Nhật Bản, quốc gia c� truyền thống Phật gi�o l�u đời, l� qu� hương của những bậc tu h�nh nổi tiếng như Kuukai, Saigy�, D�gen, Dait�, Nichiren, Shinran, Rennyo, Eisai, Hakuin, Takuan... Tuy nhi�n, c� thể n�i trong số c�c nh�n vật ấy, chưa thấy vị n�o gi�u c� t�nh đến độ g�y tranh c�i v� ảnh hưởng đến văn ho� nước n�y một c�ch s�u rộng như H�a thượng Ikkyuu (Nhất Hưu), t�c giả Ky�unshuu (Cuồng V�n Tập), m�t t�c phẩm được xem như một thiền ngữ lục bằng thơ.

I)  Ba c�ch nh�n Nhất Hưu:

Ikkyuu (Nhất Hưu, 1394-1481?), tăng nh�n Nhật Bản t�ng Rinzai (L�m Tế), thụy hiệu l� S�jun (T�ng Thuần), được biết đến với nhiều biệt hiệu kh�c như Muukei (Mộng Khu�), Ky�unshi (Cuồng V�n Tử), Katsuro (Hạt Lư)... Ngo�i ra, �ng c�n tự xưng m�nh l� đồ t�n đời thứ bảy tăng Hư Đường (Kyod� shichise no mago) hay đồ t�n đời thứ năm tăng Đại Đăng (Dait� gose no mago), danh hiệu đặt theo hai t�n sư y�u k�nh. Ikkyuu sinh ra v� sống v�o giữa thời Muromachi (1392-1573), một thời đại nhiều biến loạn.

Ng�y nay, �ng được xem như một nh�n vật lịch sử độc đ�o v� c� 3 đặc điểm.  

Một, �ng l� vai ch�nh của c�c truyện tếu hết sức th� vị mang t�n Ikkyuu-tonchi banashi. Tonchibanashi 頓知咄 ở đ�y c� nghĩa l� truyện h�i hước (comic story) với nội dung ứng đối ranh m�nh. Kể từ thời Edo trở đi, người ta đ� lục lọi từ c�c tư liệu của thời Muromachi li�n quan đến �ng để tạo ra một nh�n vật Ikkyuu đầu �c th�ng minh v� đ�ng khung h�nh trạng của �ng trong những c�u chuyện l�m cho đ�ng đảo đại ch�ng th�ch th�. Ikkyuu mang h�nh tượng một thiếu ni�n hay một l�o gi�, c� những h�nh động vượt ra ngo�i khu�n ph�p sinh hoạt của thời kỳ Mạc phủ Edo[1]. Nh�n vật đ� với t�i năng v� cơ tr� đ� tho�t ra được biết bao cảnh hiểm ngh�o, th�o gỡ cứu gi�p cho người gặp cảnh hoạn nạn, đấu l� l�m im miệng những nh� sư c� địa vị cao, dẫn dắt c�c c� g�i bu�n hương b�n phấn về với lẽ đạo. Con người ấy c�n s�ng t�c những b�i đạo ca dễ hiểu để khai nh�n cho người đời.

Qua h�nh tượng Ikkyuu m� họ tạo ra, ta thấy người thời Edo l� những kẻ y�u chuộng tự do, kh�ng th�ch bị c�u th�c trong lễ nghi, chống đối lại quyền lực của truyền thống. Kh�ng những thế, tinh thần chống đối ấy được thể hiện bằng sự lanh lợi, ứng biến, d� d�m. Trong chiều hướng đ�, h�nh tượng Ikkyuu trong c�c truyện tếu thời Edo kh�ng kh�c g� h�nh ảnh của một nh�n vật hư cấu Việt Nam: Trạng Quỳnh thời L� Trịnh, vốn cũng �sống� trong một giai đoạn chẳng xa g� với thời Muromachi v� cũng hay bỡn cợt ch�nh quyền lẫn người đời. Thế nhưng, ch�ng ta kh�ng thể dựa v�o c�c truyện tếu thời Edo m� ng�y nay manga v� phim ảnh tiếp tục khai th�c để c� một c�i nh�n trung thực v� lịch sử về H�a thượng Ikkyuu.

Hai, Nhất Hưu được biết như một vị cao tăng đạo mạo v� đ�ng ch�n nếu đem so s�nh với nh�n vật trung t�m c�c truyện tếu n�i tr�n. H�nh ảnh ấy đ� được dựng l�n trong ni�n biểu về �ng: T�kai Ikkyuu �sh� Nenpu (Đ�ng Hải Nhất Hưu H�a Thượng Ni�n Phổ) m� từ đ�y xin gọi tắt l� Nenpu. Tư liệu n�y c� lẽ do một số đệ tử của �ng soạn ra khoảng 10 năm sau khi t�n sư qua đời (1481). Thế nhưng ch�ng ta kh�ng thể n�o tin tất cả những g� đ� ch�p trong Nenpu. Chẳng hạn về ng�y sinh th�ng đẻ . Họ bảo �ng sanh nhằm ng�y Tết nguy�n Đ�n (ch�nh nguyệt nguy�n nhật) năm �ei (Ứng Vĩnh nguy�n ni�n, 1394). Tập qu�n �đ�nh b�ng� nh�n vật bằng ng�y sanh th�ng đẻ như thế thường thấy ở thời xưa khi người ta kể tiểu sử vua ch�a, cao tăng hay anh h�ng. Ngo�i ra việc Nenpu quả quyến rằng người k�nh địch của Ikkyuu v� sư huynh của �ng, ho� thượng Y�s� S�i (Dưỡng Tẩu T�ng Di), kh�ng hề nhận được ấn khả từ sư phụ của hai người (H�a thượng Kas� S�don, Kes� S�don, Hoa Tẩu T�ng Đ�m, ch�a Daitokuji) l� một điều chưa chắc đ� thỏa đ�ng. Những tư liệu đ�ng tin cậy đ� trưng bằng cớ ngược lại. C�n c�u chuyện khi Kas� truyền ấn khả cho Ikkyuu th� mấy lần �ng đều kh�ng nhận v� vứt x� đi cũng c� khả năng l� chuyện bịa đặt để tăng uy t�n thầy m�nh v� qua đ�, uy t�n của ch�nh m�nh. L� do l� n� đi ngược lại với những lời Ikkyuu ph�t biểu l�c sinh tiền.

Cũng trong c�ng một mục đ�ch, thay v� th�m v�o, họ đ� bớt đi. V� dụ, Nenpu kh�ng cho ch�ng ta thấy được chữ �d�m� (d�m sắc) nổi bật trong sinh hoạt của Ikkyuu. C�ng lắm, n� chỉ thể hiện bằng một c�ch n�i gi�n tiếp như c� đoạn bảo, thường ng�y để b�ng đ�a, t�n sư của họ c� khi l�m thơ n�i về x�m lầu xanh.

Đối với người soạn Nenpu, t�n sư kh�ng hề l� kẻ tinh nghịch ranh m�nh nhưng l� nh� tu gi�c ngộ ho�n to�n. �ng kh�ng thể l� �ng sư ph�ng đ�ng m� chỉ l� một kẻ đ� si�u việt mọi dục vọng.

Tuy Nenpu gợi cho ch�ng ta nhiều thắc mắc về t�nh c�ch x�c thực của n� nhưng cho đến nay, c�c nh� nghi�n cứu khi viết về Ikkyuu kh�ng l�m c�ch n�o kh�c hơn l� dựa v�o Nenpu như nguồn tư liệu ch�nh. Ky�unshuu tuy l� một nguồn tư liệu kh�c nhưng v� mang t�nh c�ch t�c phẩm văn học, n� kh�ng thể n�o tr�nh được t�nh hư cấu. Th�nh thử khi viết về Ikkyuu, c�ng việc t�ch bạch đ�u l� th�ng tin kiểm chứng được chắc chắn, đ�u l� điều c� thể tin cậy, đ�u l� ngộ nhận, sai lầm...l� một việc rất kh�.

Ba, Ikkyuu c�n c� một h�nh ảnh kh�c l� nh� thơ t�i hoa, người đ� viết Ky�unshuu (Cuồng V�n Tập). Những b�i thơ đậm m�u sắc t�nh (erotic) qui ra h�nh vi sư ph� giới của �ng c� thể được nhận ra nơi đ�y. Tuy nhi�n, �ng kh�ng chỉ l�m thơ thuần t�y dưới kh�a cạnh ấy m� th�i. Trong thi tập, người ta c�n thấy c� những b�i với m�u sắc si�u h�nh, đậm đ� triết l� Phật gi�o Thiền t�ng v� những b�i chỉ tr�ch phong tục đồi phế trong c�c tự viện đương thời. Đặc biệt mũi d�i c�ng k�ch của Ikkyuu thường chĩa về ph�a sư huynh Y�s� S�i (Dưỡng Tẩu T�ng Di) v� t�ng ph�i �ng ta. Nhiều khi lời lẽ nặng nề đi đến chỗ tho� mạ. Nhưng nh�n chung, Ky�unshuu c� lẽ l� một t�c phẩm c� một kh�ng hai trong văn học Nhật Bản. N�i theo kiểu Việt Nam, th� t�c giả của n�, Ikkyuu, c� thể l� một n�ng Hồ Xu�n Hương trong trang phục nam nhi. Thực vậy, về t�nh dục chẳng hạn, c� những b�i thơ b�y tỏ một c�ch trực tiếp, cực kỳ lộ liễu. Điều đ� như chứng tỏ một sự tự t�n về việc gi�c ngộ lẽ đạo, vừa n�i l�n t�nh cảm phẫn nộ, ch�n gh�t c�ng cực trong l�ng người viết ra n� m� ta kh� l�ng t�m thấy trong ng�n ngữ thi ca ở đ�u kh�c.

Tuy nhi�n, qua t�c phẩm, đ�i chỗ nh� thơ của Ky�unshuu nhiều khi cũng tỏ ra bất nhất, tự m�u thuẫn. Do đ�, rốt cuộc l� việc t�m ảnh đ�ch thực của Ikkyuu vẫn l� một vấn đề nan giải cho những nh� nghi�n cứu.

Trong Ky�unshuu, kh�ng chi tiết n�o gi�p ta biết th�m về cuộc sống trong đời thường của Ikkyuu. Thế nhưng, n� c� thể cho thấy được phản ứng của �ng đối với những t�c động đến từ thực tế cuộc đời. Những phản ứng tuy đơn lẽ c� thể kết hợp để đem đến cho ta h�nh ảnh thế giới của nh� thơ. Một c�u như: Ngư h�ng tửu tứ hựu d�m phường

chưa chắc đ� gi�p ta quả quyết rằng tr�n thực tế, Ikkyuu c� lui tới c�c cửa h�ng b�n c� (ngư h�ng), qu�n rượu (tửu tứ) v� x�m lầu xanh (d�m phường). �ng c� thể từng đến m� cũng c� thể kh�ng, nhưng n� cho ta biết rằng �t nhất �ng c� lui tới những nơi đ� �trong tưởng tượng�.

Để hiểu Ikkyuu l�c đ� sống thế n�o m� l�m thơ như vậy, chắc cần nh�n lại thời đại của �ng v� những chi tiết trong truyện k� của �ng do người xưa để lại. Theo Nenpu (Ni�n phổ), Ikkyuu sinh v�o năm 1394 nhưng v� những l� do về t�nh x�c thực đ� tr�nh b�y b�n tr�n, ta kh�ng thể tin hẳn nhưng c� lẽ n� kh�ng xa sự thực l� bao nhi�u. �ng sống tr�n 80 tuổi, nghĩa l� mất v�o khoảng năm 1481.

Đặc biệt v�o thời điểm n�y, ở Nhật Bản, giữa c�c vũ sĩ đo�n kh�ng ngừng c� những cuộc tranh chấp quyền lực. Nội loạn, đ�i k�m, dịch lệ xảy ra kh�ng ngừng, đ� l� chưa kể c�c Ikki (nhất quĩ) tức l� những cuộc nổi loạn của n�ng d�n. Nội loạn th� đến cuối đời Ikkyuu, n� đ� lan rộng ra đến qui m� to�n quốc. Đ� l� Loạn �nin (Ứng Nh�n, 1467-77). Hai đạo h�ng binh của vũ sĩ Đ�ng T�y đối mặt nhau, d�y x�o kinh đ�. Người thắng đem kẻ bại ra chặt đầu ở b�i s�ng Kamo (gọi l� Kawahara b�n cầu Rokuj�) v� cứ thế, cảnh th� thảm ấy diễn qua diễn lại. Ikkyuu tho�t khỏi Ky�to về th�n Takigi v� tr� tại Shuu.on.an (Th� �n Am). Th�n Takigi bị ngọn lửa chiến tranh lan đến, �ng phải chạy loanh quanh c�c v�ng l�n cận như Yamato v� Izumi. Nạn đ�i lại ho�nh h�nh khắp nơi, con số người chết l�n đến h�ng chục vạn (1461). Ch�nh v�o năm đ�, Ikkyuu đ� viết ba b�i thơ nhan đề Gashi (Ngạ tử), c� những c�u: Cực khổ cơ h�n b�ch nhất th�n, Mục tiền ngạ quỷ, mục tiền nh�n.

Loạn Ikki tr�n đến Ky�to (1457). Thế rồi chiến cuộc xảy ra ngay ngo�i đường phố. C� thời kỳ, trạm canh, cửa ải cũng bị ph� tan (1480). Kh�ng ai c� thể chận đứng được họ, ngay c�c binh đo�n vũ sĩ. Ikk� ikki (Nh�m t�n gi�o Nhất Hướng) nổi dậy ở Kaga v�o năm 1474 cũng hoạt động mạnh v�o thời n�y v� ch�nh quyền Mạc phủ Ashikaga v� qu� yếu v� chia rẽ, kh�ng thể lập lại trật tự. Điều n�y kh�c hẳn với thời Tokugawa khi thế lực trung ương vững mạnh n�n �p chế được tất cả. Phải chăng, ho�n cảnh chiến loạn  như vậy l� điều kiện thuận lợi để t�i luyện c� t�nh mạnh mẽ nơi con người Ikkyuu.

Chiến tranh xảy ra ở kinh đ� cũng l�m cho văn ho� tr�n về địa phương theo bước ch�n của những người l�nh nạn. Ch�nh ra trước đ�, kể từ thế kỷ 14 - như ghi lại trong quyển 7 của Taiheiki (Th�i B�nh K�) - thể thơ renga (li�n ca) đ� được lưu h�nh trong d�n ch�ng, từ giới qu� tộc thượng lưu hay vũ sĩ cấp cao cho đến c�c vũ sĩ cấp thấp. Inry�ken Nichiroku (�m Lương Hi�n Nhật Lục, tập nhật k� ghi ch�p sự việc trong khoảng 1435-66 v� 1484-93 ) v�o thế kỷ 15 cũng đ� nhắc đến việc Sh�gun v� thường d�n hay đến xem c�c cuộc tr�nh diễn Sarugaku (Vi�n Nhạc, tiền th�n của N�) tr�n b�i s�ng Kamo ở Ky�to. Đ� l� một việc kh�ng hề thấy v�o thời Heian về trước m� cũng kh�ng hề thấy v�o thời Tokugawa về sau. Tsukubashuu (Tr�c Ba Tập, 20 quyển, 1356) với thơ renga do qu� tộc Nij� Yoshimoto v� tăng Kyuusai thu thập v� Shinsen Inu Tsukubashuu (T�n Tuyển Khuyển Thố Cửu Ba Tập, 20 quyển, 1495) thơ renga b�nh d�n do �uchi Masahiro v� S�gi tuyển chọn, đ� tiếp x�c v� giao h�a với nhau. C�c diễn vi�n Sarugaku biết đ� phối hợp N� sơ khai theo truyền thống của thời Heian với Ky�gen (Cuồng Ng�n) vốn l� sản phẩm của thời đại.

Ikkyuu l� người giao du rộng r�i trong giới thầy dạy renga v� diễn vi�n tuồng N�. Chắc chắn �ng kh�ng xa lạ g� với t�c phẩm Inu Tsukuba v� thế giới của Ky�gen. Thế giới n�y cũng li�n kết với thế giới d�n ca (311 b�i kouta = tiểu ca) thấy trong Kanginshuu (Nh�n Ng�m Tập, 1 quyển, t�c giả v� danh, 1518).

R� r�ng l� H�n Thi của văn học Gozan (Ngũ Sơn, năm ch�a Thiền lớn) kh�ng c� những b�i n�o c� chủ đề nhục cảm như thơ của Ikkyuu trong Ky�unshuu. Tuy nhi�n, ngo�i đời, v�o thời đại của �ng, người ta vẫn b�n về nhục cảm đấy th�i. Cả Ky�gen, cả Inu Tsukubashuu, cả Kanginshuu, l�u l�u đều c� n�i tới n� một c�ch trực tiếp. Điều n�y chứng tỏ văn h�a đại ch�ng đương thời kh� tho�ng về vấn đề b�y tỏ về t�nh dục. Điểm đặc biệt của Ikkyuu kh�ng phải l� việc �ng tr�nh b�y vấn đề đ� một c�ch lộ liễu nhưng l� �ng đ� tr�nh b�y n� dưới dạng thơ �đ�ng k�nh� l� thể thất ng�n tứ tuyệt. Trong � nghĩa đ�, tr�n c�n đường t�m đến với đại ch�ng, l� một người ở giữa Thiền l�m vốn c� một khoảng c�ch với đại ch�ng, Ikkyuu phải c� những vần thơ �vượt ra khỏi h�nh thức c� sẵn� (katayaburi). 

N�i về Thiền T�ng Nhật Bản thời Kamakura th� c� hai nh�nh lớn l� t�ng S�t� (T�o Động) do D�gen (Đạo Nguy�n) mở ra v� t�ng Rinzai (L�m Tế) do Eisai (Vinh T�y) khai s�ng. S�t� lấy zazen (tọa thiền) l�m gốc, hoạt động mạnh ở c�c địa phương. Trong khi ấy, Rinzai tập trung v�o việc đ�n c�c nh� sư Trung Quốc trốn khỏi sự đ�n �p của triều Nguy�n sang Nhật. Như vậy Thiền L�m Tế thừa kế được văn ho� Thiền truyền thừa từ đời Tống, c� ảnh hưởng lớn đối với ch�nh quyền vũ sĩ ở trung ương. Quyền lực mạc phủ sau đ� đ� tổ chức hệ thống năm ng�i ch�a lớn gọi l� Ngũ Sơn. C�c ch�a Rinzai trở th�nh ch�a nh� nước (quan tự). C�c ch�a Ngũ Sơn c� �tự c�ch� (ranking) cao hơn cả, dưới n� l� Thập S�t, sau mới đến Chư Sơn. Chư Sơn kh�ng phải l� c�c ch�a nh� nước. Tiền b�n thế kỷ 14, tăng Mus� Soseki (Mộng Song Sơ Thạch, 1275-1351) đi song đ�i với ch�nh quyền của Ashikaga Takauji, người khai s�ng Mạc phủ Ashikaga, đ� mở ra Tenryuuji (Thi�n Long Tự). C�ng l�c, Shuuh� My�ch� (T�ng Phong Diệu Si�u, 1282-1337) cũng nhờ mối quan hệ với Thi�n ho�ng Go Daigo m� n�ng ch�a Daitokuji (Đại Đức Tự) của m�nh l�n, c�ng với Tenryuuji th�nh hai ng�i ch�a quan trọng v�o bậc nhất trong hệ thống. Thế nhưng sau đ�, ph�i Mus� Soseki đ� ph�t huy tiềm lực ch�nh trị của m�nh để đạt đến quyền lực tối cao trong nh�m Ngũ Sơn. Đến cuối thế kỷ 14 (năm 1374) th� c� chế độ �tăng lục�. Tăng quan gọi l� tăng lục c� quyền bổ nhiệm v� miễn nhiệm c�c tăng trụ tr� ch�a nh� nước. Người ch�u của Mus� l� Shunoku My�ha (Xu�n Ốc Diệu Ba, 1311-1388) đ� đạt đến địa vị n�y. Trong khi đ�, Daitokuji bị gi�ng c�ch, cuối thế kỷ 14, n� chỉ đứng v�o hạng ch�t của c�c quan tự (vai thấp nhất trong thập s�t, 1386). Đến đầu thế kỷ 15 (năm 1431) th� n� trở th�nh một ch�a tư nh�n kh�ng hơn kh�ng k�m.

