Tôi đã ghé qua khá nhiều phố cổ ở đất nước mình. Hình như là kẻ yếu bóng vía khi nhìn những cao ốc đồ sộ nên cảm thấy an lòng khi bước trong những ngõ hẹp và nhà thấp. Phố cổ Hà Nội quá thâm trầm, thấy ngưỡng vọng nhiều hơn là yêu mến. Phố cổ ở Huế trang nghiêm và quí phái, thấy đẹp đài các kiêu sa hơn là gụi gần thân mật. Những phố cổ tỉnh lẻ dọc đường phiêu bạt lại nhuốm màu tiêu sơ, kiêu bạc. Còn về phố Hoài cứ cảm giác như gặp lại một người bạn cũ từ lâu trông đợi, phố như choàng vai khách trò chuyện,khách như bá vai phố mà hàn huyên thân thiết. Phố không quá thâm trầm, lại không quá thâm nghiêm, gặp lại một không gian cổ và cũ, như một ngày bạc tóc trần gian, trải bao dặm đường dâu bể bỗng được nhảy lên chiếc xe thổ mộ với nhịp gõ bình yên của vó ngựa, với tiếng lăn khô ấm của vòng bánh gỗ quay về cố quận. Như trong mỗi tâm hồn người có một góc nhỏ cho ta sống cùng nhớ nhung, kỷ niệm.Phố Hoài - Hội An là cõi nhớ giữa cõi người ta, như cái góc nhỏ dịu dàng của hồn người vậy. Đâu phải ngẫu nhiên mà những người yêu Hội An bằng cả tấm lòng đều thích gọi nơi đây là phố Hoài - phố nhớ. Cả Hội An là một nỗi nhớ, thẫm đặc giữa cội lòng như một vết khắc thiên thu lên bao nhiêu số phận đời người đã lặng lẽ đi qua dưới u trầm phố cổ, đi qua bao mưa nắng trần ai, đi qua vạn mùa rêu xanh trên âm thầm gạch ngói. Hội An như một cõi đi về không riêng cho ai mà ai cũng thấy như của riêng mình. Thật lạ lùng !

2. Yêu ở đâu thì yêu - Về Hội An xin chớ - Hôn một lần ở đó - Một đời vang thuỷ triều...Mấy câu thơ của Chế Lan Viên trong Một bài thơ tình Hội An hay vang lên trong trí khi tôi về Hội An. Mỗi lần nhìn những con phố cổ nơi đây, tôi vẫn nghĩ dường như nó sinh ra chỉ để cho những đôi tình nhân thả bước hẹn hò. Mấy thế kỷ đi qua, dòng đời cuộn bao cơn sóng phế hưng, nhưng làm sao không cảm động khi nhìn thấy những nếp nhà dường như vẫn thế, cất giữ cho con người những ký ức, những kỷ niệm. Một không gian như ngưng đọng, thời gian không đến, không đi. Lắm khi bước trên quãng phố cũ xưa ấy cứ viễn vông rằng sau lối ngõ khuất kia hay dưới một mái hiên rêu xanh nào đó của Hội An, mình sẽ gặp lại một bóng hình thật quen thuộc. Hội An là thế đấy, thường thức gọi, rủ rê, dẫn dụ con người ta đi lạc về những miền ký ức miên man và mê đắm. Không biết bao nhiêu mối tình đã được phố cổ Hội An làm chứng nhân, có ai đó đã trở lại đây để tìm lại ước thề vàng đá ? Phố vẫn nguyên xưa mà người cũ không còn ở đó để rồi như chàng Thôi Hộ bên Tàu đời nhà Đường đã tương tư : trước sân nào thấy bóng người. Hoa đào năm trước còn cười gió đông...(Nhân diện bất tri hà xứ khứ. Đào hoa y cựu tiểu đông phong...). Bỗng nhiên tôi nhớ Tần, không phải yêu đương, hò hẹn gì nhau. Tần cũng có một căn nhà nhỏ trên đường ra cửa Đại loáng thoáng tre trúc và hương cau. Những bức tường của gian nhà cổ nơi Tần ở cũng như bao nhiêu bức tường, mái phố của Hội An luôn in dấu rêu xanh như một âm vọng của thời gian mỗi mùa, mỗi thuở. Những ngày mưa buông mịt mùng mái phố, Tần vẫn nhắn tôi về nhìn rêu lên xanh. Xanh đến não nùng và óng ả. Hoài vọng gì chăng, rêu ơi ? Nơi đó có những ngày với bạn bè phố Hội và những kẻ mê đắm phố Hội như Phùng Tấn Đông, như Ngọc Tuấn, như Phạm Xuân Hùng, Hoa Ngõ Hạnh...Một chiếc thuyền trôitrên mịt mùng sông Hoài, dưới trăng suông và mờ ảo lập loè ánh lửa thuyền chài phía Cẩm Kim, Câm Nam...Mỗi người yêu Hội An theo một kiểu của riêng mình, nhưng chính Hội An gụi gần đã làm nên cái tình người gần gũi chỉ về đây mới cảm hết, thấm thía hết. Đôi khi vu vơ rằng sao mình không có một mối tình gửi lại cùng Hoài phố để ký ức xuôi ngược đi về. Đôi khi thấy may là đã không có mối tình nào ở đó. Phố xá thân quen thế, thân thuộc thế, trái tim mỏng manh biết có chịu nổi như chàng Thôi Hộ ngày xưa ?

