Chúng ta có quyền hi vọng rằng những vấn đề do quá khứ đặt ra, những biến cố quan trọng đã xảy ra trong quan hệ Việt-Mỹ sẽ được lịch sử phán xét một cách khách quan và công bằng. Đã đến lúc cần lấy quan điểm hòa bình, hòa giải, hòa hợp, tình nhân đạo và tình hữu nghị giữa các dân tộc để xem xét quan hệ giao lưu văn hóa Việt-Mỹ và tìm ra những điều tốt đẹp đáng ghi nhận và phát huy.

Năm 1832, tàu Peacock chở phái đoàn sứ giả Mỹ, do hai ông Edmund Robert và Georges Thompson cầm đầu, cập bến Đà Nẵng xin trình quốc thư và thỉnh cầu được ký kết một hiệp ước thương mãi, nhưng vì quốc thư không ghi rõ danh hiệu của vua và quốc hiệu Đại Nam nên Minh Mạng không tiếp nhận. Vua chỉ truyền lệnh đón tiếp tử tế phái đoàn Mỹ ở Công quán và chỉ định cho họ chỗ đậu tàu là vụng Sơn Trà ở Đà Nẵng. Sau đó tàu Peacock nhổ neo rời Đại Nam đi Xiêm La. Năm 1836, tàu Peacock cũng với đặc sứ E. Robert trở lại Đà Nẵng với hi vọng ký một hiệp ước thương mãi, nhưng ông E. Robert bị bệnh, tàu Peacock phải rời Đà Nẵng đi Macao đề cấp cứu; tàu cập bến Ma Cap thì ông E. Robert đã chết . Sau lần gặp gỡ bất thành này, quan hệ giữa Hoa Kì và Đại Nam bị gián đoạn trong gần bốn thập niên (1836-1873).

Nhiều người Mỹ gốc Việt là giáo sư đại học, viện sĩ hàn lâm của Hoa Kì. Viện Hàn lâm Khoa học New York đã mời nhà bác học Việt Nam Nguyễn Thanh Giang, một nhà dân chủ nổi tiếng ở Hà Nội, làm viện sĩ. Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, Đại học Virginia, giải thưởng Henri Chrétien của Hội Thiên văn học Mỹ, tác giả của "Giai điệu bí ẩn", "Số phận của vũ trụ", "Big Bang và sau đó", "Hỗn độn và hài hòa"..., (được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới), đã được mời tham gia một số chương trình nghiên cứu của Cơ quan Hàng không và Không gian Quốc gia (NASA). Giáo sư Nguyễn Xuân Vinh, Đại học Michigan và Berkeley, đã làm việc tại Phòng thí nghiệm Lực đẩy Phản lực (Jet Propulsion Laboratory - JPL) là một cơ sở quan trọng phụ trách những chương trình thám hiểm hành tinh trong Thái dương hệ của Hoa Kì. Vì đã hợp tác với NASA và tham gia vẽ quỹ đạo cho phi thuyền Apollo, đã viết ba cuốn sách giáo khoa được dùng tại nhiều nơi trên thế giới và đào tạo hơn 30 tiến sĩ về Khoa học Hàng không và Không gian ,Gs Nguyễn Xuân Vinh đã được trao tặng Huy chương Vàng Danh dự của Nhóm Tư vấn Chương trình Phát triển Nghiên cứu Hàng không và Không gian (AGFARAD) thuộc khối NATO. Năm 1990, tổng thống G. Bush (cha) đã kí quyết định từ năm đó, tháng 5 hằng năm được chính thức coi là Tháng Truyền Thống của những Người gốc Châu Á - Thái Bình Dương. Gs Nguyễn Xuân Vinh đã được mời đến dự buổi lễ công bố quyết định này (3).

Qua các phương tiện truyền thông phong phú, qua các websites đông đảo, qua những tổ chức khoa học và công nghệ quan trọng như Vietnamese Association For Computing Engineering Technology and Science (VACETS), chúng ta sẽ thấy một vài trường hợp nổi bật vừa nêu trên chỉ là một phần nhỏ của những đóng góp mà cộng đồng người Việt và người Mỹ gốc Việt đã và đang thực hiện trên quê hương mới của mình (4).

Bây giờ hãy xem xét một số lãnh vực văn hóa, nghệ thuật, mĩ nghệ Việt Nam đã lọt vào mắt xanh của nhân dân Hoa Kì.