Cổng ch�a Daitokuji 

Ikkyuu nằm trong hệ thống Daitokuji cho n�n c� thể xem �ng thuộc th�nh phần đối lập với hệ thống ch�nh tức l� c�c quan tự. �ng kh�ng c�n được sự thư th�i vật chất m� phải sống cuộc đời đạm bạc v� kh�ng c�n được ch�nh quyền bảo trợ. C� lẽ mang t�m t�nh đ� m� �ng đ� đề nghị một lối sống Thiền m� m�u sắc t�n gi�o được coi trọng hơn m�u sắc thế tục. Trong nội bộ thiền l�m, c� tinh thần đối kh�ng lại c�c quan tự kh�ng chỉ c� Daitokuji. T�ng S�t� (T�o Động) cũng chống. B�n ngo�i thiền l�m th� phải n�i J�do Shinshuu (Tịnh Độ Ch�n T�ng) của tăng Rennyo (Li�n Như, 1415-1499), người kế thừa sự nghiệp của c�c tổ H�nen (Ph�p Nhi�n) v� Shinran (Th�n Loan). Trước đ�y, ta c� dịp n�i đến cuộc nổi dậy của t�ng Ikko (Nhất Hướng). Rennyo từ sau khi rời bỏ Ikki đ� đi x�y Honganji (Bản Nguyện Tự) v� sự kiện n�y cũng đ�nh dấu một giai đoạn quan trọng trong cuộc đời của Ikkyuu. Ky�unshuu kh�ng tỏ ra đặc biệt quan t�m đến gi�o l� S�t� nhưng �ng cho thấy c� sự đồng cảm với tổ H�nen v� J�do Shinshuu (Tịnh Độ Ch�n T�ng). Điều n�y ta sẽ c�n c� dịp trở lại sau. Tuy nhi�n c� thể n�i ở đ�y rằng sự đồng cảm ấy một phần l� do lập trường đối kh�ng chia sẻ bởi Daitokuji v� gi�o đo�n H�nen đứng trước quyền lực của c�c đại tự viện theo ch�nh phủ. Hơn nữa, t�nh h�nh đương thời đ� khiến cho th�i độ phản kh�ng v� ph� ph�n của Ikkyuu trở th�nh một điều tất nhi�n v� kh�ng chỉ l� kết quả của tương quan đối lập giữa Daitokuji v� c�c quan tự trong nh�m Gozan m� th�i đ�u.    

Hệ thống của Daitokuji (Đại Đức Tự) ph�t nguy�n từ d�ng Thiền của cao tăng Kid� Chigu (Hư Đường Tr� Ngu, 1185-1269) b�n Trung Quốc. Như ta đ� biết, Kid� xuất th�n đồ t�n đời thứ 10 chi ph�i Y�ki H�e (Dương Kỳ Phương Hội, 992-1049). Y�ki H�e vốn l� học tr� lớn của Rinzai Gigen (L�m Tế Nghĩa Huyền,  ? - 866/867). Cao tăng Nhật Bản Nanpo J�min (Đại Ứng Quốc Sư Nam Phố Thiệu Minh, 1235-1308), qua b�n đ�, thụ ph�p của d�ng Thiền Kid� rồi về nước tu h�nh ở Kench�ji (Kiến Trường Tự). Ph�p tự của Nanpo ch�nh l� Shuuh� My�ch� (Đại Đăng Quốc Sư T�ng Phong Diệu Si�u), người đ� gầy dựng Daitokuji th�nh một ng�i ch�a nổi tiếng. M�n hạ của Đại Đăng c� hai người. Tett� Gik� (Triệt �ng Nghĩa Hưởng, 1295-1369) th� đ� thế tập thầy m�nh ở Daitokuji c�n đồng m�n của �ng l� Kanzan Egen (Quan Sơn Huệ Huyền, 1277-1360) đi khai sơn My�shinji (Diệu T�m Tự). Người kế tiếp Tettsu� Gik� ở Daitokuji l� Gongai S�chuuu (Ng�n Ngoại, T�ng Trung,  ? � 1390). Ph�p tự của Gongai l� Kas� S�don (Hoa Tẩu T�ng Đ�m, 1352-1428). �ng n�y lại tu h�nh ở v�ng Katata (�mi) b�n hồ Biwa v� rốt cuộc kh�ng v�o Ky�to để trở th�nh trụ tr� Daitokuji. Kas� cũng c� hai cao đồ. Một người l� Y�s� S�i (Dưỡng Tẩu T�ng Di, 1379-1458) được nhắc đến b�n tr�n. C�n người kia kh�ng ai kh�c hơn Ikkyuu S�jun (Nhất Hưu, T�ng Thuần) nh�n vật ch�nh của b�i viết n�y. Y�s� l� ph�p huynh của Ikkyuu, lớn hơn �ng độ 15 tuổi.

Tuy nhi�n, giữa Y�s� v� Ikkyuu l� một sự đối đầu kh�ng khoan nhượng. Điều đ� đ� được bộc lộ r� r�ng qua hai t�c phẩm của Ikkyuu l� Ky�unshuu (Cuồng V�n Tập) v� Jikaishuu (Tự Giới Tập). H�nh như Y�s� đ� nhận được ấn khả của Kas� v�o năm 1414 v� đến năm 1445, v�o trụ tr� ở Daitokuji v� th�nh c�ng trong việc vận động sự ủng hộ của c�c đ�n việt c� thế lực để đưa Daitokuji l�n h�ng một ng�i ch�a ti�u biểu. Thế rồi từ đ� về sau, học tr� Y�s� l� Shunpo S�ki (Xu�n Phố T�ng Hy) v� lớp đồ t�n sẽ tiếp tục trụ tr� ở đấy. Mặt kh�c, Ikkyuu th� - như t�i liệu Nenpu (Ni�n phổ) đ� cho biết - nhiều lần x� bỏ ấn khả trạng do Kas� ban cho. Chẳng những thế, �ng kh�ng sống ở Daitokuji v� cũng chẳng bao giờ ban ấn khả cho học tr�. �ng chỉ ca ngợi nếp sống tu h�nh thanh cảnh đạm bạc của Shuuh� (Đại Đăng / T�ng Phong Diệu Si�u), hay dẫn ra những lời giảng (ph�p ngữ) của Tettsu� (Linh Sơn / Triệt �ng Nghĩa Hưởng) c�ng k�ch sự xa xỉ trong thiền l�m v� theo đường lối triệt để kh�ng thỏa hiệp của Kas� (Hoa Tẩu), thầy m�nh. �ng tự xem m�nh như đi thẳng tắp giữa truyền thống của Kid� (Hư Đường) đ� vạch ra từ bảy đời trước cho n�n ho�n to�n đứng ở một vị tr� đối lập với ph�p huynh Y�s� (Dưỡng Tẩu), người c� vẻ th�o v�t trong kinh doanh, đ� đem đến sự gi�u c� cho Daitokuji. Sự kh�c biệt trong t�nh t�nh hai người đ� thấy r�. Một b�n l� thi�n t�i thi ca, một b�n l� �ng �chủ x� nghiệp� mưu lược đ� cứu Daitokuji đang đứng mấp m� b�n bờ vực ph� sản. C� thể hiểu rằng Y�s� kh�ng ngần ngại b�n rẻ ấn khả trạng để c� tiền nhanh v� a dua theo lớp người quyền thế. Dưới con mắt của Ikkyuu th� đ�y l� một h�nh động khinh sư bội đạo, tr�t tro tr�t trấu v�o mặt Kas�. Thế nhưng, biết đ�u trước kia, Kas� đ� hiểu t�nh nết hai người học tr� của m�nh hơn ai hết n�n đ� trao cho Y�s� (chứ kh�ng phải Ikkyuu) tr�ch nhiệm vực Daitokuji dậy. Đời trước, Shuuh� (Đại Đăng / T�ng Phong) cũng đ� đem Tettsu� đặt v�o Daitokuji v� k�u gọi một người học tr� si�u tục đang đi ở ẩn - Kanzan - đi mở ng�i ch�a kh�c l� My�shinji (Diệu T�m Tự). Phải chăng Kas� đ� theo tiền lệ ấy m� giao cho Y�s� tr�ch nhiệm phục hưng Daitokuji v� mong đợi Ikkyuu nối tiếp d�ng thiền ch�nh thống của m�nh? Tuy nhi�n, kh�ng c� tư liệu n�o đủ sức chứng minh � đồ đ� của Kas� v� lập luận n�i tr�n đến nay chỉ c� gi� trị của một giả thuyết 

Cuộc đối đầu giữa Ikkyuu v� Y�s� trở th�nh một yếu tố quan trọng để t�m hiểu về cuộc đời của �ng.

*

Sau đ�y l� kh�i lược về th�n thế v� h�nh trạng của H�a thượng Ikkyuu dựa theo b�i viết của nh� nghi�n cứu Hirano S�j� (B�nh D�, T�ng Tĩnh). �ng đ� soạn n� bằng c�ch dựa tr�n những tư liệu �ch�nh thức� như hai tập T�kai Ikkyuu �sh� Nenpu (Đ�ng Hải Nhất Hưu Ho� Thượng Ni�n Phổ) gọi tắt l� Nenpu (Ni�n Phổ): 

II) Th�n thế v� h�nh trạng H�a Thượng Nhất Hưu:

1394 (1 tuổi):

Con tư sinh sinh ra trong đại tộc Fujiwara v�o đ�ng ng�y 1 th�ng gi�ng.

1399 (6 tuổi):

Xuất gia ở ch�a Ankokuji (An Quốc Tự), theo học Z�gai Shuukan (Tượng Ngoại Tập Gi�m) cũng gọi l� Z�gai Kank� (Tượng Ngoại Gi�m C�ng), một cao tăng tđời thứ 3 thuộc hệ ph�i Mus� / Mộng Song Sơ Thạch). Thời n�y, Ikkyuu c� t�n hiệu l� Shuuken (Chu Kiến).

1406 (13 tuổi):

V�o ch�a Đ�ng tức Kenninji (Kiến Nh�n Tự), học với Motetsu Ryuuhan (Mộ Triết Long Ph�n). Ryuuhan l� học tr� Kurin Seimu (Cổ L�m Thanh Mậu), nh�n vật số một của văn ph�i Gozan (Ngũ Sơn). Ikkyuu tập l�m thơ.

1410 (17 tuổi):

M�a đ�ng, đến Saikonji (T�y Kim Tự) theo hầu Kenn� S�i (Khi�m �ng T�ng Vi, c�n đọc l� Ken.� S�i) tức học tr� của Muin zenshi (V� Nh�n thiền sư, ph�i Kanzan / Quan Sơn đời thứ 4) ch�a My�shinji. Tương truyền Khi�m �ng l� người rất khi�m tốn,, cương quyết kh�ng chịu nhận cả ấn khả thầy ban cho.

1412 ( 19 tuổi):

Đến ch�a Sen.yuuji (Tuyền Dũng Tự) được một nh� sư của Ryuuh�zan (Long Bảo Sơn, một c�ch gọi kh�c khi n�i về Daitokuji) cho biết đến đạo danh của Kas� S�don (Hoa Tẩu T�ng Đ�m) lần đầu ti�n.

1414 (21 tuổi):

Th�ng 12, thầy �ng l� Kenn� S�i vi�n tịch. �ng cũng kh�ng nhận ấn khả từ thầy m�nh v� thầy m�nh vốn chưa c�.

1415 (22 tuổi):

Gặp cảnh mẹ chết. Đi đến v�ng Katata (hay Katada), theo hầu Kas� S�don. Kas� l� thiền tăng thuộc d�ng Daitokuji của người khai sơn l� Shuuh� Ch�sh� (T�ng Phong Diệu Si�u), c� lối tu h�nh nghi�m ngặt. Tương truyền về gi�, Kas� bị chứng đau lưng ngồi một chỗ, mọi việc phục dịch vệ sinh nhơ nhớp, kh� khăn cho thầy, �ng đều kh�ng từ nan.

1418 (25 tuổi):

Dưới sự chỉ đạo của Kas�, thấu triệt c�ng �n �Động Sơn tam đốn� (Ba h�o đ�n của Động Sơn)[2]. Nhận danh xưng Ikkyuu (Nhất Hưu). Ikkyuu c� nghĩa l� dừng một ch�t để nghỉ ngơi (tiểu hưu chỉ)) nhưng cũng c� thể hiểu l� ngừng lu�n. Trong một thế giới kh�ng ph�n biệt, ngừng lại c� nghĩa l� ở trong trạng th�i trống kh�ng, đạt được tự do ho�n to�n, kh�ng cần l�m g� nữa v� đấy l� con đường ngắn nhất để đến với đạo.

 1420 (27 tuổi):

 Ng�y 20 th�ng 5, nghe tiếng quạ k�u bỗng đại ngộ.

 1422 (29 tuổi):

Giỗ lần thứ 33 Gongai S�chuu, thầy của Kas� S�don v� l� trụ tr� đời thứ hai Daitokuji.

1424 (31 tuổi):

Gặp gỡ Kigaku My�shuu (Kỳ Nhạc Diệu Chu).

1425 (32 tuổi):

Th�ng 3, Zenk� Shunsaku (Thiền Hưng Xu�n T�c) ch�a Tokuzenji (Đức Thiền Tự) soạn �Triệt �ng h�a thượng h�nh trạng� n�i về Tettsu� Gik�.

1426 (33 tuổi):

Zenk� Shunsaku lại soạn �Đại Đăng quốc sư h�nh trạng� n�i về Shuuh� My�ch�.

1428 (35 tuổi):

Ng�y 27 th�ng 6, thầy của Y�s� v� Ikkyuu l� Kas� S�don vi�n tịch.

1432 (39 tuổi):

Đi chơi v�ng Izumi với Nank� S�gan (Nam Giang T�ng Nguy�n).

1436 (43 tuổi):

Giỗ lần thứ 100 Đại Đăng Quốc Sư.

1442 (49 tuổi):

V�o ẩn cư trong n�i Nhượng Vũ Sơn (Yuzuriha).

1447 (54 tuổi):

M�a hạ, c� vấn đề xảy ra ở Daitokuji. Lại lui v�o n�i Nhượng Vũ Sơn.

1448 (55 tuổi):

Ở lối ra v�o của tăng phường Vĩnh Xương, lập M�i Phiến Am (Am b�n quạt).

1452 (59 tuổi):

Ph�a nam M�i Phiến Am lại lập Hạt Lư Am (Am lừa m�, Katsuro-an). Hạt Lư hay Katsuro l� biệt hiệu của Ikkyuu, lấy � từ một c�u ph�t biểu của L�m Tế, tổ sư t�ng ph�i �ng: �Sau khi ta chết, đạo của ta sẽ rơi v�o tay một lũ lừa m��.

1455 (62 tuổi):

Viết Jikaishuu (Tự Giới Tập), t�c phẩm c� nội dung kh�ch b�c sư huynh Y�s� S�i.

1456 (63 tuổi):

Lập lại ch�a My�sh�ji (Diệu Thắng Tự) ở Takigi, nơi c� th�p (ch�n) Đại Ứng quốc sư tức Nampo J�min (Nam Phố Thiệu Minh, 1235-1308), một tổ của d�ng L�m Tế Nhật Bản.

1458 (65 tuổi):

Sư huynh Y�s� S�i nhập diệt.

Giữa năm 1459-1462 b�o tố v� lũ lụt t�n ph� v�ng Ky�to. Tr�n bờ s�ng Kamo, x�c chết chồng chất. Ikkyuu l�m nhiều b�i thơ n�i về nổi khổ người d�n.

1460 (67 tuổi):

Giỗ lần thứ 33 của Kas� S�don.

1467 (74 tuổi):

Th�ng 6, chiến tranh nổi l�n trong c�c th�nh phố. Đ� l� cuộc Loạn �nin (Ứng Nh�n). N� sẽ k�o d�i 10 năm (1467-77). Ikkyuu phải về Shuuon.an (Th� �n Am) l�nh nạn. M�a đ�ng năm ấy, c� hai tỳ khưu ni đến viếng.

1468 (75 tuổi):

Giỗ lần thứ 100 của Linh Sơn Triệt �ng tức Tettsu� Gik�.

1469 (76 tuổi):

Th�ng 7, lửa chiến tranh lan đến cả Takigi. Ikkyuu l�nh về �tsu b�n hồ Biwa.Th�ng 8, lại theo đường Nara đi đến Izumi, ngụ ở Sh�saian (T�ng Th� Am) ở Sumiyoshi.

1470 (77 tuổi):

Th�ng 11, c� dịp nghe c� con g�i m� xinh đẹp t�n l� Mori tấu đ�n tỳ b� ở Yakushid� (Dược Sư Đường) ở Sumiyoshi.

1471 (78 tuổi):

M�a đ�ng, tặng danh hiệu Gyokuen (Ngọc Vi�n) cho thị giả Tổ T�m Thiệu Việt.

1474 (81 tuổi):

Ng�y 22 th�ng 2, được sắc chiếu cho v�o Daitokuji. Điều đ� xảy ra nhờ sự tiến cử của H�a thượng Juuchuu (Nhu Trung) ch�a K�tokuji (Quảng Đức Tự) ở Amazaki.

1475 (82 tuổi):

Dựng Từ Dương Th�p trong Shuuon.an (Th� �n Am) ở Takigi thuộc Ky�to. Đ�y l� thọ th�p (sinh phần) của �ng. Th�ng 12, theo lời y�u cầu mọi người, viết �tam chuyển ngữ� (ba ch�m ng�n với lời lẽ sắc b�n gi�p người nghe khai ngộ) để thị ch�ng. Cũng trong năm n�y, bậc thầy trong ng�nh Renga l� S�ch� (T�ng Trường) đến Takigi thăm �ng.

1477 (84 tuổi):

M�a hạ, cho dựng Đa Hương Hi�n ở ph�a nam S�ng Th�i Am. Th�ng 9, chạy loạn về Kojima thuộc Izumi. Th�ng 10, tr� ch�n ở Sumiyoshi.

1478 (85 tuổi):

Th�ng 3, trở lại Takigi. Cuối m�a h�, ở Shuuon.an, kho�c ph�p y của Kid� (Hư Đường) v� đọc kệ.

1481 (88 tuổi):

Từ th�ng 4 đến th�ng 7, cho sửa sang lại sơn m�n Daitokuji. Gia đ�nh thương gia gi�u c� ở thị trấn Sakai cũng l� đệ tử của �ng l� Owa S�rin (Vĩ H�a T�ng L�m) tiến c�ng cho ch�a. Ng�y 21 th�ng 11, Ikkyuu nhập diệt ở Shuuon.an. C� để lại di giới (lời răn) v� di kệ (thơ vĩnh biệt khi nhập diệt).

1485 (4 năm sau khi Ikkyuu mất):

Người t�n Đại Minh Kim Thực viết lời tựa cho Ky�unshuu (Cuồng V�n Tập)

1491 (10 năm sau khi Ikkyuu mất):

Daitokuji cho dựng Shinju u.an (Tr�n Ch�u Am). Ikkyuu l� khai tổ của am.

1494 (13 năm sau khi Ikkyuu mất):

T�b�j� Kazunaga (Đ�ng Phường Th�nh H�a Trường) ghi ch�p việc Ikkyuu l� d�ng d�i đế vương.

Hai c�i t�n đ�ng cho ch�ng ta ghi nhớ ở đ�y.

Một l� Motsurin Sh�t� (Một Lu�n Thiệu Đẳng, xin gọi tắt l� Sh�t�), t�c giả Nenpu. �ng l� đệ tử th�n cận của Ikkyuu, cũng l� một nghệ sĩ tạo h�nh với biệt hiệu l� Bokusai (Mặc Trai), từng tạc mộc tượng v� vẽ ch�n dung cho thầy m�nh. Trong Nenpu, �ng viết về Ikkyuu một c�ch qu� ch�n phương cho n�n được xem l� kh�ng th�nh thực với người đời sau.

Hai l� nh�n vật T�j�b� Kazunaga, d�ng d�i c�ng khanh t�n thật l� Sugawara Kazunaga (Quản Nguy�n H�a Trường, xin gọi tắt l� Kazunaga). �ng l�m quan Thiếu Nạp Ng�n tước t�ng tứ phẩm, Đại Nội K� văn học b�c sĩ. Sau �ng theo học H�a thượng J�tei (Thiệu Trinh), nhận được ấn khả của thầy m�nh v� được ban ph�p danh l� S�h� (T�ng Phượng). �ng đ� viết T�b�j� Kazunagaky� ki (Đ�ng phường th�nh Hỏa Trường khanh k�, 1494). Trong tập b�t k� đ�, �ng c� đề cập nhiều lần đến Ikkyuu. C�i nh�n của Kazunaga về Ikkyuu �t l� tưởng ho� hơn Sh�t�. Chẳng những thế, �ng c�n v�n l�n một số b� mật về Ikkyuu ph� hợp với th�ng tin đến từ Ky�unshuu. 

Ikkyuu dưới n�t họa của Motsurin Sh�t� tức Bokusai 

III) Đọc Cuồng V�n Tập:

1)    Cuồng V�n Tập l� t�c phẩm như thế n�o?

Về t�c phẩm, Nhất Hưu đ� để lại:

1)      Cuồng V�n Tập (Ky�unshuu, 1 quyển).

