voi thì "điện" ngay ra tỉnh...

Bữa tiệc chiêu đãi chủ tịch Trường chinh lên thăm cán bộ, nhân dân tỉnh Sơn La năm ấy diễn ra bình thường, Chủ tịch tuổi đã cao, ăn kiêng, không uống rượu, tính cụ vốn là tiết kiệm (ăn uống đơn giản như Bác Hồ) nên các vị quan chức đầu tỉnh bữa ấy cũng không dám "hảo hán nớ" - "au hảnh nớ"...

Và chú voi (săn hụt) chắc là đang quay vòi vung vít như nhắn sang bên kia biên giới:

- Vua chúa bây giờ có ý thức bảo vê động vật hiếm quý, không ai được ăn thịt voi đâu nhé.

Chuyện thật như đùa vậy!

Phổ cập là điệu "khắm khen" mọi người nắm tay nhau quay vòng tròn, biểu hiện cho tình đoàn kết; điệu "khắm khăm mới lẩu" tức là nâng khăm mời rượu tỏ lòng yêu quý và mến khách; điệu "đổn hôn" tức tiến, lùi nhào về phía trước ý nói trời đất dù có bão giông, sống gió nhưng tình cảm con người với nhau thì luôn gắn chặt; Điệu "phá xí" tức bỏ bốn, tượng trưng cho 4 phương trời đoàn kết giao lưu; điệu "nhôm khăn" tức tung khăn thể hiện niềm vui mừng mùa màng thắng lợi, xây nhà mới, sinh thêm con cháu, cưới xin...

Ở vùng Mộc Châu - Mai Châu (Tày Đeng) có các điệu xòe chá, xòe ồng bổng, xòe kiếm, xòe đánh máng...

Xòe ồng bổng là 1 điệu múa xưa, động tác đơn giản, mọi người cầm tay nhau nhảy nhót xung quanh đống lửa theo nhịp "hò huậy, hò huây" mừng thắng lợi giòn giã sau cuộc đi săn về hoặc xung quanh vò rượu cần mừng nhà mới.

Đặc điểm xòe này: trang phục bình thường chỉ có đàn ông xòe, "nhạc" miệng là tự hô, cổ vũ người xem, vui nhộn phóng khoáng. Điệu xòe "đánh máng" dành cho nữ giới, cứ 3 cặp mỗi cặp dùng 2 chày gỗ gõ vào máng dùng để giã gạo, tạo ra tiếng chày giòn chắc, nhịp điệu mỗi lúc 1 mạnh...cùng trống chiêng rộn rã.

Các điệu xòe (xe) được các nghệ nhân dân gian xây dựng (32 điệu) luôn mang bóng dáng gần gũi với dân bản như "xe cúp" (múa nón), xe tẳng chai (múa chai), xe kếp phắc (hái rau), xe cáp (múa sạp)...

Các điệu xòe vòng sôi nổi bao nhiêu thì các điệu xòe đơn, xòe tốp lại tinh tế duyên dáng bấy nhiêu - với triết lý âm dương: trời đất, nước - lửa và ý nghĩa nhân sinh cao cả ẩn chứa kỳ ảo trong các điệu xòe Thái từ xưa tới nay trong các cuộc vui liên hoan, lễ hội.

1, Pí tam lay (pí nốc ống) cấu trúc gồm 2 phần: phần 1 là ống phát âm nối với ống 2 làn phần khuếch thanh, ống 2 đôi khi được lắp thêm 1 gáo tre (to) để tăng độ vang của âm thanh.

2, Pí lào nọi (sáo lào nhỏ): y hệt phần 1 của pí tam lay, bằng cây nứa tép, tuy khác là 1 hàng âm 6 lỗ.

Xuất xứ: từ "pí" (sáo) có lẽ từ "pép" hoặc pép phan (pép hoẵng) do tục đi săn hoẵng (từ pép đẻ ra pí cùng đồng âm). Trong đêm khuya ở rừng vẳng lên tiếng Hoẵng kêu (Hoẵng giác) đó là lúc con đực đi tìm con cái để bắt chước tiếng Hoẵng gọi bạn tình phải chăng vậy "pí" chỉ là 1 ống nứa tép mà véo von mà "bếp nhà sàn, tiếng pí thổi say mê" là thế?

Ngoài sáo còn có KHÈN...