Gốm và sứ "made in Viêt Nam" đã "nối mạng" toàn cầu và thu hút khách hàng Mỹ

Những năm gần đây một ngành mĩ nghệ quan trọng của Việt Nam liên quan đến làng gốm Chu Đậu (nổi tiếng từ tk. 14-15), làng gốm sứ Bát Tràng (nổi tiếng từ tk. 15-16) đã được khôi phục và đang phát triển mạnh. Trong khi các sản phẩm gốm sứ của miền Bắc thâm nhập công thị trường Pháp, Đức, Nhật Bản, Hồng Kông, thì các doanh nghiệp gốm miền Nam (TP. HCM, Ninh Thuận, Bình Dương, Vĩnh Long ... ) cũng có thêm nhiều đơn đặt hàng mới từ châu Âu, Úc, Hoa Kì. Theo những thông tin mới nhất (5), ưu thế của hàng gốm Việt Nam trên thị trường Mỹ, một thị trường mới so với thị trường truyền thống EU (Liên Hiệp Châu Âu) là có những cách tân về kiểu dáng, màu sắc. Ông Thái Hồ Hải giám đốc Công ti Lạc Phương Nam (Thủ Đức) cho biết: Đang có rất nhiều khách hàng Mỹ đổ về chọn mua hàng gốm phủ sơn mài vì nét độc đáo riêng của mặt hàng này là mặt hàng thế mạnh của Việt Nam mà Trung Quốc và các nước khu vực Đông Nam Á không có. Công ti Lạc Phương Nam nay đã đẩy doanh số lên hơn 300.000 USD/năm chỉ riêng trên thị trường Mỹ. Ô. Ngô Công Đức giám đốc công ti Saiga cho biết Saiga hiện có một lượng hàng lớn trải khắp châu Âu, Úc, Mỹ; thị trường Mỹ hiện rất chuộng các mặt hàng gốm kết hợp với sơn mài, phủ sơn mài, vỏ trứng, cẩn ốc hoặc kết hợp với tre, bọc tre ... được làm theo phương pháp thủ công, theo thị hiếu ("gout") xưa mang đậm nét phương Đông, ví dụ các loại hàng còn nguyên màu đất nung không tráng men vẫn gây thích thú với nhiều khách hàng Mỹ. Từ lâu các mặt hàng gốm của Công ti Saiga đã có mặt trong hệ thống siêu thị IKEA nổi tiếng với khoảng 200 siêu thị và cửa hàng lớn trên toàn thế giới kể cả Hoa Kì. Ngoài ra hàng gốm Việt Nam còn được người Mỹ biết đến thông qua Hội chợ lớn ở Chicago và Atlanta. Mới đây Hội Nghề Gốm Mĩ nghệ Xuất khẩu Vĩnh Long vừa mở website www.vinlongpottery.com để trực tiếp chàp mẫu những sản phẩm gốm đất đỏ mới nhất trong số trên 10.000 chủng loại sản phẩm gốm khác nhau cho khách hàng nước ngoài kể cả Hoa Kì.

Trong sinh hoạt rầm rộ và mênh mông của văn học Hoa Kì, nếu có một số công trình trí tuệ cổ kim của Việt Nam được dịch, được xuất bản, được đánh giá cao và gây được tiếng vang thì nên xem đó là điều bình thường hay hãn hữu? Hãy cử ra vài trường hợp tiêu biểu.
 
 

Năm 2000 nhà xuất bản Copper Canyon Press cho ra mắt cuốn "Spring Essence : the Poetry of Ho Xuan Huong", John Balaban dịch, Ngô Thanh Nhàn viết chữ Nôm. Trong bài đáp từ của mình trong chuyến đi thăm Việt Nam cuối năm 2000, tổng thống Clinton nhắc đến nhiều hoạt động văn hóa về Việt Nam ở nước ngoài, kể cả Mỹ, đặc biệt nhắc đến việc "Những bài thơ hai trăm năm trước của Hồ Xuân Hương được xuất bản tại Mỹ bằng tiếng Việt, tiếng Anh và chữ Nôm, lần đầu tiên cách viết tiếng Việt cổ truyền được in ra".