2)      Tự Giới Tập (Jikaishuu, 1 quyển). Truyện k�. Nội dung b�i b�c h�nh vi của sư huynh Y�s� S�i. Văn thể pha lẫn H�n văn với H�a văn. C� lẽ th�nh h�nh v�o khoảng năm 1455, l�c Ikkyuu 62 tuổi.

3)      H�i Cốt (Gaikotsu). Ph�p ngữ c� k�m theo tranh vẽ, dĩ nhi�n n�i về...h�i cốt. C� lẽ đ� viết v�o khoảng năm 1457. Rất được phổ biến.

4)      Phật Quỷ Qu�n (Hotoke Kikun, 1 quyển). Ph�p ngữ c� k�m theo tranh vẽ. Được khắc ấn v�o khoảng năm Genroku 10 (1697) v� năm Bunsei 6 (1823) dưới đời Edo.

5)      Truyện thật về A Di Đ� (Amida Hadaka Monogatari, 1 quyển).

6)      Truyện hai nữ tỳ khưu (Futari Bikuni, 1 quyển).

7)      Gương trong (Mizukagami, menashigusa, 1 quyển).

8)      Ph�p ngữ viết bằng chữ kana (Kana h�go, 1 quyển).

9)      Giải nghĩa Kinh B�t Nh� (Ma Kha B�t Nh� Ba La Mật Đa T�m Kinh Giải, 1 quyển). S�ch c� k�m theo tranh vẽ để giải th�ch. 

Ky�unshuu l� quyển s�ch c� t�nh c�ch văn học duy nhất m� Ikkyuu để lại ngo�i những cuốn s�ch ngắn viết theo lối văn dễ hiểu c� mục đ�ch khuyến gi�o. Bản tối cổ gọi l� bản Okumura v� gia đ�nh Okumura ở th�nh phố Nishinomiya c�n giữ lại được. Người chấp b�t ch�p lại c� lẽ l� Soshin Sh�etsu (Tổ T�m Thiệu Việt, 1444-1519), từng l� thị giả (ngư�i hầu cận) của Ikkyuu v� chắc cũng l� nh� bi�n tập. Dĩ nhi�n, trải qua c�c đời từ Muromachi đến Edo, việc Ky�unshuu c� nhiều dị bản l� điều đương nhi�n. Phải c� đến 10 dị bản nhưng giới nghi�n cứu c� khuynh hướng tin cậy bản Okumura hơn cả. Bản n�y đ� được những người chủ của n� chụp ảnh v�o năm Sh�wa 41 (1966). Sau đ� nh� xuất bản Iwanami đ� in ra cho đại ch�ng đọc trong bộ Tư tưởng thiền t�ng thời trung cổ (Chuusei zenka no shis�) năm Sh�wa 47 (1972).

Qua c�c c�ng tr�nh khảo s�t c�c dị bản c�n giữ lại, người ta đ� thu thập được tất cả 1.060 b�i thơ. Tuy nhi�n, v� số lượng đồ sộ của n�, c�c học giả chỉ giới hạn c�ng tr�nh nghi�n cứu của họ trong phạm vi một số b�i ti�u biểu. Ba trăm b�i đ� được học giả Yanagida Seizan tuyển chọn v� ch� th�ch trong Nihon Zengoroku 12: Ikkyuu (Nhật Bản Thiền Ngữ Lục tập 12: Nhất Hưu) do nh� xuất bản K�dansha in v�o năm 1978. Nh� nghi�n cứu người Gia N� Đại, b� Sonja Arntzen, học tr� của Kat� Shuuichi ở Đại học British Columbia (Vancouver) đ� dịch sang tiếng Anh 144 b�i v�o năm 1986. Theo th�ng tin của Kat� Shuuichi trong lời tựa viết cho cuốn s�ch của học tr� m�nh, một bản dịch thơ Ikkyuu qua tiếng Đức (nhan đề Ikkyuu: In Garten der schonen Shin) của Eva Thom đ� được �ng g�p �. �ng c�n từng l�m việc chung với Ren� de Berval để ra mắt một bản dịch Ikkyuu sang tiếng Ph�p. Dĩ nhi�n kể từ khi Kat� Shuuchi nhắc tới điều đ� (1986) đến nay, bao nhi�u nước chảy qua cầ, nhưng n�i chung, thơ Ikkyuu vẫn chưa được phổ biến rộng r�i ở nước ngo�i. 

Trở lại với Yanagida Seizan. �ng đ� ph�n chia quyển nội dung t�c phẩm th�nh 4 chương: chương Thuần tạng chủ (gồm những b�i thơ đ�nh dấu cuộc sinh hoạt của Ikkyuu), chương Hạt Lư (thơ t�n th�n c�c vị cao đức trong thiền l�m), chương Mộng Khu� (thơ sắc t�nh) v� chương Cuồng V�n (thơ hiện thực). C�n Sonja Arntzen th� chia thơ Ikkyuu th�nh 4 loại: thơ chủ đề thuần t�y triết học, thơ trữ t�nh li�n quan đến cuộc đời t�nh �i của �ng, thơ bộc lộ những cảm hứng c� nh�n v� thơ b�i b�ng, ph�ng th�ch.  

2)    Hư cấu v� hiện thực trong Ky�unshuu:

Nếu Ky�unshuu c� pha trộn hư cấu với hiện thực v� pha trộn nhiều nữa th� cũng kh�ng c� g� đ�ng kinh ngạc. T�c phẩm ấy đ� do một người (Ikkyuu) tự xưng l� Ky�ununshi (Cuồng v�n tử) l�m ra. Cuồng c� nghĩa l� đi�n loạn. Đ� l� đi�n loạn rồi th� l�c say l�c tỉnh, l�c thực l�c hư, l�c h�nh thiện l�c h�nh �c, ai m� ph�n biệt được bản chất. C�n như V�n cũng h�m chứa nhiều � nghĩa kh�c nhau:

1)      V�n cẩu: những ch�m m�y kh�ng định h�nh. L�c l� giải m�y trắng mờ nhạt hiền h�a b�n triền đồi, l�c l� m�y đen cuồng nộ khi mưa b�o đến (bạch y/ thương cẩu). 

2)      V�n thủy: như bước đường tự do như m�y nước của nh� tu h�nh đi t�m lẽ đạo.

3)      V�n vũ: như cảnh tượng diễm t�nh m�y mưa trai g�i (Vu Sơn / Cao Đường).

Mặt kh�c, c�ch h�nh thiền của c�c bậc sư ph� đời xưa n�i chung cũng rất kỳ quặc, cực đoan v� đầy bạo lực. rủa, qu�t th�o, đ�nh đập, ch�m chặt, xỏ xi�n, ăn n�i ngược ngạo vv... C�i h�o của Động Sơn, tiếng qu�t của L�m Tế! Với người đ� đ�nh, c�n khi ở một m�nh cũng vậy: Trường Chửi khiếu nhất thanh h�n th�i hư cơ m�! Bởi v� kh�ng l�m như thế th� kh�ng đi dến tận c�ng ranh giới của h�nh động v� kh�ng diễn tả được cực �.

Để c� thể hiểu Ky�unshuu, ch�ng t�i tạm thời l�m c�ng việc thu v�n sắp xếp theo một số chủ đề n�i đến trong thơ cho độc giả dễ tiếp cận thơ v� người Ikkyuu d� biết rằng c�n qu� sơ s�i, chưa thỏa đ�ng.

3)    Thơ t�n qu�n v� huyễn tưởng về nguồn gốc đế vương của người cha:

Theo Nenpu th� cha của Ikkyuu l� d�ng d�i nh� v� (vũ m�n), mẹ l� con g�i đại tộc Fujiwara đi theo Nam triều. B� n�y được nạp v�o hậu cung Thi�n ho�ng Go Komatsu (1377�1433, trị v� 1382-1412, thứ 100). �ng l� vị thi�n ho�ng l�n ng�i thời Nam Bắc Triều thống nhất. C�ng nương họ Fujiwara n�y (c� lẽ l� b� Iyo no Tsubone thuộc gia đ�nh Hino) được nh� vua sủng �i cho n�n chuốc lấy sự ghen tức của ho�ng hậu. C� lời d�m pha l� l�c n�o cũng thủ đoản đao trong tay để mưu s�t thi�n ho�ng n�n sau đ� b� đ� bị đuổi ra khỏi cung trong l�c đang c� mang �ng. Ikkyuu đưọc sinh ra trong một ng�i nh� thường d�n. Tương truyền từ l�c b�, �ng đ� c� phong th�i rồng phượng.

Tuy n� tr�nh n�i thẳng nhưng Nenpu cũng gợi � Ikkyuu l� d�ng d�i ho�ng gia. Đến khi Kazunaga viết b�t k� th� mọi sự đ� được tr�nh b�y một c�ch r� r�ng hơn. Đương thời, người ta đ� tin v�o thuyết ấy rồi. Ng�y nay th� ng�i mộ của Ikkyuu trong khu�n vi�n Shuu.on.an (Th� �n Am) vẫn được ty giữ lăng thuộc Cung Nội Sảnh (Kunaich�) của ho�ng gia Nhật Bản chăm s�c v� c� ghi tr�n một tấm biển lớn r� r�ng l� �Hậu Tiểu T�ng thi�n ho�ng ho�ng tử T�ng Thuần vương chi mộ�.  

Việc Ikkyuu l�c mới 6 tuổi đ� đi v�o ch�a tu c� thể giải th�ch khả năng �ng bị c�c Sh�gun họ Ashikaga mưu �m s�t để diệt cho tuyệt mầm mống của Nam triều (qua người mẹ). Bởi v� như ta d� biết, c�nh Nam triều (đ�ng ở Yoshino) l� những thi�n ho�ng c� ch� độc lập tự cường trong khi c�c thi�n ho�ng Bắc triều (Muromachi) nằm dưới sự bảo hộ của ch�nh quyền qu�n nh�n.

Tuy chuyện Ikkyuu l� con tư sinh của Thi�n ho�ng Go Komatsu h�y c�n l� đề t�i tranh luận nhưng điều ta muốn t�m hiểu ở đ�y l� bản th�n Ikkyuu c� tin v�o điều đ� hay kh�ng v� th�i độ của �ng như thế n�o.

Tr�n thực tế, Ikkyuu kh�ng bao giờ x�c nhận r� r�ng nguồn gốc. C� thuyết cho rằng �ng đ� gặp mặt Thi�n ho�ng Go Komatsu 2 lần, c� trao đổi thư t�n với Thi�n ho�ng Go Hanazono (Hậu Hoa Vi�n,1419-1470, trị v� 1428-1464, thứ 102) v� được sự ủng hộ của Thi�n ho�ng Go Tsuchimikado (Hậu Thổ Ngự M�n, 1442-1500, trị v� 1464-1500, thứ 103) để trở th�nh trụ tr� của Daitokuji l�c đ� về gi�. Cũng c� khả năng �ng đ� được gọi về l�m vua sau khi Thi�n ho�ng Sh�k� (Xứng Quang, 1401-1428, trị v� 1412-28, thứ 101) mất sớm nhưng �ng đ� chối từ (?).

D� vậy, qua thi ca, ta thấy Ikkyuu r� r�ng l� một người t�n qu�n. �ng hết sức ưu �i v� tỏ ra lo lắng cho ho�ng tộc. C� thể �ng đứng ở lập trường một tăng nh�n xem �vương ph�p tức Phật ph�p� nhưng cũng c� thể �ng đ� cảm thấy c� mối li�n hệ huyết thống với ho�ng gia, qua �người cha m� hai b�n đều kh�ng thừa nhận� l� Go Komatsu.

�ng đ� b�y tỏ t�nh cảm của m�nh đối với ho�ng gia giữa khi xảy ra một cuộc nội loạn :

Loạn l� nhị thủ

Quốc nguy gia tất hữu dư ương,
Phật giới tho�i th�n ma giới trường.
L�m thời s�t hoạt nạp tăng lệnh,
Qu�n kh�n trung thần t�ng b� sương. 

Độc tọa tần mang đ�ng hối t�m,
Th�y nh�n trung nghĩa thử th� th�m.
Hiểu thi�n nhất thụy chẩm đầu hận,
Tri�u nhật tam can mộng l� ng�m.

Hai b�i thơ l�m giữa thời loạn

Nước nguy nh� kh� tr�nh tai ương,
Vừa rời c�i Phật, lụy ma vương.
Đ�y l�c nh� tu n�n g�p sức,
K�a những trung thần d�i gi� sương. 

Năm t�n canh c�nh m�i trong t�m,
Ai người nghĩa kh� l�ng v� d�n.
Một đ�m chợp mắt buồn tr�n gối,
S�ng r� rồi nhưng vẫn mộng thầm. 

Qua đ�, ta thấy �ng xem biến cố n�i tr�n như bằng chứng của sự suy tho�i của Phật ph�p (m� cũng l� vương ph�p) trước những sức mạnh y�u ma (tranh chấp trong gia đ�nh Sh�gun Ahikaga Yoshimasa v� giữa những thế lực vũ sĩ đ�ng t�y). L�c ấy, chiến tranh xảy ra khắp nơi, loạn từ b�n tr�n khiến gia đ�nh thường d�n mang vạ. Ai l� gian tặc, ai l� trung thần, kh�ng ph�n biệt được, l�m cho người đi tu cũng phải nổi giận. Ikkyuu tuy nung nấu ho�i b�o cứu d�n gi�p nước nhưng chỉ biết độc tọa nghĩa l� mang mối hận l�ng trong sự c� đơn. Ở một chỗ kh�c, �ng c� nhắc nhở rằng t�i bảo, mễ tiền, những thứ lợi lộc, l� đầu mối của triều địch. L�ng m�nh th� những rối bời: B�ng hữu trung thần t�m loạn ti (b�i K�nh thượng thi�n tử giai hạ). Chữ �Tri�u nhật tam can� của c�u cuối c�ng lấy � thơ vịnh Thập Ngưu Đồ bức thứ bảy nhan đề Đ�o gia vong ngưu (Về nh� qu�n tr�u: Hồng nhật tam can do t�c mộng, Ti�n thằng kh�ng đốn thảo đường gian (Trời mọc ba s�o c�n ngủ nướng, Roi gi�y vứt mặc giữa nh� ngang), thơ Khuếch Am Sư Viễn.

�ng cũng k� th�c t�nh cảm t�n qu�n bảo ho�ng trong những b�i thơ soạn l�c l�m ph�p yếu để ch�c l�nh cho c�c thi�n ho�ng (tuy nhi�n nh�n đ� cũng ph�ng th�ch sư sải ch�a Tướng Quốc kh�ng thể hiện được tinh thần của khai tổ Mộng Song Sơ Thạch ng�y xưa):

Th�nh ch�c

Hải nội th�i b�nh c�nh hiện tiền,
Thanh phong minh nguyệt b�ch v�n thi�n.
Vạn Ni�n thất b�ch cao tăng lệnh,
Kh�n kh�n thi�n long ch�nh gi�c truyền.

Ch�c ph�c Thi�n ho�ng

Đất nước thanh b�nh hiện r� sao,
Gi� l�nh trăng s�ng, biếc tầng cao.
Bảy trăm đại đức truyền chư ph�p,
N�o thấy thi�n long ch�nh gi�c đ�u!

�Vạn ni�n thất b�ch� l� chữ d�ng trong l�c thượng đường của Ho�ng Long Huệ Nam để n�i về cảnh tượng Ho�ng Mai Sơn c� bảy trăm cao tăng m� kẻ truyền được ch�nh ph�p l� Lư h�nh giả (sau l� Lục tổ Huệ Năng), một người phụ việc kh�ng chữ nghĩa. �Kh�n kh�n� � n�i �K�a, xem đi n�o...� với ngữ � phủ định. Ch�nh Gi�c c�n l� thụy hiệu của quốc sư Mộng Song Sơ Thạch. Vạn ni�n �m chỉ Vạn Ni�n Sơn Tướng Quốc Tự, nơi Shunnoku Sh�ha (Xu�n Ốc Thiệu Ba) v� chư đệ tử, những người nối nghiệp Mộng Song, tu h�nh.

Giữa thời chiến loạn v� khi h�a b�nh lập lại, h�nh ảnh th�nh vương c�n được gợi ra một c�ch mạnh mẽ trong hai b�i thơ sau đ�y:

Loạn trung Đại Thường Hội

Đương kim th�nh đại b�ch vương tung,
Ngọc thể kim cương b�nh ổn dung.
Phong xuy bất động ngũ v�n nguyệt,
Tuyết �p nan th�i vạn tuế t�ng. 

Lễ Nếm L�a Mới giữa thời loạn 

Theo dấu trăm đời đức th�nh ho�ng
Kim cương ngọc thể d�ng b�nh an
Trăng cao n�o sợ gi� v�i dập
T�ng vững mu�n năm dẫu tuyết tr�n. 

Văn Minh loạn hậu  

Trường B�nh tứ thập vạn qu�n vong,
Kim nhật Ph� Tang ngưỡng th�nh vương.
Chẩm đầu nh�n mộng Bắc Mang vũ
Dạ dạ xu�n khu� lệ vạn h�ng. 

Viết sau cuộc loạn năn Bunmei 

Chiến chinh bốn chục vạn qu�n t�n,
Giờ cả non s�ng hưởng th�nh nhan.
Đ�m đ�m gối chiếc ph�ng loan vẫn,
Nhớ kẻ kh�ng về lệ chứa chan. 

�ng vẽ n�n h�nh ảnh của một vị th�nh vương theo c�c vua trong thần thoại (Thần N�ng, Ho�ng Đế, Nghi�u Thuấn) vững chắc như kim cương để vượt qua cảnh loạn lạc. Thế nhưng đ� chỉ l� một h�nh ảnh thường s�o m� �ng đ� rơi v�o. Đại Thường Hội l� một cuộc lễ mừng m�a m�ng n�n trong một x� hội n�ng nghiệp, n� được xem như cuộc lễ lớn nhất hằng năm. C�n loạn năm Văn Minh �m chỉ cuộc đại loạn 10 năm (1467-1477) k�o từ năm �nin (Ứng Nh�n) sang đến năm Bunmei (Văn Minh) dưới đời Thi�n ho�ng Go Tsuchimikado. Trường B�nh (địa danh ở Cao B�nh, Sơn T�y) chỉ việc tướng nh� Tần l� Bạch Khởi từng ra lệnh t�n s�t v� ch�n sống 45 vạn qu�n Triệu đ� đầu h�ng v�o thời Xu�n Thu Chiến Quốc. H�nh ảnh n�y tượng trưng cho sự thiệt hại nh�n mạng khổng lồ do chiến tranh g�y ra. C�n Bắc Mang Sơn l� nơi c� mộ phần ở ngo�i th�nh Lạc Dương kể từ đời Hậu H�n Hậu Ngụy trở đi, ở đ�y � n�i số người chết đ�ng đảo.

Thi�n ho�ng Go Komatsu (1377-1433)

 

B�i thơ dưới đ�y than thở cho sự suy tho�i của vương quyền v� vai tr� của triều đ�nh để kết th�c bằng nguyện vọng m�nh liệt l� d�ng Phật gi�o l�m phương tiện �trấn hộ quốc gia� như Mật t�ng của thiền sư Kuukai (Kh�ng Hải) thuở n�o, diệt hết nghịch tặc, chuyển nguy th�nh an:

Th�n nhật kỳ lạc địa

Cẩm kỳ nhật chiếu động long x�,
Th�nh vận xu�n trường cứu quốc gia.
Ho� điện thương s�t ngũ nghịch bối,
Thệ vị triều đ�nh t�c �c ma. 

Than l� cờ nh� vua rơi xuống đất 

Cờ gấm h�o quang đuổi rắn rồng,
Cứu nước hưng nh� � những mong.
Nguyện g�y sấm chớp trừ gian tặc,
D� h�a ma vương cũng toại l�ng.  

Vẫn l� những từ hoa đầy chất l�ng mạn m� trong đ�, h�nh ảnh th�nh vương lồng trong h�nh ảnh người cha thấy trong hai b�i l�m ra khi viếng mộ Thi�n ho�ng Go Komatsu: 

Tuyền Dũng Tự V�n Long Viện Hậu Tiểu T�ng Viện miếu tiền c�c  

Cổn long cẩm tụ b�ch v�n thi�n,
Duệ t�n t�ng m�n liệt tổ ti�n.
Sinh thiết ch� th�nh ho�ng c�c �,
Thu hương vị l�o ngọc giai tiền. 

Hoa c�c trước mộ Th�i thượng ho�ng Go Komatsu ở viện V�n Long ch�a Tuyền Dũng 

�o gấm rồng bay lượn đỉnh trời,
L�ng tin Phật ph�p vững bao đời.
Th�p đ� đ�c v�ng hồn c�c ấy,
Hương thu b�n bệ ng�t kh�ng th�i.  