Vốn thơ ca cổ truyền từ các tập biên niên sử "Quắm tố mướng" hoặc sử thi "Tày pú xấc" cho đến các truyện thơ tình như Sống chụ son sao, Khun lú, Náng Ủa, Tản chụ xiết xương, sử thi chương Han....với các bài thơ, ca dao đều được dùng để "khắp" (hát)....

Bước đầu đã có làn điệu "lòng bản" và cách hát riêng cho mỗi loại bài thơ, xét theo hình thái sinh hoạt âm nhạc phân ra làm 2 hệ - theo Dương Đình Minh Sơn thì:

- Hệ tín ngưỡng "hát thơ mo" do giới mo then hát khi cúng tế lễ.

- Hệ dân gian: hát kể chuyện tự sự, hát thơ tình, hát ví, hát hò trên sông, hát ru, hát đồng dao......vv....

Ở người Thái 2 chữ "thơ ca" quả là đầy đủ và ý nghĩa "Thơ để giải bầy nỗi lòng, ca (hát) để ngâm vài lời thơ gửi đến những cõi lòng ai đó".

Thơ Thái là 1 thứ "kinh thi" bản địa, hồn quê hòa đồng với thiên nhiên trời đất. Thơ dân gian Thái có 1 khối lượng đồ sộ với các truyện thơ, sử thi như đã nói ở trên đã trở thành các tác phẩm thơ cổ điển nổi tiếng.

Thơ đương đại của các tác giả Thái Sơn La (thời cách mạng xã hội chủ nghĩa) thường dùng lời thơ để hát (khắp xư) nói lên chí khí vươn lên của dân tộc mình, làm chủ bản Mường, cùng nhau đoàn kết các dân tộc anh em dưới sự lãnh đạo của Đảng, xây dựng Đất nước ngày 1 giàu mạnh - xin dẫn 1 số bài mới:

Từ xa xưa ông cha đặt tên Khau cả (1)

Là nói lên:

- Rắn hơn sắt thép, cứng quá kim cương giống gieo trồng mọi đất xanh tươi cho lúa chín hạt, quả ngọt nuôi người. Giặc Pháp muốn mượn oai hùng của núi, đặt trung tâm thống trị tỉnh ta và thành nơi diệt nguồn anh hùng đất nước.

Nhưng:

Khâu Cả là lò luyện con người gang thép chặt tan xiềng xích của thực dân, góp hun đúc những Trường Chinh, Lê Duẩn, Nguyễn Lương Bằng, Tô Hiệu và bao chiến sĩ/ những trái tim của cách mạng tỏa khắp non sông: chặt tan xiềng xích của thực dân Pháp, phong kiến/ góp phần đánh thắng hai đế quốc to. Đồi Khâu Cả cùng sóng cao cả nước giải phóng mình, xóa phu, thuế, nguột cuông. Dựng chính quyền cùng cả nước Việt Nam Độc lập - Tự do - Hạnh phúc/ hào quang khâu cả vượt chín tầng/ mây như ánh sáng soi đường cho ta bay bổng.

(1) đồi Khâu Cả: ngọn núi (đồi) ở giữa thị xã Sơn La, nơi trước 1945 Pháp xây dinh công xứ (tỉnh trưởng) và nhà tù liền kề.

Sau là trụ sở UBHC khu tự trị Tây Bắc, nay là trụ sở UBND tỉnh Sơn La.

CÁC DÂN TỘC Ở SƠN LA

Điều tra dân số 1/4/1999: Toàn tỉnh có 882.077 người (đến 1/4/2009 có 1.080.641 người). Có 12 dân tộc anh em.

Thái	482.985	Người chiếm 54,7 %
Kinh	153.646	Người chiếm 17,42%
Hmông	114.578	Người chiếm 13,00%
Mường	71.906	Người chiếm 8,15%
Các dân tộc khác		Người chiếm 6,73%

Trình độ dân trí tính đến 2002:

Tỉ lệ biết chữ 70,8%

Học sinh phổ thông 220.430 em

Giáo viên 10.209 người

Thầy thuốc (y, bác sỹ) 26 người/1 bệnh viện

1) Mối tình thứ nhất: Khun Lú - Nàng Ủa.