Cần nói rõ thêm rằng đây là lần đầu tiên cách viết tiếng Việt cổ truyền được in ra bằng phương tiện điện tử, mỗi chữ Nôm có một mã unicode. Đó là điều mới lạ và rất tiện lợi, có ý nghĩa lớn đối với văn hóa Việt Nam.

Tập thơ Hồ Xuân Hương này đã nhiều lần được giới thiệu bằng thái độ trân trọng của các cây bút điểm sách Mỹ, trở thành một best-seller bất ngờ, được tái bản lần thứ ba sau hai đợt in bán hết sạch từ lần ra mắt đầu tiên (tháng 10 - 2000). (7)

Bảy năm trước đó, dưới nhan đề Paradise of the Blind, nhà xuất bản Morrow, New York, đã công bố tiểu thuyết Những Thiên Đường Mù của nhà văn Dương Thu Hương, bản dịch của Nina McPherson và Phan Huy Đường. Giới báo chí và văn hóa Mỹ đã chào đón nó như một sự kiện tinh thần quan trọng : "Cuốn tiểu thuyết Việt Nam đầu tiên được xuất bản tại Hoa Kì đã được quảng cáo rầm rộ, nhưng nó rất xứng đáng bởi vì Những Thiên Đường Mù là viên ngọc quí đầy chất thơ. [...] Một cuốn sách như vậy là một bước dài trên con đường dẫn tới sự giao cảm giữa hai nền văn hóa" (Joe Collins) (8).

Cách nay hai năm, tiểu thuyết Số Đỏ, kiệt tác của nhà văn Vũ Trọng Phụng, được dịch ra tiếng Anh và được nhà xuất bản Đại học Michigan UMP phát hành vào tháng 6-2002 dưới tựa đề Dumb Luck. Nếu Lỗ Tấn đã sáng tạo được hình tượng A.Q., và Nam Cao đã sáng tạo được hình tượng Chí Phèo để bất tử hóa người nông dân cùng khổ Trung Quốc và Việt Nam xưa, thì Vũ Trọng Phụng cũng đã thành công sáng tạo hình tượng Xuân Tóc Đỏ trong Số Đỏ tiêu biểu cho anh chàng lưu manh thành thị chó ngáp phải ruồi của xã hội thực dân đầu thế kỷ 20. Thế là Dumb Luck đã được đưa vào danh mục những tác phẩm văn học kinh điển Việt Nam được giảng dạy trong các đại học Mỹ, và báo Los Angeles Times đã bình chọn kiệt tác Dumb Luck này là một trong 50 tác phẩm hay nhất được xuất bản tại Hoa Kì trong năm 2002.

Cuốn sách Việt Nam đã gây được tiếng vang trong giới văn học Mỹ gần đây nhất có lẽ là tuyển tập truyện ngắn đương đại Việt Nam nhan đề Love After War (Tình Yêu Sau Chiến Tranh) của 45 nhà văn Việt Nam thuộc nhiều thế hệ từ 70-80 tuổi đến thế hệ trên dưới 30, còn sống hay đã mất, từ Tô Hoài, Chu Văn, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Minh Khuê, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Huy Thiệp ... đến Bảo Ninh, Da Ngân, Ngô Thị Kim Cúc, Phan Thị Vàng Anh, Phan Triều Hải, Nguyễn Ngọc Tư...

Tuyển tập được dịch ra tiếng Anh này đã lọt vào Danh sách bình chọn 100 cuốn sách hay nhất năm 2003 của báo San Francisco Chronicle, một tờ báo có uy tín ở Hoa Kì. Trong một bài viết dài 16.000 chữ về 100 cuốn sách được chọn ấy, bỉnh bút của San Francisco Chronicle đã dành những dòng trân trọng cho Love After War như là "Tuyển tập văn xuôi đương đại Việt Nam bằng tiếng Anh lớn nhất được xuất bản tại Hoa Kì", một tuyển tập có văn phong đẹp phản ánh một đất nước ma,ø sau nhiều thập kỉ chiến tranh, cả văn học và đời sống không bị yếu đi, ở đó tình yêu vẫn mãnh liệt, cái mãnh liệt của trữ tình xen lẫn bi tráng.