Th�i thượng ho�ng Go Komatsu - người cha kh�ng nh�n nhận của Ikkyuu - mất năm 1433, được ch�n ở Tuyền Dũng Tự ở Higashiyama (Ky�to). Năm năm sau, l�c 40 tuổi, đi ngang qua mộ phần của nh� vua, chạnh niềm ho�i cảm. Hoa văn c�c 16 c�nh l� biểu tượng của ho�ng gia. 

Tuyền Dũng tự V�n Long Viện Hậu Tiểu T�ng Viện cổ miếu xu�n du  

Tam ho�ng nhật nguyệt nhất c�n kh�n,
Ngũ thập dư ni�n b�ch đế t�n.
Vạn l� V�n Long m�n hạ kh�ch,
Từ t�m th�m xứ tự qu�n �n. 

Chơi xu�n ở miếu cũ Th�i thượng ho�ng Komatsu viện V�n Long ch�a Tuyền Dũng 

Truyền tự trăm đời m�i đến đ�y,
Năm chục năm dư nối nghiệp d�i.
Dưới m�i V�n Long, rồng ở trọ[3],
Nhớ xưa từ �i đến th�n n�y. 

Lần ấy, nh�n l�m một chuyến chơi xu�n, Ikkyuu trở lại thăm mộ Th�i thượng ho�ng Go Komatsu, ca tụng nghiệp đế vương d�i l�u từ thời th�i cổ (tam ho�ng nhật nguyệt) v� vai tr� đặc biệt trong lịch sử Nhật Bản của �ng. Đặc điểm của Thi�n ho�ng Go Komatsu l� trị v�, giữ viện ch�nh hơn 50 năm trời (ngũ thập dư ni�n) v� l� vị thi�n ho�ng đời thứ 100 (b�ch thế t�n). Mộ của �ng ch�n ở Sennyuuji (Tuyền Dũng Tự). Ikkyuu đ� lặn lội từ xa để tới viếng miếu thờ v� d� trời đ� về chiều, vẫn kh�ng muốn rời: Đ�nh tiền tri hữu vương t�n thảo, Do đ�o t� dương bất đắc qui . C�u 4, Ikkyuu như mượn lời một cung nh�n (c� thể l� mẹ m�nh) để ph�t biểu t�nh cảm (Từ t�m th�m xứ tự qu�n �n). 

4)    Thơ vịnh mỹ nh�n thời xưa v� t�nh cảm đối với người mẹ bạc mệnh: 

B�n cạnh người cha như thế, Ikkyuu c�n c� một người mẹ bạc phước m� �ng đ� phải chia tay từ b�.Tuy vậy, h�nh như b� vẫn theo d�i cuộc sống của �ng. Bằng cớ l� khi kh�ng hiểu v� cớ g� v�o năm 21 tuổi Ikkyuu đ�m ra tuyệt vọng v� t�m c�ch lao xuống cầu tự s�t th� một người đầy tớ trai b� ph�i đi theo canh chừng đ� cản lại được. 

Trong thi tập của Ikkyuu, �ng viết nhiều b�i thơ vịnh mỹ nh�n. Đ� cũng l� chuyện thường l�m của văn nh�n đời xưa. Tuy nhi�n, những nh�n vật cổ điển Ikkyuu nhắc tới thường l� những người đẹp bị ruồng rẫy hay bỏ rơi, nghĩa l� chịu sự khắc nghiệt của số phận. Người ta tự hỏi những Trần A Kiều, Ban Tiệp Dư, Dương Qu� Phi, Vương Chi�u Qu�n, Nga Ho�ng v� Nữ Anh... c� l� h�nh ảnh, d� một phần n�o, của người mẹ bị đuổi ra khỏi ho�ng cung đ� hay kh�ng. Xin đọc những vần thơ �cung o�n� sau đ�y (b� Sonja Arntzen đ� kh�o l�o dịch sang tiếng Anh th�nh �boudoir lament�): 

Trường M�n xu�n thảo 

Thu hoang Trường T�n mỹ nh�n ng�m,
Kinh lộ v� m�i thượng uyển �m.
Vinh nhục bi hoan mục tiền sự,
Qu�n �n thiển xứ thảo phương th�m. 

Cỏ xu�n cung Trường M�n 

Quạnh hiu Trường T�n mối t�nh c�m,
Vườn chẳng ai qua, rủ b�ng thầm.  
Vinh nhục kh�c cười b�y trước mắt,
Ơn vua ghẻ lạnh, cỏ xanh th�m. 

B�i thơ tr�n được biết l�m ra v�o năm Ikkyuu 13 tuổi. Thật l� một t�i năng ch�n sớm. Đề t�i n�i về truyện n�ng A Kiều tức Trần Ho�ng Hậu bị H�n Vũ Đế bỏ rơi chịu lạnh l�ng trong cung Trường M�n. C�u khởi nhắc đến cung Trường T�n, nơi Ban Tiệp Dư đến hầu hạ Th�i Hậu sau khi t�nh y�u nồng n�n của H�n Th�nh Đế đ� chuyển qua cho chị em Triệu Phi Yến v� Triệu Hợp Đức. C�u thừa �Kinh lộ v� m�i� lấy tứ thơ Đỗ Mục (c� thuyết cho l� Hứa Hồn) trong �Tống ẩn giả nhất tuyệt� (Thơ tuyệt c� tiễn đưa người đi ở ẩn) nhưng t�c giả đ� chuyển cảnh ẩn sĩ kh�ng người tiến cử (v� m�i) n�n vua kh�ng d�ng sang cảnh n�ng cung phi bị vua chẳng đo�i ho�i. 

M� Ng�i (tam thủ kỳ nhất)  

Thi�n tuế M� Ng�i t�n nguyệt hồn,
Ho�ng kim dụng tận thụ qu�n �n.
Hải đường thụy ổn xu�n phong diện,
Do thị thi nh�n thi�m lệ ng�n. 

G� M� Ng�i  

Hồn nương trăng xế g� ngh�n năm,
Ơn vua ph� của biết bao lăm.
Hải đường say giấc trong hương gi�,
Để kh�ch thơ th�m giọt lệ xu�n. 

Dĩ nhi�n đ�y l� thơ n�i đến cảnh người đẹp Dương Th�i Ch�n bị qu�n đội g�y �p lực khiến Đường Huyền T�ng quay mặt l�m ngơ cho n�ng bị treo cổ ở nh� trạm M� Ng�i tr�n đường l�nh giặc v�o đất Thục. 

Vương Chi�u Qu�n           

Qu�n vương tại chẩm mộng hồn t�n,
Xuất t�i c�n kh�n phong sắc h�n.
Duy hữu tỳ b� th�n bạn thiếp,
Kim ti�u nhất kh�c hướng th�y đ�n. 

Quốc gia an nguy thiếp nhất th�n,
Vũ thanh phong sắc lệ ng�n t�n.
Qu�n �n thi�n tuế th�m ư thảo,
Hồ lỗ h�a th�n thanh nh�n xu�n. 

N�ng Vương Tường 

Mộng t�n tr�n gối nhớ vua ho�i,
Ngo�i ải đất trời gi� lạnh d�i.
Chỉ c� tỳ b� l�m bạn thiếp,
Đ�m nay dạo kh�c, hỏi cho ai? 

Một th�n chống đỡ nước non nh�,
Gi� t�p mưa sa mắt lệ nh�a.
Cỏ d�y mu�n thuở ơn s�u ấy,
Khiến gượng h�a th�n đất rợ xa.  

Chi�u Qu�n Vương Tường l�m vật hy sinh để nh� H�n c� thể củng cố ngoại giao với c�c bộ tộc phương bắc cũng l� một chủ đề về sự bội bạc của người đ�n �ng v� sự rẻ r�ng của th�n phận phụ nữ. 

Ho�ng Lăng miếu (tứ thủ, kỳ tam kỳ tứ) 

Cổ miếu Ho�ng Lăng tr�c nhất t�ng,
Giai nh�n h� xứ động thanh phong.
Tr�ng Hoa ch�n thị phong lưu chủ,
Thi�n Bảo Minh Ho�ng đế nghiệp kh�ng. 

H� xứ ngư th� chu tự khinh,
Thiến quần nhị nữ xướng ca thanh.
D�m phong Thi�n Bảo cổ phong Thuấn,
Triều thủy, Ly Sơn v� hạn t�nh. 

Miếu Ho�ng Lăng (b�i 3 v� 4) 

Miếu cũ Ho�ng Lăng tr�c một l�m,
Nghe như trong gi� mỹ nh�n rung,
Thuấn kia mới thật vua t�i đức,
R� khổ Minh Ho�ng đại nghiệp kh�ng. 

Vợ ch�i lướt s�ng hỏi về đ�u,
V�y xanh hai ả h�t đ�i c�u,
Kh�c xưa đứng đắn, mới, b�n ph�ng.
Tương thủy, Ly Sơn t�nh xiết bao.  

Hai b� cung phi vua Thuấn tuy kh�ng bị vua ruồng bỏ nhưng cũng lẽo đẽo theo chồng khi �ng xuống miền Nam dẹp loạn X� Vưu rồi chết ở đất Thương Ng�. Cuối c�ng hai b� đ� tự trầm tr�n d�ng s�ng Tương v� đ� cũng l� một h�nh ảnh đau l�ng kh�c của th�n phận phụ nữ. Miếu Ho�ng Lăng l� nơi thờ hai b�. Tr�c v�ng s�ng Tương được biết c� chấm chấm như ngấn nước mắt. 

Mượn đề t�i Đỗ Mục để n�i về Dương Qu� Phi: 

T�n Đỗ Mục (đệ ngũ thủ) 

Thi�n Bảo triều đ�nh v� thị thần,
H�n nho đ�o xứ k� ng�m th�n.
Vong quốc Dương phi kim ngọc cảnh,
Hải đường thụy thục M� Ng�i xu�n. 

Vịnh Đỗ Mục (b�i thứ năm)  

Cả triều Thi�n Bảo c� ai chầu?
Qua đ� h�n nho c�m nỗi đau.
Xu�n M� Ng�i Pha hờn mất nước,
Hải đường giấc quạnh đến thi�n th�u.   

Tuy x�t thương Dương Qu� Phi nhưng cũng ngầm ch� đạo đức thời Thi�n Bảo. Kh�c với Nga Ho�ng Nữ Anh trung trinh tiết liệt, Th�i Ch�n d� sao vẫn l� một ��c nữ� đ� l�m sụp đổ đế nghiệp của Huyền T�ng. N�ng n�o c� kh�c chi Bao Tự (b�i U Vương) hay Trương Qu� Phi, Khổng Qu� T�n (b�i Mỹ nh�n khuynh th�nh) đ� nhảy xuống giếng tự tầm với Trần Hậu Chủ... l� những nh�n vật lịch sử kh�c. Đặc biệt, qua đ�, Ikkyuu đ� chĩa mũi d�i gi�n tiếp c�ng k�ch phu nh�n Hino Tomita, vợ Sh�gun Yoshimasa, người đ�n b� đam m� quyền lực v� của cải, đầu mối cho cuộc đại loạn �nin. 

Ngo�i ra, về việc người mẹ đ�ng thương của �ng, nh� nghi�n cứu Kino Kazuyoshi c�n kể lại rằng năm �ei 25 (1418) trong thời gian �ng theo học Kas� S�don, một h�m c� nh� sư m� đ�n biwa đến Hưng Thiền Am chơi v� diễn tấu trước mặt Kas� cũng như chư đệ tử biến kh�c từ Truyện Heike. Đến đoạn N�ng Gi� xuất gia (Gi� shukke) rất bi ai, bỗng dưng Shuuken (Ikkyuu) l�c đ� khoảng 25 tuổi, �m mặt kh�c r�ng. �ng phải chạy ra ngo�i b�i lau để tiếp tục kh�c một m�nh. Ai đọc Truyện Heike đều biết n�ng Gi� l� một người con h�t, xinh đẹp t�i giỏi nhưng bị quyền thần Taira no Kiyomori thất sủng sau khi ch�n n�ng v� đ� nếm được của lạ kh�c. Ch�nh Hotoke, c� g�i đến sau, do Gi� thương hại đưa v�o, kh�ng ngờ trở th�nh đầu mối của sự bạc phước của n�ng. Khi đến lượt Hotoke chịu số phận hẩm hiu, n�ng đ� t�m đến thảo am nơi Gi� tu h�nh để xin được tha lỗi. C� phải chăng Shuuken đ� chạnh l�ng nhớ đến người mẹ đ� bị đuổi khỏi cung son, t�m nơi sinh nở h�n m�u ho�ng gia ở khu ngoại th�nh l� Sagano trong nh� d�n d�. 

Mỹ nh�n thất sủng 

Cựu th� hảo cảnh chỉ vinh hoa,
Dụng tận ho�ng kim lao quốc gia.
Hoa diễm ngọc nhan linh lạc tịch,
Kh�ng ng�m ngọc ảnh chiếu h�n nha. 

Người đẹp bị bỏ rơi. 

V�ng son một thuở đ� tr�i qua,
T�n tận của tiền, khổ quốc gia.
Sắc �a m�u phai, bước lưu lạc
Ngậm ng�i v�c ngọc �nh h�n nha. 

5)    Thơ đ�nh dấu những chặng đường khoắc khoải đi t�m lẽ đạo: 

Sau khi từ gi� mẹ để đi từ ch�a n�y đến ch�a kh�c t�m đường tu học, Ikkyuu đ� s�ng t�c nhiều b�i thơ đ�nh dấu c�c chặng đường n�y. Trong đ� c� những b�i như sau: 

T� c� h�n nga (t�n đặt tạm) 

T� c� h�n nga ngũ thập ni�n,
Qu� n� nhưng tổ Động T�o thiền.
Thu phong hốt s�i tiểu thời lệ,
Dạ vũ thanh đăng bạch ph�t tiền. 

Thơ đẹp thơ buồn 

Tuy t�m thi hứng đ� bao thu
N�o d�m thơ m�nh s�nh tổ đ�u.
Gi� v�ng r�o lệ thời trai trẻ,
Mưa tối đ�n xanh t�c trắng m�u. 

B�i thơ tr�n Ikkyuu l�m ra v�o năm 1463, l�c �ng 70 tuổi, c� thể xem như một hồi ức với biết bao cảm kh�i về chặng đường nửa thế kỷ tu h�nh v� l�m thơ. Thơ c� nguồn gốc gần l� 2 c�u nổi tiếng của Động Xu�n �ng tức Biệt Nguy�n Vi�n Chỉ, một thiền gia lớp trước thuộc t�ng T�o Động (Thu phong bạch ph�t tam thi�n trượng, Dạ vũ thanh đăng nhị thập ni�n) m� Ikkyuu t�n k�nh với nguồn gốc xa hơn nữa l� thơ L� Bạch thời Thịnh Đường (Bạch ph�t tam thi�n trượng, Duy�n sầu tự c� trường. Bất tri minh k�nh l�, H� xứ đ�o thu sương). 

Xu�n y t�c hoa 

Ng�m h�nh kh�ch tụ kỷ thời t�nh,
Khai lạc b�ch hoa thi�n địa thanh.
Chẩm thượng hương phong mỵ da ngộ,
Nhất trường xu�n mộng bất ph�n minh. 

Mặc �o m�t, đ�m xu�n xem hoa 

Xu�n sang giục kh�ch lại l�n đường,
Vui hoa phất phới, đất đưa hương.
Tr�n gối t�nh ai vương mộng lẻ,
Hư thực kh�ng sao nhận tỏ tường.
 

Ngược lại với b�i trước, đ�y l� một b�i thơ tương truyền �ng l�m l�c mới c� 15 tuổi, thời l� một ch� tiểu. Lời tựa viết �Chu Kiến kh�t thực[4], Gi�p T� thập ngũ tuế�. Chu Kiến l� t�n �ng ng�y b�. Hai c�u cuối trong b�i phỏng theo thơ H�n Ho�nh đời Thịnh Đường: Cấp quản tr� th�i B�nh Lạc tửu, Xu�n y dạ t�c Đỗ Lăng hoa. � n�i cuộc sống phong lưu hưởng lạc chỉ biết uống rượu v� thưởng hoa. Qua b�i thơ n�y, Ikkyuu ca tụng niềm vui l�c xu�n về cũng như c�i đẹp của mỹ nh�n (chẩm thượng hương phong). C�u cuối giữ nguy�n văn thơ thi nh�n Trung Đường Trương Đỉnh trong b�i K� Nh�n thấy trong Tam Thể Thi: Khốc li�n phong nguyệt vị đa t�nh, Ho�n đ�o xu�n th� biệt hận t�nh. Ỷ trụ tầm tư bội tr� trướng, Nhất trường xu�n mộng bất ph�n minh. Tuy nhi�n, phải n�i đ�y l� một b�i đạo ca xem mọi c�i đẹp xu�n th� như l� mộng huyễn (hoa khai hoa lạc, mỵ da ngộ, nhất trường xu�n mộng). �Hương phong� � n�i hơi thở của mỹ nh�n, như � từng thấy trong Điện tiền kh�c cũng của Vương Xương Linh. 

Trung thu v� nguyệt 

Thị v� nguyệt chỉ hữu danh minh,
Độc tọa nh�n ng�m đối thiết kềnh     ,
Thi�n hạ thi nh�n đoạn trường tịch,
Vũ thanh nhất dạ thập ni�n t�nh. 

Đ�m Trung Thu kh�ng trăng 

Mang tiếng trung thu chả thấy trăng,
Ri�ng m�nh đối b�ng ngọn h�n đăng.
Đoạn trường thi sĩ trong thi�n hạ,
Gi� mưa một tối, chuyện mười năm.  

B�i thơ tương truyền l�m ra v�o năm 17 tuổi. C�n trẻ như thế m� thấy r� Ikkyuu đ� c� c�i nh�n bi quan về cuộc đời. Đ�m trung thu m� kh�ng thấy trăng, chỉ c� nỗi đoạn trường, ngồi đếm hạt mưa rơi, tưởng đến mười năm nu�i mối hận trong l�ng. T�m t�nh độc tọa giống như Vương Duy trong Thu dạ độc tọa. Thiết kềnh l� đế đ�n bằng sắt, vẽ n�n khung cảnh v� c�ng lạnh lẽo. Thơ L� Nguyện: Dục ngữ nh�n duy�n khủng đoạn trường. Ho�ng Sơn Cốc lại c� c�u: �Ng� cư bắc hải qu�n nam hải, K� nhạn truyền thư tạ bất năng. Đ�o l� xu�n phong nhất b�i tửu. Giang hồ dạ vũ thập ni�n đăng (Phục k� Ho�ng Cơ) cũng l� t�m trạng b�n đ�n ri�ng b�ng, nh�n mưa rơi nhớ chuyện bạn b� xưa. 

Cửu kệ đệ nhị thủ  

T�m ng� danh thanh do vị thao,
Tham thiền học đạo trường trần lao.
Linh Sơn ch�nh ph�p tảo địa diệt,
Bất � Ma vương thập trượng cao  

B�i kệ số hai trong ch�n b�i 

Thẹn nỗi t�n m�nh ai biết đ�u,
Học Thiền l�u lắc, khổ l� bao.
Linh Sơn ch�nh ph�p vừa v�i đất,
Đ� thấy y�u ma chục trượng cao.  

B�i thơ n�i về sự kh� khăn lao khổ của việc tu học. L�c ấy v�o năm 1447, c� một tăng sĩ ở Daitokuji tự s�t. Việc b�o quan v� năm bảy tăng ch�ng trong ch�a bị nh� nước bắt giam. Tinh thần Ikkyuu suy sụp. 

Văn nha hữu tỉnh  

H�o cơ s�n khuể thức t�nh t�m,
Nhị thập ni�n tiền tại tức c�m.
Nha tiếu xuất trần La H�n quả,
Nại h� nhật �nh ngọc nhan ng�m. 

Nghe quạ k�u, tỉnh ngộ 

T�nh y�u đ�nh thức hận l�ng xưa,
Hai chục năm tr�i, giờ chẳng ngờ.
Nghe tiếng quạ cười, phiền n�o dứt.
Hỏi người mặt ngọc, s�ng ra chưa? 

B�i n�y tương truyền được l�m ra l�c �ng 27 tuổi,khi nghe tiếng quạ k�u m� ngộ đạo. Trước kia, trong Trường M�n xu�n tảo (l�m v�o năm 13 tuổi), �ng tỏ ra đồng cảm với t�m sự Ban Tiệp Dư m� Vương Xương Linh (698-757) đ� khai triển trong Trường T�n Thu Từ (Phụng trữu b�nh minh kim điện khai. Thả tương đo�n phiến cộng bồi hồi. Ngọc nhan bất cập h�n nha sắc, Do đới Chi�u Dương nhật ảnh lai). Trong b�i thơ cũ, �ng chia sẻ t�nh cảm ghen tu�ng của Ban Tiệp Dư khi gọi t�nh địch l� �con quạ lạnh�. Nay th� thay v�o H�n nha l� Nha tiếu, trước kia c�n so đo ngọc nhan, nay th� nại h� nhật �nh  ngọc nhan ng�m, chứng tỏ �ng đ� khắc phục được t�m trạng s�n si trước đ�. Yanagida Seizan giải th�ch �thức t�nh t�m� l� �dục t�nh sống lại�. La H�n ở đ�y n�i về Địa Tạng Vương, một vị bồ t�t trong tiểu thừa đ� dẹp hết được phiền n�o. �Người ngọc� �m chỉ n�ng Ban Tiệp Dư, giờ đ�y như đ� tươi tỉnh v� thấy lại �nh mặt trời (nhật �nh, chi�u dương tức t�nh y�u của nh� vua). 