Thuở đó, Then (chúa tể của Mường Trời) sinh hạ được một nàng công chúa đặt tên là Cong Péng. Lớn lên Nàng xinh đẹp và thông minh hơn người. Trên Mường Trời chẳng có ai xứng làm chồng Nàng. Duy nhất chỉ có Then (cha) là xứng đáng. Nhưng luật đời không thể loạn luân. Vì vậy Then gọi nàng đến cho xuống trần gian làm người, hẹn 23 năm sau sẽ trở về trời.

Dưới trần gian khi đó có Phìa Chiềng Ly, quyền uy lừng lẫy, sinh được 2 quý nữ đào tơ.
 

"Cắm xôm, chị khiến trăng mờ
Nàng em Ngân Liếng, cá ngơ ngẩn nhìn"

Một hôm, khi "hè đã sang Ban tàn rừng biếc/ muôn loài ve tha thiết kêu ran/ mưa rào tràn ruộng bậc thang/ nắng oi đã gọi 2 nàng ra sông/ tuột váy áo vẫy vùng sông nước/ Phô tấm thân ngà ngọc dưới trời/ Từ trời, trời ngắm trời coi: eo như tiên cá, 2 chồi như hoa/ Trời thầm tính: ta đà có cách/ gửi con ta vào quách 2 nàng..." Thế là công chúa Cong Péng được biến thành một quả sung chín mọng và thơm phức trôi đến 2 nàng đang tắm; 2 chị em bắt lấy và chia nhau ăn

Nàng Ngân Liếng ăn liền mát dạ
Nằng Cắm Xôm nuốt cả ngọt thơm
Thấy người khoan khoái râm ran
Chừng như phép lạ mê man động tình.

Chồng Cắm Xôm là Khum Pâng
Chồng Ngân Liếng là Khun Bái.

Ta cùng chịu phép trời biến hóa
Sinh gái trai sẽ gả cho nhau
Cho chung một Mệnh khổ đau
Cùng là gái: gả trước sau một chồng.

Hai trẻ sinh ra lớn lên ở bên nhau, vốn có duyên trời nên yêu nhau tha thiết, 2 mẹ cùng vun vén hùn vào...Nay xa cách rất chi là thương nhớ; Rồi nhiều lần tìm cách thăm nhau, mối tình ngày một bền chặt. Nhưng rồi "thấm thoát" qua nhiều năm nhiều tết...ông tạo Bái dứt khoát theo "Luật Mường" đã gả Nàng Ửa cho Khun Trai....và gia đình chàng Lú cũng ép chàng phải lấy Nàng Mành (Méng)... Kết cục là Nàng Ủa và Khun Lú quyên sinh chết vì người tình như đã ước hẹn. Hồn 2 người biến thành 2 ngôi sao Khun Lú - Nàng Ủa (Sao Hôm, Sao Mai) bị trời chắn 1 bức phên ngăn cách chỉ được nhìn thấy nhau chứ không được gặp nhau; và đúng như trời định: 23 năm sau, hồn Ủa về gặp Then, Then liền lấy làm vợ (con gái mình đã đầu thai sang kiếp khác để khỏi vi phạm Luật trời - Trời cũng khéo biến hóa là vậy). Chàng Lú và Nàng Ủa chỉ còn là:

Đứng xa cách đôi bên cùng liếc
Lệ đưa tình thảm thiết đắng cay
Đất không thương, trời lại đầy
Tình chung cũng chỉ khóc hoài mà thôi
Chàng lẩn khuất mây trời vạn kiếp
Nỗi nhớ thương biền biệt không gian.

Thầy giáo trẻ Trần Lê Văn (sinh 1920, quê Vị Xuyên - Nam Định) năm 1943 được Nhà nước Bảo hộ (Thực dân Pháp) cử lên dạy Tiểu học ở Chiềng Ly, được bố trí ở 1 gia đình người Thái họ Bạc (Bạc Cầm, Cầm Văn... thuộc tầng lớp quý tộc Thái - sau này 1946 - 1953 tỉnh trưởng Sơn La thuộc Pháp là Bạc Cầm Qúy).

Thời trước năm 1945 ở xứ Thái (Sơn La) này quan đầu tỉnh là công sứ người Pháp (tên Tây lai Cousseau - rất gian ác: vợ hắn người Việt, con nhà giàu, do Bố mẹ giúp hắn "chạy" được cái hàm "Hồng lô tự thiếu khanh" (trật Chánh Ngũ phẩm) của Triều đình Huế - đó là 1 con cáo già trong giới quan cai trị của thực dân Pháp ở Sơn La thời đó).