Cách nay vài năm, giáo sư Keith W. Taylor, Đại học Cornell, đã cung cấp cho chúng ta một bức tranh tổng hợp khá phong phú về "Việt Nam học ở Bắc Mỹ", qua đó nổi bật lên nhiều trung tâm Việt Nam học tại các Đại học Hawai, California (Berkeley), Washington (Seattle), Michigan (Ann Arbor), Cornell, Harvard, Trung Tâm Việt Nam của Đại học Kỹ thuật Texas (Lubbock), Nhóm Nghiên Cứu Việt Nam (VSG) của Hội Nghiên Cứu Châu Á của Hoa Kì (AAS) và nhiều nữa... Nhiều hội thảo khoa học quan trọng đã được tổ chức như Vietnam Legacies : Twenty Years later (Việt Nam : những gì còn lại 20 năm sau) tại Đại học California, Davis (28/30-4-1995) hay hội thảo quốc tế Việt Nam học Vietnam : Beyond the Frontiers (Việt Nam : vượt qua các biên giới) do Trung Tâm Nghiên Cứu Đông Nam Á, Đại học Caliofornia, tổ chức tại Los Angeles (11/12-5-2001).

Khi Việt Nam tổ chức Hội thảo Quốc tế Việt Nam học lần thứ nhất tại Hà Nội (15/17-7-1998) với chủ đề "Nghiên Cứu Việt Nam và Phát triển Hợp tác Quốc tế" thì nhà tài trợ chính của hội thảo là Quỹ Ford của Hoa Kì, và phái đoàn Mỹ gồm hơn 30 đại biểu là một trong ba phái đoàn hùng hậu nhất, bên cạnh phái đoàn Nhật, Úc trong 26 nước tham dự (9).

Và cái đinh của liên hoan này là một cuộc triển lãm dân tộc học - văn hóa học lớn mà hai phía Hoa Kì và Việt Nam đã để ra hơn 10 năm để chuẩn bị và đã khai mạc tại Viện Bảo tàng Vạn vật học Hoa Kì (AMNH) ngày 15-3-2003 tại New York. Tháng 1-2004 triển lãm đã đi một vòng Hoa Kì (Texas, California, Colorado...) rồi mới quay trở về Việt Nam (tháng 3-2005).

Đó là cuộc triển lãm mang tên : Việt Nam : những hành trình của Thể xác, Tâm hồn và Trí tuệ (Vietnam : Journeys of Body, Mind and Spririt ) trưng bày hơn 400 hiện vật, hàng trăm hình ảnh, phần lớn mượn từ Việïn Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (Hà Nội), phần còn lại là của Viện Bảo tàng Vạn vật học Hoa Kì (New York) hay mượn của một số bảo tàng châu Âu, chủ yếu là Pháp. Qua những hình ảnh sống động, tiêu biểu nhất của văn hóa văn minh Việt Nam từ ngàn xưa, triển lãm lần lượt đưa người xem qua những chuyến hành trình độc đáo :

- Những hành trình của thần linh, gia đình và tổ tiên ;

- Hành trình của con người và hàng hóa ;

- Hành trình của sự sống và cái chết ;

- Hành trình vào rừng, đi săn thú và tìm thuốc ;

- Hành trình sang thế giới khác, v.v.

Bà Ellen V. Futter, chủ tịch Viện Bảo tàng Vạn vật học Hoa Kì, người đã cùng với giáo sư Nguyễn Văn Huy, giám đốc Viện Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, đã để ra hơn 10 năm để chuẩn bị hoàn hảo cuộc triển lãm, cho biết : "Đây là lần đầu tiên một cuộc trưng bày dân tộc học lớn về Việt Nam được thực hiện tại Hoa Kì. Nó là một phần trong truyền thống lâu đời của Bảo tàng chúng tôi nhằm giới thiệu và tôn vinh các nền văn hóa khác trên thế giới. Triển lãm này là những câu chuyện được kể qua những cuộc hành trình. Đó là cuộc hành trình qua thời gian: từ Tết Nguyên đán đến rằm tháng giêng, sang Tết Đoan ngọ giết sâu bọ mồng 5 tháng 5 rồi vào rằm tháng 7 xá tội vong nhân, qua rằm Trung thu trông trăng phá cỗ, lại đến Tết Cơm mới mồng 10 tháng 10 ... Đó cũng là cuộc hành trình qua không gian: từ Hà Nội vào TP. HCM, từ một bản người Dao vùng núi phía Bắc xuống một chiếc thuyền đánh cá ở ven biển miền Trung, rồi lại lên một lễ hội Đâm trâu ở Tây Nguyên ... Và đó cũng là những cuộc hành trình của một chiếc xe đạp chở những sản phẩm của một làng gốm từ ngoại thành vào nội đô, những chiếc bình, những chiếc vại, những bát, đĩa chất nặng trên chiếc xe đang được một người dân bình thường đạp vào thành phố để bán dạo ... Có những cuộc hành trình thật cụ thể: mọi người chen chúc trên các chuyến xe để trở về nhà trong dịp Tết và cũng có những cuộc hành trình của tâm linh: các vị thần được rước trong lễ hội, linh hồn tổ tiên trở về nhà với con cháu vào các dịp lễ tết, cưới xin, ma chay" (10).