Tự sơn trung qui thị trung  

Cuồng V�n th�y thức thuộc cuồng phong,
Tri�u tại sơn trung mộ thị trung.
Ng� nhược đương cơ h�nh bổng yết,
Đức Sơn L�m Tế diện th�ng hồng. 

Từ trong n�i đi v�o chợ 

Cuồng V�n ai biết tựa cuồng phong,
S�ng trong n�i thẳm chiều chợ nhong.
Nếu như tớ qu�t v� vung trượng,
Đức Sơn L�m Tế thẹn m� tr�ng. 

Sơn lộ Nhượng Vũ  

Th�n thanh thấu qu� quỷ m�n quan,
B�o hổ tung đa cổ lộ gian.
Ng�m trượng chung v� phong nguyệt hứng,
Ho�ng tuyền c�nh tại mục tiền sơn. 

Đường n�i Yuzuriha 

Cửa quỷ im hơi l�nh thật xa,
Bao nhi�u hổ b�o vết ch�n qua  .
Nương gậy, gi� trăng đ� cạn hứng,
Suối v�ng: n�i ấy chứ đ�u xa. 

Cảnh hổ b�o tung ho�nh giống như những g� Tứ Tổ Đạo T�n đ� gặp phải tr�n đường đi gặp Ngưu Đầu Ph�p Dung ng�y xưa (chữ d�ng trong Tổ Đường Tập). Ng�m trượng l� chống gậy (� buồn v� thời thế suy vi) kh�ng c�n hứng th� thưởng thức thanh phong minh nguyệt nữa. B�i thơ n�y l�m trong giai đoạn kh� khăn v� tuyệt vọng của Ikkyuu (năm 1442, �ng 49 tuổi). Để tr�nh loạn Kakitsu (xảy ra nh�n v� tướng Akamatsu �m s�t Sh�gun Yoshinori), �ng phải v�o ẩn trong n�i Yuzuriha (Nhượng Vũ Sơn). 

Tuy nhi�n, trong cuộc đời đi t�m lẽ đạo, cũng c� những gi�y ph�t sảng kho�i, cao hứng như cuộc gặp gỡ giữa �ng v� người con h�t m�, sau l� thị giả Mori:  

Tr� C�t Dược Sư Đường tinh tự 

Ưu du thả hỷ Dược Sư Đường,
Độc kh� tiện tiện thị ng� trường.
Qu� t�m bất quản tuyết sương mấn,
Ng�m tận nghi�m h�n thu điểm trường 

Ức t�ch T�n vi�n cư tr� th�,
Vương t�n mỹ dự th�nh tương tư.
Đa ni�n cựu ước tức vong hậu,
C�nh �i ngọc giai t�n nguyệt tư. 

B�i tự đề Dược Sư Đường ở Sumiyoshi 

Dược Sư thong thả gh� ch�a n�y,
Kh� độc c�n s�i một bụng đ�y,
Quản chi t�c ngả m�u m�y bạc,
Thơ suốt đ�m thu gi� lạnh đầy.   

Nhớ xưa X�m Củi m�nh nằm kh�ng.
Nghe danh c�ng tử, n�ng hằng mong.
Bao năm tưởng đ� qu�n lời ước,
Thềm ngọc trăng non � lại nồng.  

Hai b�i thơ trước ti�n n�i về việc lần đầu nghe Mori đ�n tỳ b� v� h�t ở Dược Sư Đường v�o m�a đ�ng năm Bunmei thứ 2 (1470), Ikkyuu cảm động trước nhan sắc của n�ng. Sau đ� n�i về c�i duy�n giải cấu tương ph�ng khiến cho hai người gặp lại nhau khi �ng về ngụ ở Sh�saian (T�ng Th� Am) v�ng Sumiyoshi (Tr� C�t). Nh�n đ�, n�ng trở th�nh thị giả v� nguồn cảm hứng cho cuộc đời �ng. 

Sau đ�y l� một trong những b�i thơ gi� biệt cuộc đời được truyền lại nhưng thử hỏi một danh tăng như �ng th� c�n mơ mộng những g�? Đ�u phải l� được tiếp rước về T�y thi�n! 

Từ thế thi 

Thập ni�n hoa hạ l� phương minh,
Nhất đoạn phong lưu v� hạn t�nh.
T�ch biệt chẩm đầu nhi nữ tất,
Dạ th�m v�n vũ ước tam sinh. 

Thơ l�c l�a đời 

Mười năm kết ước dưới đ�i hoa,
Sao vẫn c�n chưa thỏa mộng ta.
Tiếc nỗi đ�i n�ng đầu hết gối,
M�y mưa kiếp tới thỏa chăng l�. 

Đ�y l� một b�i kệ nữa l�m ra l�c từ gi� cuộc đời, chỉ thấy ch�p trong Ky�unshuu bản nh� in Minyuusha (D�n Hữu X�). Phương minh tức l� ước hẹn vợ chồng. Đối tượng của lời giao ước n�y chắc l� thị giả Mori, người m� �ng tỏ ra rất quyến luyến. �Nhi nữ tất� l� đầu gối (đ�i) người đ�n b� m� �ng tựa đầu. Dạ th�m tức đ�m s�u, � n�i thế giới b�n kia, kiếp mai sau. 

6)    Thơ vịnh t�n chư t�n sư v� văn nh�n t�i tử: 

Ikkyuu để lại nhiều thơ vịnh t�n. 

Phật đản sinh 

Tam thế nhất th�n dị hiệu đa,
H� nh�n kim nhật định ngao ngoa.
Ta b� lai tr� b�t thi�n độ,
M� ph�c lư thai hựu Th�ch Ca. 

Phật ra đời 

Danh hiệu nhiều, tam thế nhất th�n.
Ai nay t�m Phật chẳng ph�n v�n.
Ta b� thế giới t�m ng�n lượt,
Mượn bụng ngựa lừa xuống c�i trần.  

Trước ti�n l� t�n Phật. B�i n�y ca tụng c�ng đức của Phật Th�ch Ca. Bảo Phật trở lại thế gian kh�ng biết bao nhi�u lần (b�t thi�n độ) l� theo lời ch�p trong Kinh Phạm V�ng.  Nhưng theo đ� m� cho rằng Phật đ� mượn cả h�nh th� lừa ngựa (m� ph�c lư thai) th� c� thể bị ch� tr�ch l� phạm thượng đối với bậc t�n qu�. Tuy nhi�n đấy l� ng�n ngữ nh� Thiền vốn d�ng c�ch ăn n�i mạnh bạo để chứng minh �Nhất thiết ch�ng sinh giai hữu Phật t�nh� m� h�nh tượng �tai lừa mặt ngựa trở về từ c�i s�c sinh� mới ch�nh l� h�nh ảnh đ�ch thực của bậc ch�n nh�n v� vị. 

T�n Ngư Lam Quan �m 

Đan kiểm thanh ho�n từ �i th�m,
Tự nghi v�n vũ mộng trung t�m.
Thi�n nh�n đại bi kh�n bất kiến,
Ngư th� giang hải nhất sinh ng�m. 

Vịnh Quan �m x�ch giỏ c� 

T�c đen m� đỏ bao từ �i,
M�y mưa trong mộng h�y ngờ l�ng.
Ngh�n mắt đại bi sao chẳng thấy,
Vợ ch�i một kiếp h�t b�n s�ng. 

Quan �m x�ch giỏ c� l� một trong 33 c�ch biến ho� của Quan �m bồ t�t (Avalokistesvara), l�c ấy mang h�nh ảnh vợ một người thường d�n. Theo truyện kể của Trung Quốc th� Quan �m hiện ra như người đ�n b� đẹp n�n nhiều đ�n �ng chết m� chết mệt. C� ch�ng họ M� thắng cuộc thi đọc kinh, được chọn l�m chồng, nhưng anh ta lại chết trong đ�m t�n h�n. B�i thơ n�y kh�ng thấy c� mối li�n hệ với c�u chuyện đ�. Ở đ�y họa chăng Ikkyuu muốn cho rằng kh�ng c� bi�n giới giữa sự th�nh thiện (Quan �m) v� ph�m tục (vợ người d�n ch�i). 

T�n Đạt Ma đại sư b�n th�n 

Đ�ng thổ T�y thi�n đồ lộng thần,
B�n th�n h�nh tượng hiện to�n th�n.
Thiếu L�m trung tọa th�nh h� sự,
Hương Ch� vương cung mai liễu xu�n. 

Vịnh tượng b�n th�n của Đạt Ma 

Đ�ng t�y h�nh đạo khắp đường trần,
B�n th�n m� hiện được to�n th�n.
Thiếu L�m ngồi bệt th� sao tỏ,
Hương Ch� cung xưa đẹp sắc xu�n. 

B�i n�y ca tụng Đạt Ma sư tổ đ� từ T�y thi�n đến Đ�ng độ rao giảng ch�nh ph�p. �ng ngụ ở Thiếu L�m Tự (Tung Sơn, H� Nam) v� đ� để lại những giai thoại như Cửu ni�n diện b�ch, Huệ Khả đoạn t�. �Lộng thần� c� nghĩa l� �nỗ lực tu h�nh�. Hương Ch� tức Hương Ch� Quốc ở Ấn Độ v� Đạt Ma được xem như ho�ng tử thứ 3 của nước ấy. Thế nhưng theo Ikkyuu th� nỗ lực tu h�nh chỉ c� thể đem đến kết quả tốt đẹp khi b�n ba b�n ngo�i giảng đạo chứ kh�ng phải l�c ngồi bệt một chỗ (như việc cửu ni�n diện b�ch) dưới m�i ch�a. Trong b�i n�y, c� lẽ Ikkyuu chỉ mượn chuyện Đạt Ma để tr�ch m�c sư sải Thiếu L�m v� xa hơn nữa l� tăng nh�n Nhật Bản cứ cố thủ �m cột ch�a. 

Ikkyuu l�m b�i t�n n�y khoảng năm 1467, l�c �ng 72 tuổi. 

Thần tượng số một của Ikkyuu c� lẽ l� H�a thượng Phổ Ho�, nh� sư đi�n cuồng đời Đường, một kỳ tăng, qu�i tăng! Từ khi Phổ H�a ra đời h�nh đạo, Thiền t�ng kh�ng c�n giữ khu�n mặt ng�y xưa nữa. 

T�n Phổ H�a 

Đức Sơn L�m Tế nại đồng h�nh,
Nhai thị phong đi�n quần ch�ng kinh.
Tọa tho�t lập vong đa bại khuyết,
H�a minh ẩn ẩn bảo linh thanh. 

Vịnh Phổ Ho� 

Đức Sơn L�m Tế kh� theo c�ng,
Giữa chợ d�n kinh c�i l�o kh�ng.
Sống chết b�y tr� đều thất bại,
C�n rung chu�ng b�u giữa kh�ng trung. 

Phổ H�a ho� thượng 

Nghị luận minh đầu hựu �m đầu,
L�o thiền t�c lược sử nh�n sầu.
Cổ v�ng kim lai phong điến h�n,
T�ng m�n ni�n đại nhất phong lưu. 

N�i về h�a thượng Phổ Ho� 

B�n luận l�c mờ l�c r� r�ng,
L�o thiền lắm kế, tớ b�ng ho�ng.
Xưa nay cứ tưởng anh rồ dại,
N�o biết người phong vận nhất l�ng. 

Tương truyền, Phổ Ho� (Trấn Ch�u Phổ H�a, ? � 860) l� học tr� của người ph�p tự M� Tổ Đạo Nhất tức B�n Sơn Bảo Tịch (712-814). Phổ Ho� T�ng sau được nh� sư đi du học Trung Quốc l� Shinchi Kakushin (T�m Địa Gi�c T�m, 1207-1298) truyền sang Nhật v�o thời Kamakura. Đ� l� t�ng ph�i của những vị tăng du h�nh, thường đội n�n che �p mặt v� thổi s�o. Họ được goị l� kyomus� (hư v� tăng).  

Trong b�i đầu, �tọa tho�t lập vong� l� chữ trong Tọa Thiền Nghi n�i về dạng thức thi�n h�a của người tu thiền. Theo đ� th� lối chết trong khi ngồi kiết gi� trong tư thế hoa sen l� đẹp nhất[5]. �Bại khuyết� l� hỗ thẹn. Trước khi Phổ Ho� mất, �ng đ� c� những h�nh tung kỳ dị như v�c quan t�i đi rao m�nh sắp chết, thế rồi v�o quan t�i nằm đ�ng k�n, khi mở ra lại kh�ng thấy x�c, rung chu�ng tr�n kh�ng vv... tựa hồ muốn tung hỏa m� l�m kinh động d�n ch�ng ở bốn cửa th�nh Trấn Ch�u. B�i thứ hai c� n�i đến �nghị luận� th� chữ ấy �m chỉ cuộc tranh luận giữa L�m Tế v� hai trưởng l�o H� Dương v� Mộc Th�p. �Phong điến h�n� l� g� đi�n kh�ng nhưng dĩ nhi�n ở đ�y phải hiểu với � nghĩa �con người tho�t tục, đ�ng t�n k�nh�. Đ� l� c�ch Ho�ng B� gọi L�m Tế, Ikkyuu gọi Phổ H�a nhưng cũng l� tự xưng về m�nh.

 

Hư v� tăng thổi s�o shakuhachi

 

L� học tr� đ�n ch�u của Hư Đường Tr� Ngu, Ikkyuu rất h�m mộ �ng n�y. Điều đ� được chứng tỏ qua b�i thơ sau: 

T�n Hư Đường h�a thượng  

Dục Vương tr� viện thế gian quai,
Ph�ng hạ ph�p y như ph� h�i.
L�m Tế ch�nh truyền v� nhất điểm,
Nhất thi�n phong nguyệt m�n ng�m ho�i. 

Vịnh Ho� thượng Hư Đường 

Tr� ch�n thiền viện, thế gian xa,
Coi như d�p r�ch tấm c� sa.
L�m Tế ch�nh truyền kh�ng muốn nhắc,
Một trời trăng gi� đẹp l�ng ta. 

Dục Vương Viện tức ch�a Quảng Lợi Tự (Triết Giang) nơi Hư Đường Tr� Ngu (1185-1269) tu h�nh. �ng vi�n tịch năm 85 tuổi. Ph�p của �ng được Đại Đăng truyền sang Nhật. L�c ở Dục Vương Viện (từ 1258), v� li�n lụy v�o một việc g� đ� m� c� lần bị hạ ngục, đoạt mất tăng y. Ikkyuu nghĩ về chuyện bị đầu ngục đ� khi d�ng chữ �ng�m ho�i� để n�i về t�m sự của ch�nh m�nh bởi v� Ikkyuu cũng c� thời gặp kh� khăn với ch�nh quyền. �ng c� người học tr� bị lao ngục, đ� muốn nhịn đ�i m� chết nhưng được ch�nh Thi�n ho�ng Go Kameyama (Hậu Quy Sơn) viết thư can ngăn mới th�i. 

�ng cũng rất k�nh mến t�n sư T�ng Phong Diệu Si�u tức Đại Đăng Quốc Sư: 

Đề Đại Đăng quốc sư h�nh trạng mạt 

Khi�u khởi đại đăng huy nhất thi�n,
Loan dư cạnh dự ph�p đường tiền.
Phong xan thủy t�c v� nh�n k�,
Đệ ngũ kiều bi�n nhị thập ni�n. 

Thơ đề cuối bản tiểu sử quốc sư Đại Đăng 

Đ�n lớn thầy soi một g�c trời,
Tranh nhau kiệu liễn gh� ch�a chơi.
B�n cầu hai chục năm xưa đ�,
Sương gi� ai hay d�ng tả tơi!

Đại Đăng Quốc Sư T�ng Phong Diệu Si�u (1282-1338)

 

Năm 1426, Zenk� Shunsaku (Thiền Hưng Xu�n T�c) ch�a Daitokuji c� soạn b�i viết về h�nh trạng của H�a thượng Shuufuu My�ch� (T�ng Phong Diệu Si�u) tức Dait� kokushi (Đại Đăng quốc sư). Tuy được phong quốc sư v� triều đ�nh c�ng khanh tranh nhau đến ch�a hỏi đạo, Dait� đ� từng sống trong đ�m người khất thực, chịu đ�i chịu lạnh suốt hai mươi năm[6] ở b�n cầu Goj� (Ngũ Điều đại kiều) trong th�nh phố Ky�to. Đ� l� b�i thơ b�y tỏ cảm tưởng m� Ikkyuu đ� đề ở cuối b�i viết.

Ngo�i Phật Th�ch Ca, Đạt Ma hay những t�n sư Trung Hoa v� Nhật Bản trong chốn thiền l�m (H�n Sơn, Thập Đắc, T�ng Nguy�n, Vi�n Ngộ, Động Sơn, Triệu Ch�u, Nam Tuyền, L�m Tế, Nham Đầu, Quy Sơn, B�ch Trượng, B�ng cư sĩ, Đại Ứng, Đại Đăng, Hư Đường, Huyền Sa, Linh Sơn, Quan Sơn, Hoa Tẩu...), Ikkyuu cũng ca tụng những văn nh�n thi sĩ như Khuất Nguy�n, Đỗ Phủ, Đ�o Uy�n Minh, Liễu T�n Nguy�n, Đỗ Mục, Bạch Cư Dị, T� Đ�ng Pha, Vương An Thạch, Ho�ng Đ�nh Ki�n...): 

Đoan Ngọ 

Thi�n cổ Khuất B�nh t�nh khởi hưu,
Ch�ng nh�n thử nhật t�y du du.
Trung ng�n nghịch nhĩ th�y năng hội,
Chỉ hữu Tương giang giải thuận lưu. 

Thơ ng�y mồng năm th�ng năm 

Khuất Nguy�n t�m sự những vơi đầy,
Trần thế xưa kia lắm kẻ say.
Lời phải chối tai đời ngoảnh mặt,
Ri�ng d�ng Tương đ� hiểu cho ai. 

B�i thơ n�y c� � điếu Khuất Nguy�n ( 343 TCN? � 277 TCN), trung thần nước Sở, v� lời d�m pha phải bỏ triều đ�nh ra đi v� cuối c�ng tự trầm ở s�ng Mịch La (một nh�nh của s�ng Tương (Hồ Nam). Khuất Nguy�n (hay Khuất B�nh) l� t�c giả của Sở Từ v� Ly Tao. �ng mất v�o ng�y m�ng 5 th�ng 5 �m Lịch, gọi l� tiết Đoan Ngọ. 

Kh�n Đỗ Phủ Phu ch�u dĩ hậu thi hữu cảm 

Viễn kh�ch ngụ cư h� xứ qui,
Nhất th�n tiều tụy yểm s�i phi.
Phu ch�u nhật mộ chung y�n địa,
Tranh nại ng�m t� nhi�n tận vi. 

Cảm ho�i khi đọc thơ Đỗ Phủ từ thời ở Phu ch�u 

C�i th�n kh�ch trọ biết về đ�u,
S�i m�n phong k�n, d�ng ti�u tao.
Phu ch�u trạm cuối đ�m dần xuống,
Thương nỗi ch�m r�u sớm rụng mau.    

Ikkyuu y�u mến phong c�ch giản dị nhưng s�u sắc của Đỗ Phủ, nh� thơ gần gũi d�n ch�ng. �ng cũng l� một thiền kh�ch nhưng đ� sống cuộc đời đầy phẫn kh�i. Phu ch�u (bi�n giới Hồ Bắc v� Tứ Xuy�n, thượng lưu s�ng Trường Giang, nơi �ng đến ngụ v�o m�a xu�n năm Đại Lịch nguy�n ni�n, 766) tưởng đ� l� trạm cuối (chung y�n địa) đoạn đường đời của m�nh, nơi �ng để lại nhiều s�ng t�c nhất. Chẳng ngờ �ng để vợ con ở đ�, đơn th�n xuống Hồ Nam nhưng rốt cuộc chỉ luẩn quẩn ở H�nh ch�u v� Đ�m ch�u rồi chết trong c� độc, bệnh hoạn tr�n một chiếc tuyền con b�n Hồ Động Đ�nh l�c mới 59 tuổi. Thơ Trương Tịch c� 2 c�u thơ hay n�i về viễn kh�ch (Viễn kh�ch du du bệnh nhiệm th�n, Ly gia tr� thượng hựu ph�ng xu�n), Yểm s�i phi l� chữ d�ng trong thơ L�o Đỗ (Khương th�n). Tiều tụy thấy trong thi�n Ngư phụ (Sở Từ) n�i về h�nh d�ng Khuất Nguy�n l�c bị ph�ng trục. 