3. Phố của nhớ. Phố của yêu. Phố Hoài còn là phố của tình người mãi nguyên đán với thời gian. Một người đàn bà gánh nước thuê, khi mất đi cả thị xã nhà nào cũng có người đi đưa tiễn ; hai bà lão bán lục tàu xá tảo tần ở tuổi quá " cổ lai hi ", đêm đêm gõ guốc trên lòng phố, có người dân phố Hội chỉ nằm nghe tiếng guốc, tiếng rao đã khàn đục mà biết sức khỏe thế nào, chạnh thương buổi chiều tà bóng xế của người mẹ già còn nặng gánh đời cơm áo nuôi cháu chắt.Nhiều người đến Hội An đều chung một nhận xét : người Hội An khoan hoà, lặng lẽ và nhân ái. Nếp cũ gia phong dưới những mái nhà cổ kính, vây bọc bởi những hoành phi câu đối, tràng kỷ sập gụ...hay chỉ mọn nghèo với liếp gỗ, cội mai già góc sân, dù vật đổi sao dời đến đâu thì Hội An chỉ mở cửa đón và giữ cái đẹp, cái hài hòa, nhân ái ở lại với mình. Nghĩa là không thể không nghĩ đến tương lai, nhưng hình như người Hội An vẫn cho ta cái cảm giác ngược chiều thời gian. Và vì thế nhiều người gọi Hội An là " di tích sống ". Vâng, chính những cư dân Hội An hiện đại đang sống giữa một di tích cổ kính, luôn mang tấm lòng nghiêng trĩu về quá khứ để cho ta gặp một Hội An không nơi nào có được.

Dĩ nhiên tôi biết rằng Hội An không chỉ là phố nhớ, phố yêu, Hội An còn là phố tranh phường họa làm mềm lòng nhiều họa sĩ tài ba như Lưu Công Nhân : Hội An còn có một nền văn hóa ẩm thực đặc sắc, có những làng nghề độc đáo...Bao người đã đến, đã yêu, đã ca ngợi. Đôi khi chỉ biết lặng im vì những gì muốn nói người ta đã nói. Nhưng cái chữ yêu ở trên cõi đời này cả triệu triệu người vẫn nói, lặp lại một chữ ấy thôi mà đâu có gì là mòn cũ ? Bởi mỗi người có một cách yêu. Và nếu tôi " phải lòng " Hội An thì việc gì không nói, dù đấy là những điều rất cũ.

12-1998