Con gái rượu của chủ nhà là cô Bạc Thị Nâu, cũng là học sinh của Thầy Văn. Chàng trai Thành Nam 23 tuổi, có tâm hồn thi sĩ ở cận kề cô Nàng tuổi cập kê "trai chằm nhinh báu đi" (trai gần gái không tốt)- thế là 1 mối tình trai gái thầm lặng bốc lửa. Khi mẹ Nàng phát hiện ra con gái mình "đầu mày cuối mắt" với thầy giáo Văn thì bà tuyên bố như dao chém đá "cho dù chúng nó "yêu" to bằng trái núi cũng không gả"- mối tình Thái Kinh/ ngược xuôi quả là trắc trở... Nhưng may thay: Vừa lúc ấy, Việt Minh nổi lên, bọn thống trị thực dân Pháp và bè lũ tay sai chạy bán xới lên Lai Châu rồi sang Vân Nam (Trung Quốc - đang là thời chính quyền của Quốc dân Đảng - Tưởng Giới Thạch), anh giáo trẻ Trần Lê Văn trở thành cán bộ giáo dục của chính quyền cách mạng tỉnh Sơn La, mối tình Trần Lê Văn - Bạc Thị Nâu xem ra thuận buồm xuôi gió thì tình thế lại xảy ra vào lúc ngặt nghèo: một cánh quân Pháp tràn từ Vân Nam xuống nhằm chiếm lại 18 châu Mường Xứ Thái. Thế là một đám cưới gấp (đám cưới tình thế): chỉ có nhà gái với chú rể (cùng đại diện đoàn thể Việt Minh) thật đúng như nhà thơ đã ghi lại:

Tháng hai sườn núi trăng ngơ ngác
Đám cưới hiu buồn một giác mơ.
Lý do làm chàng buồn vì
Cả họ nhà trai có chú rể
Anh lính tiền tuyến làm ông tơ.

3. Mối tình thứ 3: Tình chàng họa sĩ.

Họa sĩ Kiều Minh (sinh 1938 - quê Hà Nội). Năm 1962, sau khi tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Hà Nội lên công tác ở Sở văn hóa khu tự trị Thái Mèo, đóng ở bản Chiềng Ly (thủ phủ)...Cô Bạc Thị Nguyệt (cháu gái bà Bạc Thị Nâu) lúc này là "cô Văn Công" - đoàn văn công khu Tây Bắc: xinh đẹp, hát hay, múa dẻo đã lọt vào tầm mắt của chàng trai Họa sĩ Hà thành. Thời điểm này: cách mạng đến, xóa bỏ chế độ Phìa Tạo...làm thay đổi mọi cách sống và nếp nghĩ, sự hòa hợp đoàn kết dân tộc có nhiều sự tiến bộ, đã có nhiều cuộc hôn nhân Kinh - Thái, nên việc nên vợ nên chồng của đôi bạn Minh - Nguyệt không có gì trở ngại. Năm 1975, sau khi giải thể khu tự trị Tây Bắc: họa sĩ Kiều Minh được chuyển về Bộ văn hóa, 1984 NK tôi cũng được chuyển về Hà Nội, đến thăm 2 bạn, xúc động hạ bút viết bài thơ.
BẢN CHIỀNG LY

Bản Chiềng Ly chưa đi đã nhớ,
Phố chênh vênh bên núi bên hồ;
Gái bản từ lâu quen chợ búa
Trai Thuận Châu bao bạn nằm mơ.
Người Chiềng Ly hay đi đây đó,
Mùa hoa Ban về dự hội Làng;
Quả còn lửa bay ngang trời phố nhỏ,
Trái tim hồng thiếu nữ đón xuân sang.
Tôi say đắm yêu cô Nàng như thế.
Cha mẹ thương cho về ở Kinh Kỳ;
Không ở rể mà vẫn là rể quý
Để mỗi năm lại lên tết Chiềng Ly.
                                  NK

Bài thơ NK viết lúc đến thăm 2 bạn Minh - Nguyệt ở Hà Nội, được viết lại hoàn chỉnh ở Chiềng Ly (Thuận Châu) hồi 1993 - bài thơ "Bản Chiềng Ly" được nxb giáo dục in vào Tuyển tập Văn học Dân tộc miền núi - 1999.