T�n Đỗ Mục (ngũ thủ kỳ nhất) 

T�i điệu phong lưu c�nh tuyệt lu�n,
Đỗ thư k� nghiệp ngụy trung ch�n.
Thi t�nh nho nh� d�m ư sắc,
Bất thuyết thương sinh thuyết mỹ nh�n. 

Vịnh Đỗ Mục  

Sống kiếp phong lưu, t�i tuyệt lu�n,
Anh ch�ng Đỗ Mục ngụy m� ch�n.
Thơ t�nh nho nh�, y�u nhan sắc,
Kh�ng nhắc d�n đen, nhắc mỹ nh�n..

Đỗ Mục l� nh� thơ của n�i t�nh, sống đời bạc h�nh như từng tự th� trong Bạc Tần Ho�i (Lạc ph�ch giang hồ t�i tửu h�nh, Sở y�u tri�m tế chưởng trung khinh). Thế nhưng trong lối sống ph�ng t�ng đ� c� h�m chứa một sự ch�n thực (ngụy trung ch�n). Ngo�i ra, c�u cuối bắt nguồn từ một b�i tứ tuyệt của L� Thương Ẩn. Khi L� vịnh cuộc gặp gỡ giữa nho sinh kỳ t�i Giả Nghị v� vua nh� H�n c� lần tr�ch H�n Văn Đế l� bậc qu�n chủ m� chẳng lo cho d�n, chỉ th�ch hỏi Nghị việc b�i to�n (Khả li�n dạ b�n hư tiền tịch, Bất vấn thương sinh vấn quỷ thần). Ở đ�y, Ikkyuu c� � khen Đỗ Mục hơn l� ch� v� �ng xem đ� l� bản chất (nghiệp) của Đỗ. 

Bạch Lạc Thi�n 

Lưu đắc từ hoa b�ch ức xu�n,
Thi�n ng�n vạn c� dữ cư t�n.
Cổ kim độc chứng chi v� l�o,
Thế hứa xuất đầu thi�n ngoại nh�n. 

Vịnh Bạch Cư Dị 

Hoa gấm văn chương tụ vạn đời,
Viết bao t�c phẩm, sống nhiều nơi.
Xưa nay nổi tiếng th�ng minh sớm
Thi b� thanh danh vượt c�i người. 

Bạch Cư Dị l� t�c giả ảnh hưởng đến văn học Nhật Bản nhiều v� l�u d�i hơn cả, từ thời Heian (Truyện Genji ) cho đến Muromachi (văn học Gozan). �ng c� đến 75 văn tập, bị t� thi�n nhiều nơi (Giang ch�u, H�ng ch�u, T� ch�u, H� Đ�ng), sau tập thảo đường ở Hưong Sơn v� L� sơn, kinh lịch cũng nhiều. Tương truyền chưa đi học �ng đ� ph�n biệt được hai chữ �chi� v� �v�� n�n được gọi l� Chi v� l�o. �ng cũng l� một thiền kh�ch, t�nh b�nh d�n, y�u thơ y�u rượu. Ikkyuu v� c�ng kh�m phục nh�n c�ch, kiến thức v� t�i năng của �ng.

 

6)Thơ ph�ng th�ch, đối kh�ng với gi�o hội v� x� hội: 

Ikkyuu v� sư huynh Y�s� của �ng đều thuộc d�ng Daitokuji. Y�s� trở th�nh người cầm đầu , g�nh v�c việc ch�a, trong khi Ikkyuu chỉ l� kẻ sống b�n lề. 

Ky�to l� bản sơn của 7 ch�a thiền. Trong đ� 5 ch�a c� một thiền phong ri�ng v� gần gũi với ch�nh quyền qu�n nh�n. Ba ch�a Kenninji (Kiến Nh�n Tự), T�fukuji (Đ�ng Ph�c Tự), v� Nanzenji (Nam Thiền Tự) đều đ� được x�y dựng từ thời Kamakura. Đến thời Mạc phủ Muromachi, nh� nước mới viện trợ cho việc x�y dựng 2 ch�a mới l� Tenryuuji (Thi�n Long Tự) v� Sh�tokuji (Tướng Quốc Tự). L� quan tự, họ cấu kết với ch�nh quyền, bảo đảm t�nh ch�nh thống của quyền lực, chia ch�c của cải thu lượm được từ t�n đồ v� hệ thống kinh doanh của nh� ch�a cho những người n�y để đổi lấy chức vị v� sự che chở. 

Xin mở ngoặc ở đ�y để c� một đ�i d�ng n�i về li�n hệ giữa c�c ch�a Gozan Jissetsu (Ngũ sơn thập s�t) với ch�nh quyền Mạc Phủ. Trước ti�n, chư tăng ở đ� l� những người học rộng, đi ra nước ngo�i nhiều, c� tri thức th�m s�u, c� t�i ng�n ngữ n�n đ�ng được vai tr� cố vấn về ch�nh trị, ngoại giao lẫn ngoại thương cho c�c Sh�gun Ashikaga. Hai nữa l� qua mậu dịch với c�c nước như Trung Quốc, ch�a chiền dĩ nhi�n được hưởng hu� lợi. Họ cũng được ban tặng hay mua lại nhiều đất đai th�nh thử th�u thập địa t� từ n�ng d�n t� điền. Với số tiền ấy, họ đem cho vay hay gi�n tiếp đầu tư v�o h�ng rượu v� tiệm cầm đồ. Nh� ch�a đ� trở th�nh �ng�n h�ng�, cho Mạc phủ vay v� b� lại, nhận th�m nhiều �n huệ từ những người n�y. Điều đ� giải th�ch được tại sao khi c� cuộc loạn �nin hay c�c cuộc Ikki của n�ng d�n th� c�c ch�a Gozan Jissetsu l� c�i đ�ch nhắm đầu ti�n cho những h�nh động đốt ph� v� bạo lực. 

Ri�ng hai ch�a Daitokuji (Đại Đức Tự) v� My�shinji (Diệu T�m Tự) th� tu theo lối kh�c 5 ch�a tr�n.Như đ� n�i, người khai sơn của Daitokuji l� Đại Đăng quốc sư Shuuh� Ch�sh�. �ng cũng l� thầy học của Kanzan Egen (Quan Sơn Huệ Huyền), người khai sơn My�shinji. Quốc sư Đại Đăng l� bậc cao đức, được người l�nh đạo của hai chi nh�nh kh�c nhau l� Thi�n ho�ng Go Daig� (Hậu Đề Hồ) của d�ng Daikakuji (Đại Gi�c Tự) lẫn Th�i thượng ho�ng Hanazono (Hoa Vi�n) của d�ng đối lập đều k�nh trọng một c�ch s�u sắc. Đến khi giấc mộng trung hưng thời Kiến Vũ (Kenmu), tự m�nh nắm ch�nh quyền, kh�ng để Mạc Phủ qua mặt, kh�ng th�nh, Thi�n ho�ng Go Daigo phải bỏ trốn v�o v�ng rừng n�i Yoshino lập ra Nam Triều th� Đại Đăng vẫn được sự che chở của Thi�n Ho�ng Hanazono ở Ky�to n�n tiếp tục trụ tr� ở ch�a m�nh. Daitokuji duy tr� được phong c�ch tu h�nh đạm bạc v� nghi�m ngặt của vị khai tổ. Ikkyuu cho rằng đấy mới l� phong c�ch tu thiền ch�nh thống. Trong khi đ� sư huynh Y�s� của �ng chỉ muốn l�m kinh tế nghĩa l� chủ trương phải tăng con số thiện nam t�nh nữ (kh�ch h�ng) v� c� thu nhập dồi d�o để Daitokuji trở th�nh một đại tự viện. Do đ� Ikkyuu mới chỉ tr�ch thậm tệ Y�s� chỉ biết chạy theo danh lợi. 

Đường lối của Ikkyuu l� người đi tu phải lao động để sống như h�nh ảnh B�ch Trượng Ho�i Hải (749-814): Nhật nhật bất t�c, nhất nhật bất thực (Một ng�y kh�ng l�m, một ng�y kh�ng ăn), điều m� thầy của hai người, Kas� S�don, thường nhắc đến. �ng nhắc nhỡ sư huynh Y�s� rằng t�n sư Tettsu� Gik� từng cấm c�c tr� chạy theo tiền bạc v� danh lợi. �ng c�n tr�ch Y�s� đ� b�i bỏ h�nh thức tham thiền (sanzen) hỏi đạo trong ch�a. Trong Jikaishuu (Tự Giới Tập), một tập thơ ngắn của m�nh, Ikkyuu kết �n Y�s� v� m�n ph�i bằng những b�i thơ hầu hết viết theo vần sen (thuyền), sen (tiền) v� Zen (Thiền). Thuyền ở đ�y muốn ph�ng th�ch thuyền bu�n với nh� Minh b�n Trung Quốc.  

Ch� bai hiện tượng chạy theo danh lợi đ�, Ikkyuu mượn b�i thơ ca tụng Ma Kha Ca Diếp sau đ�y để đả k�ch những con người đi tu một c�ch giả dối đầy dẫy trong thi�n hạ thời đ� kể cả sư huynh Y�s�: 

Ni�m hoa vi tiếu 

Thế t�n ni�m xuất nhất chi hoa,
Nhất đại thiền t�ng � kh� xa.
Kim sắc đầu đ� độc truyền ph�p,
Cận ni�n tri thức nhược sa h�. 

Ch�a hoa mĩm cười 

Đức Phật ch�a ra một c�nh hoa,
Ph�p m�n b�n rẻ gi�p anh Ca.
Kim sắc đầu đ� một m�nh hưởng
Chứ nay tri thức tựa Hằng sa. 

Hoa ở đ�y n�i về tinh t�y của Phật gi�o một đời tu h�nh (nhất đại) mới t�m ra m� Th�ch Ca muốn truyền thụ (Ng� hữu Ch�nh ph�p nh�n tạng, Niết B�n diệu t�m, Thực tướng v� tướng, vi diệu ph�p m�n). Khốn nỗi, trong tăng ch�ng chỉ c� Ma Kha Ca Diếp lĩnh hội được. Xa c� nghĩa xa xỉ, đem đồ tốt đi b�n rẻ. C�n gọi Ca Diếp l� Kim sắc đầu đ� v� c� thuyết tiền th�n �ng l� thợ kim ho�n gi�u đạo t�m n�n khi mới sinh ra đầu đ� lấp l�nh h�o quang. Theo Ikkyuu, ph�p m�n m� Ca Diếp được độc truyền mới l� ch�nh đạo. C�n như gần đ�y (thời của �ng), tri thức th� đầy dẫy như c�t tr�n s�ng (sa h�) nhưng to�n l� đồ giả mạo.  

Sự tức bực đối với sư huynh c�n được b�y tỏ qua việc �ng bỏ am Như �, rứt �o ra đi. 

Như � Am trong khu�n vi�n Daitokuji l� nơi c� th�p (ch�n cất) một vị trụ tr� của Daitokuji, H�a thượng Gongai S�chuu (Ng�n Ngoại T�ng Trung, 1315-1390), trong hệ phổ theo thứ tự Đại Đăng � Triệt �ng � Ng�n Ngoại � Hoa Tẩu � Dưỡng Tẩu v� Nhất Hưu. Năm 1440, nhằm ng�y kỵ lần thứ 13 của sư phụ Kas� (Hoa Tẩu), Ikkyuu được cử về tr�ng coi Như � Am. Chỉ được 10 h�m, tức giận v� h�nh động của sư huynh Y�s� (Dưỡng Tẩu) m� �ng cho tr�i với đạo phong, Ikkyuu đ� để lại mấy b�i thơ như sau rồi x�ch g�i ra đi.  

Đề Như � Am hiệu c�t mạt  

Tương thường tr� vật tr� am trung,
Mộc thược khoa ly quải b�ch đ�ng.
Ng� v� như thử nh�n gia cụ,
Giang hải đa ni�n thoa lạp phong. 

Thơ viết cuối bản chuyển giao t�i sản am Như � 

Th�i thường phật cụ giữ b�n trong,
Th�a gỗ nậm bầu giắt ch�i đ�ng.
Nhưng ta n�o phải đồ chưng ngắm,
Tơi l� s�ng hồ[7] kiếp ruỗi rong.  

Như � Am tho�i viện k� Dưỡng Tẩu h�a thượng  

Tr� am thập nhật � mang mang,
Cước hạ hồng y tuyến thậm trường.
Tha nhật qu�n lai như vấn ng�,
Ngư h�ng tửu tứ hựu d�m phường. 

Từ chức trụ tr� am Như � gửi H�a thượng Y�s� 

Giữ am mười bữa nghĩ loanh quanh
Tu vụng đường tu, chỉ vướng ch�n.
Mai mốt nếu huynh m� kiếm tớ,
Chẳng h�ng rượu c� cũng lầu xanh 

B�i thứ nhất �ng đề tr�n tờ b�o c�o chuyển giao lại t�i sản cho người kế nhiệm trước khi ra đi. N�o l� g�o gỗ, n�o l� bầu nậm l�ch ca l�ch k�ch ...�ng cho rằng tu kh�ng phải ngồi y�n chiếm chỗ như kiểu những phật cụ treo tr�n tường đ�ng ở trong am, thỏa m�n với gi�o l� của ch�a m�nh như vậy m� phải mang �o tơi n�n l� ra ngo�i chốn giang hải giao lưu với c�c t�ng ph�i kh�c. 

B�i thứ hai b�y tỏ c�ng một th�i độ nhưng ng�n từ g�y cho�ng hơn. Hồng tuyến l� sợi chỉ đỏ vướng ch�n người tu h�nh, đ� từng thấy trong T�ng Nguy�n tam chuyển ngữ[8]. �ng bảo sư huynh muốn t�m m�nh th� h�y đi đến những chỗ cấm kỵ đối với một tăng nh�n: ngư h�ng, tửu tứ, d�m phường. Thế nhưng ngư h�ng đ� từng thấy trong Thập Ngưu Đồ với nh� sư Bố Đại thỏng tay v�o chợ, d�m phường tửu tứ lại l� một trong ba nơi tương truyền Văn Th� Bồ T�t đ� sống qua m�a kiết hạ: Kỳ Vi�n tinh x�, Đồng tử học đường v� d�m phường tửu tứ. N�i chung, Ikkyuu cho rằng nh� tu h�nh khi b�i b�c chuyện sắc dục l� sai lầm v� như thế l� cắt đứt với c�i người. C�n như kh�ng thỏng tay v�o chợ để chung đụng với b�n d�n thi�n hạ th� d� th�nh đạo rồi chỉ giữ được sự gi�c ngộ cho ri�ng m�nh. Những kẻ cần được gi�o ho� (kỹ nữ, đồ tể, tội phạm, con bạc, con bu�n) th� lấy ai để hướng dẫn? 

C� khi �ng tr�ch cả bản th�n đ� kh�ng tr�nh nổi sự thỏa hiệp: 

Đại Đăng m�n đệ  

Đại Đăng m�n đệ diệt t�n đăng
Nan giải ng�m ho�i nhất dạ băng.
Ngũ thập ni�n lai thoa lạp kh�ch,
Qu� t�m kim nhật tử y tăng. 

Học tr� cửa Đại Đăng quốc sư 

Học thầy, để lụn tắt đ�n thầy
Đ�m lạnh than d�i, dạ chẳng khu�y.
Tơi n�n một đời quen ph�ng l�ng,
Thẹn m�nh �o t�a mặc h�m nay 

Kh�ng giữ được truyền thống tu h�nh nghi�m cẩn v� đạm bạc của Đại Đăng m� �ng l� học tr� đ�n ch�u, l�c cuối đời, Ikkyuu đ� chấm dứt năm mươi năm sống đời tự do bằng c�ch v�o trong khu�n khổ khi trở th�nh trụ tr� Daitokuji v� nhận tử y (�o t�a) � vinh dự hạng nhất của một nh� tu - do triều đ�nh ban cho. B�i thơ n�y n�i l�n sự phản tỉnh của �ng. 

�ng ph� ph�n những kẻ sống đọa lạc, xa vời đạo l�, ngoảnh mặc l�m ngơ trước sự đau khổ của ch�ng sinh: 

Đại phong hồng thủy  

Đại phong hồng thủy vạn nh�n ưu,
Ca vũ quản huyền th�y dạ du.
Ph�p hữu hưng suy kiếp tăng giảm,.
Nhiệm tha minh nguyệt h� T�y l�u. 

Lụt to b�o lớn 

Lụt to b�o lớn khổ mu�n người,
Tiệc t�ng lắm kẻ s�ng đ�m chơi. 
Đạo c� hưng vong, kiếp d�i ngắn,
Lầu T�y nguyệt lặn, luống bu�ng xu�i.  

Hai c�u đầu n�i l�n những cảnh đời tr�i ngược. Hai c�u sau như một tiếng than d�i, ngậm ng�i ph� mặc cho vận mệnh lu�n hồi chuyển sinh. C�u thơ cuối c�ng Nhiệm tha minh nguyệt h� T�y l�u vốn l� một c�u thơ t�nh của L� �ch, thi nh�n đời Đường. Thi sĩ đ� l�m một cuộc h�nh tr�nh d�i để gặp người y�u (L� Quần Ngọc) nhưng khi đến nơi th� n�ng đ� chết. Ikkyuu chuyển � th�nh một c�u thơ h�m � t�n gi�o. 

Những đồng đạo trong Thiền m�n cũng kh�ng ai hiểu m�nh v� �ng cảm thấy c� đơn: 

X�ch b�t 

Nhất chi x�ch b�t hận đa nh�m,
Xuy nhập hồ gi� t�i thượng ng�m.
Thập tự nhai đầu th�y thị kh�c,
Thiếu L�m m�n hạ tuyệt tri �m. 

Tiếng s�o Shakuhachi 

S�o d� một ngấn hận kh�n c�ng,
V�o tiếng kh�n hồ, ải lạnh l�ng
Giữa chợ đ�ng người, ai biết kh�c?
Thiếu L�m đồng đạo c� bằng kh�ng! 

B�i n�y vịnh tiếng s�o Nhật Shakuhachi (X�ch b�t) n�o n�ng bi ai nhưng �ng muốn qua đ� b�y tỏ nỗi l�ng. Theo Ikkyuu, kh�ng thấy trong đ�m m�n đệ Thiền t�ng (Thiếu L�m m�n hạ) c� lấy một nh� tu thiền đ�ng k�nh. Tri �m vốn mượn t�ch B� Nha Tử Kỳ trong s�ch Liệt Tử. 

Cũng n�i l�n t�m sự c� độc ấy: 

Bệnh trung 

Đa bệnh nan vi an l�o th�n,
Thế gian thế ngoại cộng phong trần.
L�nh trường tịch mịch thanh cao kh�ch,
L�m hạ h� tằng kiến nhất nh�n. 

Trong khi nằm bệnh 

Lắm bệnh kh�ng y�n được tuổi gi�,
Trong ngo�i cuộc thế lắm phong ba.
Để kh�ch thanh cao buồn quạnh quẽ,
Rừng thiền nh�n lại mỗi m�nh ta.  

Gi� nua v� đang nằm bệnh (sắp chết) m� vẫn ph� ph�n sự tục ho� của thiền l�m. C�u cuối �L�m hạ h� tằng kiến nhất nh�n� mượn của tăng Linh Triệt trong b�i Đ�ng L�m Tự th� Vi Đan thứ sử (Tiếp đ�n Thứ sử Vi Đan ở ch�a Đ�ng L�m). �Tuổi gi� trăm sự đ� an b�i, Th�n nh�n nệm cỏ �o tơ gai, Gặp nhau chuyện v�n, quan về nghỉ. Trong n�i t�i chưa gặp một ai�. (Nguy�n văn như sau: Ni�n l�o t�m nh�n ngoại sự v�, Ma y thảo tọa diệc dung th�n. Tương ph�ng đạo tận quan hưu hảo, L�m hạ h� tằng kiến nhất nh�n). Tuy nhi�n theo � thơ Ikkyuu th� L�m hạ kh�ng phải l� trong rừng như Linh Triệt viết nhưng l� �chốn Thiền L�m�, nơi m� �ng kh�ng thấy c� ai xứng đ�ng l� tri kỷ.

Quang cảnh trong Daitokuji

 

7)    Thơ triết l� Thiền t�ng: 

Ikkyuu c� nhiều b�i thơ trực tiếp khai triển đề t�i triết l� Thiền t�ng: 

Triệu Ch�u tam chuyển ngữ: n� Phật bất độ thủy, mộc phật bất độ hỏa, kim Phật bất độ l�. 