Có lẽ gian trưng bày ấn tượng nhất là "Những linh hồn lang thang" với bài Văn tế Thập loại chúng sinh của thi hào Nguyễn Du đã làm cho nhiều người không cầm nổi nước mắt. Qua cuộc triển lãm không tiền khống hậu này, tại thành phố New York ấy, nôi có trụ sở của Liên Hiệp Quốc, ở một ngã tư quốc tế lớn, chắc chắn nhiều người Mỹ và công dân thế giới sẽ hiểu, sẽ mến thương, quí trọng Việt Nam hơn. Ngẫm ra, giao lưu văn hóa, tình hữu nghị giữa những con người, giữa các dân tộc tốt hơn chiến tranh gấp triệu lần.
 

Lê Văn Hảo (Paris)

(2) Cecil B. Currey, "Những người Mỹ ở Hà Nội năm 1945", Xưa và Nay, Hà Nội, số 149, 10-2003 (trích cuốn Võ Nguyên Giáp, nguyên văn tiếng Anh, bản dịch tiếng Pháp : Vo Nguyen Giap - La Victoire à tout prix, Phébus, Paris, 2003).
- John Prados, Operation Vulture, America' s Secret Plan to Drop a Nuclear Bomb in Vietnam in the 1950' s, Ibooks, New York, 2003.

(3) Trần Ngọc Châu, "Người vẽ quỹ đạo cho phi thuyền Apollo bây giờ"..., Thanh Niên, Hà Nội, Xuân Nhâm Ngọ, 2002, tr. 19.

(4) Trọng Minh, "VACETS chứng minh giới trẻ Việt Nam đang làm rạng danh quê mẹ", Quê Hương, Hà Nội, số 6/2002, tr. 26-27.

(5) Hoài Trang, Khánh Ngọc, Gốm Việt "nối mạng" toàn cầu, Ts. Tuổi Trẻ Chủ nhật, số 21, 30-5-2004, tr. 20-21

(6) Nguyễn Đức Thế, "Múa Rối Nước thành phố Hồ Chí Minh : Ngang dọc trong lòng nước Mỹ", Tuổi Trẻ Chủ Nhật, Sài Gòn, số 25 (25-6-2000), tr. 27.

(7) D. Thu, "Từ Hồ Xuân Hương đến John Balaban - Chiếc cầu nối ba thế kỷ", Tuổi Trẻ Chủ Nhật, Sài Gòn, số 11 (25-3-2001), tr. 13.

(8) "Dương Thu Hương, tác giả Việt Nam được dịch sang nhiều thứ tiếng", Diễn Đàn, Paris, số 17 (tháng 3-1993), tr. 17.

(9) Đại học Quốc gia Hà Nội và Trung tâm Quốc gia Khoa học Xã hội và Nhân văn, Việt Nam học, Kỷ yếu Hội thảo quốc tế lần thứ nhất, Hà Nội, 15/17-7-1998, Thế Giới, Hà Nội, 2000, tập I-V.
- Nguyễn Văn Ký, "Hội thảo quốc tế về Việt Nam học và những dấu hỏi", Diễn Đàn, Paris, số 78 (tháng 10-1999), tr. 23-24.

(10) Thu Hà (phỏng vấn bà Ellen Futter), "Hành trình vượt Thái Bình Dương cả hai chiều và liên tục", Tuổi Trẻ Chủ Nhật, Sài Gòn, số 11 (24-3-2003), tr. 14-15, 39.
Đoàn Công tác của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Những cảm nhận đầu tiên từ Triển lãm " Việt Nam : những hành trình của Con Người, Tinh thần và Linh hồn" tại New York, Ts Quê Hương, Hà Nội, số 4-2003, tr. 25-27.