Nhà văn Hoàng Quảng Uyên tăm đắc với 2 chữ "chênh vênh" của phố Thuận Châu nên con người Chiềng Ly cũng chênh vênh cùng đất, phải đi đây đi đó nhưng sự ra đi ấy không phải là "ly" (biệt) mà bởi vì mảnh đất có nhiều níu kéo...Thơ NK có một chút gì bảng lảng của khói lam chiều trên nhà sàn Tây Bắc, của nắng nhạt trải thảm cao nguyên mang dấu ấn hào hoa Kinh Bắc.

Với NK thì sợi chỉ đỏ (thông điệp) của bài thơ nằm ở 2 câu:

.... Cha mẹ thương cho về ở Kinh Kỳ;
Không ở rể mà vẫn là rể quý

"Sơn La ký sự" gồm 52 bài tùy bút, hồi ức, thơ, sưu tầm, ghi chép về xứ Thái một thời NK đã sống, nhằm để con cháu, bạn bè, ai đó đọc xong "ờ Sơn La, người Thái nó là như thế..." để thêm yêu cái xứ sở "Sơn La âm u núi khuất trong sương mù" rồi "nước Sơn La, ma Hòa Bình" ngày xưa nó bí ẩn, lạ lẫm, đáng sợ làm sao?

Năm 1962 (vừa tái lập tỉnh) Sơn La mới có 18 vạn dân, chủ yếu là người Thái, sau 1975, nhất là sau 1986 người xuôi (Thái Bình, Hưng Yên...) lên ồ ạt, đến nay 2009 dân số toàn tỉnh 10.080.641 trong đó dân tộc Thái trên 48 vạn người.

Mọi phong tục tập quán kể cả tiếng nói chữ viết Thái đang bị "hòa nhập" hòa tan, bị lai ghép đã dần mai một. SOS là thế...

Để kết cuốn sách này, có lẽ hay hơn là nhờ Chế Lan Viên nói hộ:
"Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ
Nơi nào qua lòng lại chẳng yêu thương?
Khi ta ở chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!"

Góc thành nam Hà Nội 26.5.2012

NGUYỄN KHÔI

sinh 1938, quê phố Đình, phường Đình Bảng, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh..

NR; 259/39 phố Vọng - Hà Nội.

- Hội viên Hội Nhà văn Hà Nội

- UV BCH Hội Văn nghệ Dân gian Hà Nội

- UV BCH Hội VHNT các Dân tộc Thiểu số VN (Khóa 2)

Chuyên viên Cao cấp, nguyên Phó Vụ trưởng Văn phòng Quốc hội Việt Nam

Các tác phẩm đã xuất bản:

- Trai Đình Bảng (thơ) nxb Văn Học 1995,vhtt 2000

- Gửi Mường bản xa xăm (thơ) nxb vhdt 1998 - Giải thưởng Hội VHTH các DTTS VN 1998.

- Trưa rừng ấy (thơ tứ tuyệt 100 bài) NXB VHDT-2005

- Chiều phố Vọng - Thơ, NXB NXB Hội Nhà Văn -2011

- Bắc Ninh thi thoại (biên khảo) đã tái bản lần thứ 3.

- Các dân tộc ở Việt Nam-cách dùng họ và đặt tên (biên khảo NXB VHDT 2006.

- Cổ Pháp cố sự- 4 tập, 920 trang NXB VHDT, viết về cội nguồn nhà Lý.

- Có thơ in ở: tuyển tập thơ Việt Nam 1945-2000 (NXB lao động); tuyển tập thơ

Việt Nam 1975-2000, NXB Hội Nhà Văn; tuyển tập Văn học Miền Núi-NXB giáo dục1998; tuyển tập thơ Việt Nam thế kỷ 20 (NXB giáo dục-2005) , tuyển tập thơ Việt Nam 10 năm đầu thế kỷ 21(NXB Hội Nhà Văn 2010)vv...

Dịch thuật:

- Sống Chu Son Sao (Tiễn Dặn Người Yêu) - truyện thơ dân tộc Thái

- Tiếng hát làm Dâu (dân ca H'mông) vv...

Giải thưởng :

- Giải thưởng viết về 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, bài thơ " Về Hà Nội".

- Giải thưởng Văn học Nghệ thuật Thủ đô 2008 cho Bộ sử Làng Cổ Pháp cố sự.
 

)