Thi th�nh Tiểu Diễm thuật sầu t�nh,
Nhất chẩm đa ni�n dạ vũ thanh.
Trường địch mộ l�u th�y thị kh�c,
Kh�c chung giang thượng sổ phong thanh. 

Ba c�u n�i dẫn đến gi�c ngộ của Triệu Ch�u: Phật b�n kh�ng qua được s�ng, Phật gỗ kh�ng qua được lửa, Phật sắt kh�ng qua được l�.[9] 

Tiểu Diễm l�m thơ kể nỗi l�ng,
Gối đ�m mưa lạnh mấy năm r�ng.
Kh�c s�o b�n lầu t�n chẳng biết,
Chiều về duy gi� thoảng tr�n s�ng. 

Nguy�n l� n�y được n�i đến trong B�ch Nham Lục thoại 96. � của n� l� �Ch�n Phật tọa ốc l�� nghĩa l� Phật thực sự kh�ng phải ở ngo�i ta nhưng đang ở ch�nh trong nh� tức ngay bản th�n ta. Những Phật đất, Phật gỗ Phật sắt chỉ l� những vật �v� thường bại hoại�, dễ bị biến chất v� dễ bị ti�u diệt. 

H�a thượng Triệu Ch�u T�ng Thẩm (778-897) l� một đại sư trong cửa Thiền trấn ở phi� bắc, giỏi về ng�n từ (khẩu thần b� gia phong), đối đầu được với Tuyết Phong Nghĩa Tồn phương Nam.  

C�u đầu nhắc đến n�ng Tiểu Diễm. B�i thơ n�i về n�ng Tiểu Diễm (Tiểu Diễm chi từ trong Đại Huệ vũ khố) đ� gi�p thiền sư Vi�n Ngộ gi�c ngộ. Nguy�n văn: Nhất đoạn phong quang họa bất th�nh. Động ph�ng th�m xứ thuật sầu t�nh. Tần h� Tiểu Ngọc nguy�n v� sự. Duy yếu đ�n lang nhận đắc thanh. (H�nh ảnh người thương vẽ được sao. Tường cao k�n cổng dạ ri�ng sầu. Kh�ng can chi cũng k�u con Ngọc. Đ�nh tiếng ch�ng hay em ở đ�u). � n�i c� n�ng Tiểu Diễm c� đơn v� nhớ người y�u n�n kh�ng c� duy�n cớ cũng ơi ơ� gọi con hầu Tiểu Ngọc để đ�nh tiếng với ch�ng trai, cho anh ta biết m�nh đang ở đ�u[10]. 

Hai c�u 3 v� 4 lấy � v� chữ của Triệu Hổ (Triệu Ỷ L�u) trong Trường An thu tịch (T�n đăng sổ điểm nhạn h�nh t�i. Trường địch nhất thanh nh�n ỷ l�u). C�u cuối c�ng Kh�c chung giang thượng sổ phong thanh l� một danh c� của Tiền Khởi l�m được ở đầm V�n Mộng. Hai �ng đều l� danh sĩ đời Đường. 

Phải chăng tất cả những biểu hiện b�n ngo�i chỉ l� cơn gi� thoảng v� kh�ng đ�ch thực trừ c� nỗi niềm thương nhớ ph�t xuất tự đ�y l�ng Tiểu Diễm. Cũng vậy, đưa ra ba �ng Phật gỗ, Phật sắt, Phật b�n nhưng chỉ để n�i đến �ng Phật thứ tư tr� ngụ trong bản th�n th� Triệu Ch�u thật kh�c mắc, chẳng kh�c g� n�ng Tiểu Diễm. B�i thơ kết nối với điển cố với ng�n từ của danh sĩ thật l� đẹp nhưng cũng kh� kh� hiểu cho tục nh�n. 

Hương Nghi�m k�ch tr�c 

Đ�m thủy bắc hề Tương thủy nam,
Tr�c Chi kh�c l� khầu nam nam
T�n tiền lạn t�y h�o gia kh�ch,
Bất thức sầu nh�n dạ vũ đ�m. 

Hương Nghi�m nghe tiếng đ� chạm th�n tr�c 

Tương Đ�m hai ph�a bắc v� nam,
Tr�c Chi kh�c ấy h�t nghe nh�m.
Biết chăng, hỡi kh�ch nồng men rượu,
C� kẻ đ�m mưa dạ xốn xang. 

B�i thơ li�n quan đến Thiền sư Hương Nghi�m Tr� Nh�n ( ? � 898). �ng l�c đầu l� học tr� của B�ch Trượng Ho�i Hải. Tuy rất th�ng minh, học một biết mười nhưng c� lẽ v� qu� nhiều tri thức, l�c thầy c�n sống, kh�ng sao ngộ đạo được. Sau theo học sư huynh l� Quy Sơn Linh Hựu. Quy Sơn mới bảo: Nếu ngươi n�i được một c�u về bản lai ch�n diện mục của ngươi (Nhữ vị xuất b�o thai, vị biện đ�ng t�y th�, bản ph�n sự) th� ta sẽ thay mặt ti�n sư chứng minh cho. Bao lần �ng đưa ra lời giải đều bị Quy Sơn phủ nhận. Tuyệt vọng, Hương Nghi�m b�n bỏ Quy Sơn đến lập am b�n mộ Huệ Trung Quốc Sư ở Nam Dương, tập trung suy nghĩ. Một h�m, khi đang cắt cỏ trong n�i, nh�n quẳng ng�i v� mấy h�n sỏi chạm v�o th�n c�y tr�c, ph�t ra tiếng, b�n cất tiếng cười lớn v� ngộ đạo. Tiếng động của ng�i sỏi v�o th�n tr�c như một cơ duy�n, cho n�n trong một s�t na, Hương Nghi�m bừng tỉnh, thấy được �ch�n thực tự kỷ� của m�nh tức con người bản lai trước khi cha mẹ sinh ra. �ng b�n tắm rửa, x�ng hương, ăn mặc tề chỉnh đến gặp Quy Sơn để b�i tạ. Trường hợp Hương Nghi�m ngộ đạo l� v� �ng đ� nhất thiết bỏ qu�n tất cả những ph�n biệt đến từ tr� tuệ v� học vấn (ngũ quan + tư duy) để đi v�o trạng th�i �trực hạ v� t�m� �v� tướng tự kỷ�. Để diễn tả t�m cảnh trống kh�ng (bần) đ�, �ng đ� c� b�i kệ: Khứ ni�n bần vị thị bần, Kim ni�n bần thủy thị bần. Khứ ni�n bần do tr�c ch�y địa, Kim ni�n bần ch�y hựu v�. Năm ngo�i ngh�o, chưa thể gọi đ�u, Ngh�o đấy, d�i c�n cắm đất s�u. Năm nay mới thực ngh�o xơ x�c. Cả c�i d�i kh�ng chẳng thấy n�o.[11]  

Tương Đ�m l� điển cố Trung Quốc, c� li�n quan đến đầm V�n Mộng thời th�i cổ, đến  Nhị phi của vua Thuấn v� cả Khuất Nguy�n. C�n Tr�c Chi Từ l� kh�c h�t d�n d� n�i về chuyện Nhị phi nhập thủy đ� từng thấy trong thơ Lưu Vũ T�ch đời Đường. Theo lời giải th�ch của Yanagida Seizan th� hai chữ Tương Đ�m đ� c� trong thơ của H�a thượng Đam Nguy�n vịnh cuộc vấn đ�p giữa Nam Dương Trung Quốc Sư v� Ho�ng đế Đại T�ng về th�p V� Ph�ng (c�i th�p tự nhi�n, kh�ng do con người x�y n�n, ở đ�y �m chỉ người đệ tử ch�n ch�nh c� thể kế nghiệp thầy). Nam Dương Huệ Trung (675?-775?) l� m�n đệ xuất sắc nhất của Lục Tổ Huệ Năng v� l� người đầu ti�n được ban danh hiệu quốc sư. Tương Đ�m c� thể xem như biểu tượng của phần mộ quốc sư (được v� với nguồn cội của đạo ph�p). Tiếng đ� đập v�o th�n tr�c Hương Nghi�m đ� nghe phải chăng l� tiếng gọi của quốc sư gi�p �ng ngộ đạo (v� những h�o kh�ch kh�c c�n m�i say sưa t�y l�y, kh�ng ai � thức Tương Đ�m ch�nh l� nơi th�nh địa v� c� mộ của Quốc Sư). 

Linh V�n đ�o hoa 

Phong lưu ngộ đạo thoại đầu t�n,
Đ�i nhược hiền Sa hư tả ch�n
Lưu Lang độc kh� thư ho�ng khẩu,
Hoa tr�n Huyền Đ� qu�n ngoại xu�n. 

Linh V�n thấy hoa đ�o 

Phong lưu ngộ đạo, mới nghe xong,
Ch�n ngụy Huyền Sa định thử �ng.
Văn vẻ ch�ng Lưu lời tr�o trở,
Huyền Đ� đ�o qu�n đ� phai hồng.
 

B�i thơ n�i về ho�n cảnh ngộ đạo của thiền sư Linh V�n Ch� Cần (năm sinh v� mất kh�ng r�) người Ph�c Ch�u, nh�n thấy hoa đ�o nở m� ngộ đạo, ch�p trong C�t Đằng Tập, tắc 8). Linh V�n sau đ� c� b�i tụng: Tam thập ni�n lai tầm kiếm kh�ch. Kỷ hồi diệp lạc hựu trừu chi. Đ�o hoa nhất kiến thử thời hậu, Trực ch� như kim c�nh bất nghi. để đưa l�n cho thầy m�nh l� Quy Sơn Linh Hựu. Trạng th�i của Linh V�n l� đ� tự gi�c về bản th�n (nh�n hoa đ�o với t�m cảnh �trực hạ v� t�m� như c�ch n�i của Ho�ng B�). Từ sau �nhất kiến� ấy, �ng kh�ng c�n nghi ngờ g� nữa (ch�nh niệm tương tục). C� người  giải th�ch rằng l�c đ� kh�ng phải Linh V�n nh�n thấy hoa đ�o m� hoa đ�o đ� nh�n thấy Linh V�n. Đời sau, nh� thơ Bash� của Nhật Bản c� viết b�i haiku giản dị nhưng kh� được y�u chuộng: Yoku mireba / Nazuna hana saku / Kakine kana = Nh�n kỹ, dưới bờ dậu. Nở một c�nh hoa tim[12]). 

Lưu Lang tức Lưu Vũ T�ch (d� �m chỉ Lưu Thần Nguyễn Triệu trong Đ�o hoa nguy�n k�). �ng c� thơ về hoa đ�o ở đạo qu�n Huyền Đ� rất nổi tiếng. Tương truyền �ng đ� viết về đề t�i n�y đến hai lần (lời tr�o trở). Một lần ở L�ng Ch�u để ph�ng th�ch quan lại trong triều. Lại bị biếm sang B� ch�u. Hiền Sa �m chỉ Huyền Sa Sư Bị (835-908), một cao tăng đức độ nhưng m� chữ, nhờ vấp ch�n phải đ�, đau điếng người m� ngộ đạo. 

Ngưu 

Dị loại h�nh trung thị ng� tằng,
Năng y năng d� c�nh y năng.
Xuất sinh vong khước lai thời lộ,
Bất thức đương ni�n th�y thị tăng. 

Tr�u  

Lẫn trong mu�ng th�, dạy cho c�u.
Ta l� chi, vốn đến từ đ�u?
Mới sinh sao vội qu�n nguồn gốc.
C� biết xưa từng kiếp �o n�u.  

B�i thơ bắt nguồn từ một c�ng �n của Quy Sơn. Theo một giai thoại, Ikkyuu chỉ một con tr�u v� hỏi c�c đệ tử của m�nh rằng nếu một trăm năm sau, c� người bắt gặp một con tr�u b�n h�ng c� ghi chữ �Tăng Quy Sơn� th� người đ� phải gọi n� l� con tr�u hay l� Quy Sơn. C�u thứ hai phải tho�t dịch v� nguy�n văn hơi hiểm h�c: Năng y c�nh d� c�nh năng y đại � n�i: C�i m� anh c� thể l�m được t�y thuộc v�o việc anh l� c�i g�, chỗ m� anh c� mặt t�y thuộc v�o việc anh c� thể l�m được g�. Theo Ikkyuu th� con tr�u ch�nh l� Quy Sơn đ� h�a kiếp. Giai thoại đi xa hơn một ch�t. Đ�m đ�, con tr�u lăn đ�ng ra chết v� chủ nh�n con tr�u mới dằn vặt Ikkyuu: �Ch�nh b�i thơ của thầy đ� giết mất con tr�u của t�i�. 

Bệnh trung 

Ph� giới sa m�n b�t thập ni�n,
Tự t�m nh�n quả b�t v� thiền.
Bệnh b� qu� khứ nh�n quả quả,
Kim h�nh h� tạ kiếp kh�ng duy�n.
 

Trong khi mang bệnh. 

Thầy ch�a ph� giới t�m mươi năm,
Thẹn lối thiền kh�ng quả chẳng nh�n.
L�m bệnh mới hay nh�n tạo quả,
Hỏi l�m sao dứt nghiệp tiền th�n. 

B�i thơ n�y muốn l�m s�ng tỏ c�ng �n B�ch Trượng d� hồ (Con chồn hoang của B�ch Trượng) n�i về một thiền sư v� chấp nhất v�o chuyện c� nh�n quả hay kh�ng m� bị đọa l�m kiếp chồn hoang suốt 500 năm (trả lời khẳng định hay phủ định nh�n quả đều bị đọa, r� khổ!). Tắc n�y c� ch�p trong V� M�n Quan của Triệu Ch�u[13]. Qua b�i thơ n�i tr�n, Ikkyuu tỏ � e ngại rằng tu Thiền kiểu �ng l� kh�ng l� đến nh�n quả trong khi mắc bệnh mới biết phải c� nh�n n�o đ� trong qu� khứ mới c� quả như h�m nay. 

Mặt kh�c, Ikkyuu cũng c� thơ tr�nh b�y về kh�i niệm triết học Tứ liệu giản của d�ng L�m Tế. Khi tổ sư của Ikkyuu l� thiền sư L�m Tế Nghĩa Huyền nh�n c� tăng hỏi �Tứ liệu giản l� g�?�[14] đ� d�ng hai c�u thơ để trả lời về vế thứ nhất của n� (Đoạt nh�n bất đoạt cảnh).  

C�u nhật ph�t sinh phố địa cẩm,
Anh h�i th�y ph�t bạch như ti.

Nắng hửng, vườn xanh ra tựa gấm,
H�i nhi, t�c x�a bạc như tơ. 

� L�m Tế muốn n�i thi�n nhi�n trường cửu l�c n�o cũng đẹp song đứa trẻ thơ sinh ra mới đ� đ� gi� v� cuộc đời vốn ngắn ngủi.  

B�i kệ giải th�ch kh�i niệm đ� của Nhất Hưu cũng được ch�p trong Cuồng V�n Tập. Ta thấy n� độc s�ng v� t�i hoa hơn hai c�u của tổ sư L�m Tế vốn l� người nghi�m khắc, th�ch qu�t th�o, kh�ng c� tinh thần thi ca l� mấy:

 

Đoạt nh�n bất đoạt cảnh (giả đề) 

B�ch Truợng Quy Sơn danh vị hưu,
D� hồ th�n dữ thủy c� ngưu.
Tiền triều cổ tự v� tăng tr�,
Ho�ng diệp thu phong cộng nhất l�u. 

Thầy B�ch thầy Quy danh chửa vơi,
Th�n tr�u th�n c�o chuyện lu�n hồi.
Ch�a bao đời trước tăng đ�u thấy,
Th�p quạnh, thu phong, l� �a th�i.  

Dĩ nhi�n 2 c�u thơ đầu t�m tắt � nghĩa của c�c c�ng �n nổi tiếng về B�ch Trượng v� Quy Sơn đ� được giải th�ch b�n tr�n. � n�i con người kh� tho�t v�ng lu�n hồi chuyển sinh. N� tương xứng với �đoạt nh�n� trong ngữ cảnh của Tứ Liệu Giản. Hai c�u thơ sau như muốn đặt c�u hỏi kh�ng biết c�c nh� sư c�c đời trước chết di c� th�nh tr�u th�nh c�o hay kh�ng chứ nh�n m� xem, d� con người khuất b�ng nhưng cảnh ch�a xưa vẫn c�n y nguy�n đ� với ng�i th�p quạnh quẽ, l� v�ng trong ngọn gi� thu. Hai c�u sau tương xứng với �bất đoạt cảnh� vậy.  

Hai c�u đầu c� t�nh triết l�, trừu tượng, hai c�u thơ sau c� t�nh cảm gi�c cụ thể. Ch�ng trở th�nh một cặp đối chiếu. Đ� l� một thủ ph�p m� Ikkyuu cũng như bao thi nh�n Nhật Bản hay d�ng. N� kh�c với thủ ph�p tr�n dưới nhất qu�n của thi nh�n Trung Quốc (tuyệt c� Đường Tống, v� dụ b�i Giang tuyết của Đỗ Phủ hay Giang Nam Xu�n của Đỗ Mục) n�n người ta tự hỏi c� phải chăng đ�y c� th�m một bằng chứng nữa về việc người Nhật tuy chịu ảnh hưởng s�u sắc nhưng l�c n�o cũng muốn tho�t ra khỏi khu�n mẫu Trung Quốc.  

Kh�ng ngừng lại ở tầm cỡ tổ sư L�m Tế, nghị luận triết học của Ikkyuu leo l�n tận đại t�n sư Th�ch Ca. H�y đọc b�i thơ sau đ�y th� r�: 

Ph� tỉ dụ thị bệnh tăng 

Cung ảnh h�o manh tại tửu trung,
Độc x� ảnh lạc kh�ch b�i cung.
Phong l�m ho�ng diệp Thục giang cẩm,
Nhiễm đắc t�m đầu m�n mục hồng. 

Dạy học tr� mắc bệnh chớ tin v�o tỉ dụ 

Ch�n rượu in h�nh cong c�nh cung,
M� ngờ rắn độc sợ v� c�ng.
Rừng phong đất Thục s�ng như gấm,
Nhuộm hết to�n th�n một sắc hồng. 

B�i thơ như thể viết vội, kh�ng đầu đu�i, hai c�u tr�n v� hai c�u dưới kh�ng d�nh d�ng v�o nhau. T�ch �b�i cung x� ảnh� v� �l� phong đỏ tr�n s�ng Cẩm giang� đất Thục c� li�n hệ g� với nhau? Thực ra � nghĩa của n� rất cao si�u. 

Thực ra hai chữ �bệnh tăng� trong đầu đề l� để chỉ những tăng sĩ c� thắc mắc về đạo muốn tham vấn. Bởi v� nh� Phật c� c�u �ứng bệnh dữ dược� v� Th�ch Ca thường d�ng tỉ dụ (�m thị) để giải tỏa thắc mắc cho họ chứ kh�ng hề n�i thẳng. Tỉ dụ nhiều v� số, n� trở th�nh phương tiện để dẫn dắt ch�ng sinh. Thế nhưng tỉ dụ kh�ng phải l� Phật ph�p, n� chỉ l� phương tiện để nắm bắt Phật ph�p. Bệnh tăng lại �chấp� v�o tỉ dụ v� tin đ� như Phật ph�p n�n th�nh ra lầm đường.    

H�o manh c� nghĩa l� bệnh kh�ng trị được. C� kẻ đến chơi nh� bạn, thấy b�ng c�y cung tr�n tường in v�o ch�n rượu m�nh m� ngỡ ra rắn độc đang phun nọc. Đ� l� bệnh nghi ngờ. Ho�ng diệp (hồng diệp) c�n l� tỉ dụ của ho�ng kim. Phong l�m cũng l� một thứ m� hoặc l�ng người (Thơ Đỗ Mục: Đ�nh xa tọa �i phong l�m v�n, Sương diệp hồng ư nhị nguyệt hoa). Đỗ Phủ v� Bạch Cư Dị cũng đều c� thơ n�i về vẻ đẹp của Thục giang (Cẩm giang). Chớ thấy cảnh rừng phong đất Thục đẹp m� để cho m�u đỏ của n� nhuộm khắp người m�nh (t�m đầu m�n mục). Như thế, t�c giả khuy�n người học đạo chớ �chấp� v�o tỉ dụ, v� nếu như thế, sẽ c� tỉ dụ về tỉ dụ, ch�ng sinh s�i nẩy nở kh�n c�ng v� l�m ta ng�y c�ng đi xa bản chất của đạo.   

8)    Thơ tả t�nh tả cảnh : 

Thơ Ikkyuu mượn chuyện tả t�nh tả cảnh để tr�nh b�y nh�n sinh quan cũng như đạo t�m của m�nh kh� nhiều. Từ Sen trắng trong ao nhỏ (Bồn tr� bạch li�n), Chu�ng con đ�n gi� (Phong linh), Kh�c chim sẻ bị chết (T�n l�m, tước nhi hiệu), Đ�m lạnh than cho con chim tr�n n�i tuyết (H�n dạ th�n tuyết sơn điểu), Mở lồng thả c�n tr�ng (Khai lung ph�ng tr�ng), Nghe tiếng s�o tr�n đường về (Qui lộ văn địch) cho đến Kh�c l�nh tử trận (Điếu chiến tử binh), Thay lời tội nh�n chết ch�m (Đại đoạn đầu tội nh�n) vv....  

Xin tuyển dịch th�m dưới đ�y một số b�i vịnh Ti�u Tương b�t cảnh, xem như t�c phẩm ti�u biểu cho loại thơ n�y: 

Động Đ�nh thu nguyệt 

Động l� minh minh nguyệt nhất lu�n,
Quảng H�n cung điện thuộc ng�m th�n.
Hằng Nga du dược tri h� xứ,
Lương dạ trung đ�nh thu sắc t�n. 

Nhất lu�n minh nguyệt Động Đ�nh thu,
Bất dạ th�nh trung kỷ dạ du.
Trường l�nh t�y l�u độc ng�m kh�ch,
Thanh thi�n b�ch hải sự du du. 

Trăng thu hồ Động Đ�nh 

Lũng s�u thắp s�ng một vầng trăng,
Cung Quảng t�nh ai những gi� băng.
Trộm thuốc chị Hằng n�o thấy b�ng.
Ngo�i s�n đ�m tạnh sắc thu ngần.  

Động Đ�nh trăng bạc đ� l�n khơi,
Kh�ng ngủ, th�nh kia b�y cuộc chơi.
Lạnh lẽo lầu T�y kh�ch than thở,
Trời xanh bể biếc mấy năm rồi. 

Bất Dạ Th�nh l� x�m ăn chơi, nơi c� những cuộc du h� th�u đ�m suốt s�ng. Người kh�ch l�ng se lạnh tr�n lầu T�y l� Khuất Nguy�n hay ch�nh Ikkyuu với t�m sự c� đơn, nh�n �thế sự du du� v� c� n�i cũng chẳng ai nghe? 

Sơn thị t�nh lam 

Sơn đầu tử mạch tục trần hồng,
N�o thị hốt hốt lam tế phong.
Thương nữ hưu ca vong quốc kh�c,
�i t�i gia nghiệp hứng nan c�ng. 

Nhai đầu thập tự tại sơn đầu,
Phong ngoại t�nh lam ph� qu� thu.
Vạn qu�n tiền v� nhất thi�n mễ,
Thị nh�n thương nữ hảo phong lưu. 

Chợ n�i gi�ng tạnh 

Qua lại đầu non kh�ch bụi nhơ
Gi� luồn ngang chợ nhạt sương mờ.
G�i bu�n ngưng h�t c�u vong quốc,
Tiền bạc nghiệp nh�, cứ thế vơ. 

Đường ngang lối dọc tại đầu non,
Gi� tạnh trời trong, của cải dồn.
Một vạn quan ti�u, cơm một bữa,
G�i bu�n kh�ch chợ thảy xinh d�n.  

Cho d� nước mất nh� tan (vong quốc = đạo ph�p suy vi) th� con bu�n t�n gi�o (thương nữ) vẫn b�nh thản trục lợi.  

Giang thi�n mộ tuyết 

Thủy thi�n vạn l� tuyết phi phi,
H� xứ h�n phong động tửu kỳ.
H�nh nh�n v� lộ Tương giang mộ,
Thụ thụ khai hoa bạch ngọc chi. 

An t�m Nhị Tổ Thiếu L�m thiền,
Danh biến giang hồ tượng cốt tiền.
Nguyệt m�n mai hoa xu�n t�n để,
Lĩnh Nam ti�u tức cựu gia duy�n. 

Chiều tuyết tr�n s�ng 

Liền trời với nước, tuyết bay bay,
Gi� lạnh đ�u nơi cờ qu�n lay.
Chiều tối s�ng Tương kh�ng lối kh�ch,
Tr�n c�y bạch ngọc ngỡ ai b�y. 

Thiếu L�m Nhị Tổ tu an t�m,
Danh chấn giang hồ Tượng Cốt th�n.
Mai dưới nguyệt đầy b�o xu�n đến,
Cũng đưa tin bạn Lĩnh Nam gần.  

Cảnh chiều tuyết tr�n s�ng thường n�i l�n t�m sự người tha hương. �H�n phong động tửu kỳ� dĩ nhi�n l� danh c� để Ikkyuu biểu lộ l�ng qu� mến Đỗ Mục (Giang Nam Xu�n: Thủy th�n sơn qu�ch tửu kỳ phong). Tương giang c�n gợi nhớ Khuất Nguy�n, Ngư phụ, Nga Ho�ng Nữ Anh, Vu Sơn thần nữ, Nam Dương quốc sư, Tiền Khởi, Liễu T�n Nguy�n nữa chứ. Họ đều l� những nh�n vật quen thuộc với t�c giả. Bạch ngọc kh�ng chỉ n�i về tuyết m� c�n n�i về hoa mai nở sớm như trong thơ Trương Vị. Tảo mai: Nhất thụ h�n mai bạch ngọc điều. Hồi l�m th�n lộ, b�ng kh� kiều (Đường th�n quay g�t b�n cầu suối. Mai nụ đầy c�y như ngọc gi�y).  

B�i thứ hai nhắc đến một người đứng l� trong tuyết, chặt tay cầu đạo. Đ� l� Nhị Tổ Huệ Khả.[15] Vấn đ�p giữa thầy tr� Đạt Ma Huệ Khả c� ch�p trong Truyền Đăng Lục 3. Tượng Cốt trong c�u thừa �m chỉ Tuyết Phong Nghĩa Tồn v� đ� l� biệt hiệu của �ng. Tăng Tuyết Phong c� lần đến Hồ Nam (giang hồ) bị tuyết cản kh�ng đi được, nhờ Nham Đầu To�n Ho�t trợ lực mới đại ngộ (xem B�ch Nham Lục 5). C�u thứ 4 n�i về chuyện Lục Tổ Huệ Năng gốc t�ch l� h�nh giả ở Ho�ng Mai Sơn v� chuyện �ng thuyết phục được thượng tọa Huệ Minh, người tranh gi�nh y b�t của �ng ở Mai Lĩnh (Đại Dữu Lĩnh)[16]. Ikkyuu n�i chuyện tuyết để dẫn đến chuyện mai (tuyết trung mai) v� ca ngợi thiền phương nam (Nam T�ng) cũng như muốn nối kết n� với gốc t�ch phương bắc (Thiếu L�m) qua h�nh ảnh một c�nh mai[17]. 

Thực ra to�n bộ Ti�u Tương b�t cảnh Ikkyuu viết c� tất cả 16 b�i. Tiếp theo mấy b�i tr�n th� vẫn l� những đề t�i Viễn phố qui ph�m, Viễn tự v�n chung, Ngư th�n tịch chiếu, B�nh sa lạc nhạn, Ti�u tương dạ vũ...nhưng trong đ� yếu tố tả cảnh chỉ l� thứ yếu. C� chăng Ti�u Tương l� một v�ng đất huyễn tưởng như Đ�o Nguy�n m� thi nh�n Nhật Bản cũng như Ikkyuu mến mộ, nhớ về, v� �ng mượn bối cảnh đ� để tr�nh b�y tư tưởng t�n gi�o của m�nh. 

9)    Thơ phản ảnh cuộc sống t�nh �i trụy lạc, đồi phế: 

Ikkyuu thường định nghĩa về m�nh như Ph� giới sa m�n b�t thập ni�n, hay Tội qu� di thi�n Thuần tạng chủ,...V� lượng kiếp lai �c đạo chủ, hoặc l� Ng� bản lai m� đạo ch�ng sinh, Ngu m� th�m cố bất tri m�, Sắc d�m, tửu d�m hựu thi d�m...rồi tiếp tục than thở Ch�ng sinh bản lai m� đạo t�m. Đối với �ng, đ� l� một điều đ�ng buồn hơn nữa v� n� xảy ra cho cả mọi người trong x� hội chứ chẳng ri�ng m�nh. 

Đ�ng Phường Thanh H�a tức Sugawara Kazunaga m� ch�ng ta đ� nhắc đến ở tr�n như một trong hai người c�ng thời đại đ� gi�p ta một số chi tiết về cuộc sống ri�ng tư của Ikkyuu. Theo đ�, �ng kh�ng những l� con rơi của Thi�n ho�ng Go Komatsu (như đ� tr�nh b�y) m� c�n l� cha đẻ của Ho� thượng J�tei (Thiệu Trinh) v� cũng l� người truyền ch�nh ph�p cho �ng n�y. Kazunaga biết r� về J�tei v� J�tei ch�nh l� thầy của �ng ta. Tokugawa Mitsukuni � l�nh ch�a phi�n Mito, người ch� của Sh�gun v� cũng l� nh� bi�n tập sử � đ� cho ghi lại c�u chuyện n�y trong 23 chỗ của phần liệt truyện ở quyển thứ 99 bộ Dai Nihonshi (Đại Nhật Bản Sử), vốn l� một cuốn sử đứng đắn v� d�y c�ng thực hiện. Theo đ� th� Ikkyuu đ� sinh ra J�tei l�c �ng khoảng 34 tuổi. 

Nenpu cho ta biết Ikkyuu c� những h�nh tung kỳ dị để t�c x�a, mang kiếm gỗ đi ngo�i đường nhưng cho rằng h�nh động lạ l�ng đ� chỉ c� t�nh c�ch ph�ng th�ch để gi�o ho� ch�ng sinh về sự ch�n thực (mộc kiếm kh�ng phải l� kiếm thực, kh�ng giết được người m� cũng chẳng cứu được người). Ngo�i ra trong đ�, tuyệt nhi�n S�t� (Thiệu Đẳng) t�c giả Nenpu kh�ng cho ta thấy một h�nh ảnh ti�u cực n�o về Ikkyuu cả. Thế nhưng ch�nh Ky�unshuu c� nhắc đến c�u Ngư h�ng, tửu tứ hựu d�m phường, ba nơi m� một nh� tu h�nh đứng đắn kh�ng c� quyền lui tới. Đ� lại l� chỗ Ikkyuu tuy�n bố m�nh hầu như đ�ng đ�. Trong lời giải th�ch cho thơ m�nh viết trong Ky�unshuu, Ikkyuu c� nhắc: �C�c bậc t�n t�c đồng m�n răn ta kh�ng được ăn thịt hay phạm điều t� d�m, c�c tăng trong chốn t�ng l�m cũng lấy chuyện đ� l�m tức giận�.  

Trong Nenpu kh�ng cho biết Ikkyuu c� t�nh nh�n hay �i thiếp. Tuy vậy, trong ch�nh t�c phẩm Ky�unshuu, lại c� bằng chứng h�a thượng ở b�n cạnh mấy người tỳ thiếp. Nếu kh�ng thế th� sao lại c� những b�i thơ với đề t�i như �K� cận thị mỹ nữ�, �K� thị thiếp� vv... Ngo�i ra, theo tin tức trong �T�n ngự A C� thượng lang sấu dung�, �K� ngự A Cổ khai dục�, �Ngự A Cổ c�ch tịch� th� Ikkyuu c�n c� một n�ng �i thiếp t�n l� Ako (A Cổ hay A C�) nữa.    

K� ngự A Cổ khai dục 

Khỏa thể như h� kiến ch�ng nh�n,
Hoa nhan th�y đại tẩy hồng trần.
L�o tăng qu�n mộc dục khai hậu,
H�nh hạnh �n tuyền Thi�n Bảo xu�n. 

Ghi ch�p việc thị giả A Cổ đi tắm 

C� thấy chăng ai d�ng khỏa th�n,
Mặt hoa m�y biếc rửa m�u trần.
L�o tăng xối nước cho người tắm,
Rồi gh� �n tuyền thưởng sắc xu�n. 

Khai dục c� nghĩa l� đi tắm trong ng�n ngữ nh� Thiền. Hoa nhan vốn thấy trong O�n ca h�nh của L� Bạch, c� nghĩa khu�n mặt người đẹp phấn son như hoa. Th�y đại l� mực vẽ l�ng m�y biếc. Hồng trần l� bụi bặm chốn trần thế. Qu�n mộc l� tưới nước cam tr� tắm Phật l�c ng�i đản sanh. L�o tăng c� thể ch�nh l� Ikkyuu ta nhưng cũng c� thể �m chỉ Ngũ tổ đời Đường. C�u thơ cuối c�ng đến từ Trường Hận Ca n�i về việc Minh Ho�ng v� Dương Qu� Phi đi tắm suối nước n�ng trong cung Hoa Thanh tr�n Ly Sơn v�o năm Thi�n Bảo. Tuy nhi�n trước đời Thi�n Bảo, tương truyền đ� c� chuyện Tắc Thi�n Vũ Hậu ra lệnh cho cung phi th� tiếp Thần T� v� Huệ An đi tắm. B� rất k�nh trọng c�c cao tăng Bắc T�ng l� Thần T� v� Huệ An (ngang h�ng Lục Tổ Huệ Năng của Nam T�ng). 

Hạ Mộng Khu� Cổ thị giả qui tự 

Tam nhật biệt ly vĩnh kiếp t�m,
Tương giang lệ vũ s�i hung kh�m.
Mộng Khu� li�m ngoại t�ng ti�u nguyệt,
Sơn x� dạ th�m qu�n cộng ng�m. 

Mừng thị giả Ako của Mộng Khu� trở về ch�a 

Xa c� ba h�m, mấy kiếp mong,
S�ng Tương mưa lệ đến kh� l�ng.
T�ng đơn am vắng kề trăng n�i,
Muốn gh� b�n ai t�m sự chung. 

Thị giả Ako về qu� 3 h�m th�i m� Mộng Khu� (Muukei) tức Ikkyuu của ch�ng ta đ� thấy bứt rứt. Tương giang lệ vũ l� nước mắt kh�c thương vua Thuấn của nhị phi như mưa tr�n s�ng Tương. �ng cho biết v� nhớ n�ng đ� kh�c đến kh� nguồn lệ. Hạnh ph�c của �ng l� được thủ thỉ một m�nh b�n tai n�ng trong gian nh� vắng tr�n n�i. T�ng ti�u nguyệt hay trăng treo tr�n ngọn t�ng tả cảnh ch�a n�i như trong thơ Trịnh Cốc (Dạ thanh tăng bạn t�c, Thủy nguyệt tại t�ng ti�u). Về Sơn x� dạ th�m th� thơ Hư Đường c� c�u: Sơn x� b�n xuy ho�ng lạc phong (Giang Hồ Tập, quyển thượng). 

K� cận thị mỹ nữ 

D�m loạn thi�n nhi�n �i thiếu ni�n,
Phong lưu thanh yến đối hoa tiền.
Ph� tự Ngọc Ho�n sấu Phi Yến,
Tuyệt giao L�m Tế ch�nh truyền thiền. 

Gửi người đẹp hầu cận 

D�m loạn thường hay kho�i thiếu ni�n,
Phong lưu vầy tiệc với người ti�n.
M�u mỡ Ngọc Ho�n, ốm Phi Yến,
Thiền chi L�m Tế, tổ th�m phiền..

Tuy nhi�n �d�m loạn� cũng c� thể hiểu l� loạn mạch, đi ra ngo�i gi�o l� của d�ng L�m Tế ch�nh t�ng.Thi�n nhi�n ở đ�y chắc kh�ng phải l� Đan H� Thi�n Nhi�n đời Đường v� sử s�ch kh�ng hề thấy n�i �ng ta c� khuynh hướng đồng t�nh luyến �i (�i thiếu ni�n) bao giờ. Thi�n nhi�n c�n c� thể hiểu l� những kẻ ngoại đạo (c� chữ thi�n nhi�n hay tự nhi�n ngoại đạo). Hoặc giả � thi�n nhi�n� chỉ c� � l� �khuynh hướng thường thấy� v� �thiếu ni�n� l� tuổi trẻ�, bất luận trai g�i. C�n �tuyệt giao� c� thể hiểu Ikkyuu muốn tho�t khỏi ảnh hưởng của L�m Tế như v�o đời Tấn, ẩn sĩ K� Khang đ� viết thư tuyệt giao với bạn l� Sơn Đ�o vậy. Ngọc Ho�n l� Dương Qu� Phi v� Phi Yến tức người đẹp �chưởng trung khinh� Triệu Phi Yến. 

Ch�nh ra c� thuyết cho l� trong đời h�nh đạo của Ikkyuu, đ� c� lần �ng muốn bỏ rơi thiền L�m Tế ch�nh mạch để theo Tịnh Độ ch�n t�ng của Rennyo (Li�n Như) vốn gần gủi với đại ch�ng b�nh d�n hơn. �ng cũng từng c� b�i T�n Ph�p Nhi�n thượng nh�n để ca tụng tăng H�nen (Ph�p Nhi�n truyền văn hoạt Như lai, An tọa li�n hoa thượng phẩm đ�i) nữa. 

Đề Giang Khẩu mỹ nh�n c�u lan kh�c 

Kiến sắc văn thanh ng�m hứng trường,
Minh t�m ngộ đạo một thương lường.
Sầu nh�n bất thức Phổ Hiền cảnh,
Ca x�y t�n tiền tổng đoạn trường. 

Đề nơi nh� trọ của người đẹp Eguchi 

�Kiến sắc văn thanh� vẫn nhớ đời,
T�m ra lẽ đạo lọ cần lời.
Ch�n ai chẳng hiểu l�ng bồ t�t,
N�ng ch�n cao ca, buồn kh�n ngu�i 

Mỹ nh�n Eguchi (Giang Khẩu) l� đề t�i một vở tuồng N� nổi tiếng của Konparu Zenchiku (Kim Xu�n Thiền Tr�c), trong đ�, bồ t�t Phổ Hiền đ� ho� th�n th�nh c� g�i l�ng chơi tr�n bến s�ng (giang khẩu) để khai ngộ cho tăng Saigy� (T�y H�nh). Ch�nh ra vở tuồng đ� bắt nguồn từ truyền thuyết trong t�n ngưỡng d�n gian ở v�ng �saka. �Kiến sắc văn thanh� dĩ nhi�n l� một trong hai c�ng �n nổi tiếng về việc ngộ đạo kh�ng qua lời n�i trong thiền l�m đ� tr�nh b�y b�n tr�n. C�u lan c� nghĩa l� nh� trọ của g�i l�ng chơi. 

Đến cuối đời, c� con h�t m� Mori (Shinjisha: S�m thị giả) đ� chiếm một chỗ lớn trong cuộc sinh hoạt của Ikkyuu. Mối giao t�nh giữa hai người rất s�u đậm v� Ikkyuu đ� viết nguy�n cả một ch�m thơ nhan đề �S�m thị giả�. Ngay cả đến khi chết, �ng đ� để lại thơ từ biệt thế gian với nhan đề �Luyến ph�p sư Thuần tạng chủ từ thế th�. Đến l�c chết (88 tuổi) m� c�n tự xưng l� Thầy ch�a biết y�u (luyến ph�p sư) th� quả l� một người qu� b�n ph�ng v� sung sức! 

Sau đ�y xin tr�nh b�y một loạt b�i với chủ đề t�nh �i v� nhục cảm trong Ky�unshuu để hiểu v� sao, Ikkyuu mang h�nh ảnh một nh� sư d�m đ�ng: 

Tự T�n, 

Phong cuồng cuồng kh�ch khởi cuồng tăng,
Lai v�ng d�m phường tửu tứ trung.
Cụ nh�n nạp tăng th�y nhất tạt,
Họa nam họa bắc họa t�y đ�ng. 

Tự vịnh 

Cuồng kh�ch như l� trận gi� lồng
Hết rời qu�n rượu gh� lầu hồng.
Muốn hiểu sư cuồng mau đến gặp,
Xin đừng m�a b�t vẽ lung tung. 

Ikkyuu tự đề tr�n bức ch�n dung của ch�nh m�nh b�i thơ n�y. Bức họa về sau đ� được nh� bu�n lớn ở th�nh phố Sakai v� cũng l� đệ tử, Owa Shir�zaemon, tặng cho am Tr�n Ch�u (Shinjuuan) ch�a Daitokuji. Theo � trong b�i th� Ikkyuu như muốn hỏi: Tuy vẽ vời khắp nơi đ�ng t�y nam bắc như thế nhưng hỏi thử thật ra c�c ch� c� ai đ� đụng độ (nhất tạt) với ta để biết r� bản chất của ta chưa? 

Đề d�m phường  

Mỹ nh�n v�n vũ �i h� th�m,
L�u tử l�o thiền l�u thượng ng�m.
Ng� hữu b�o tr� xiếp vẫn hứng,
� v� hỏa tụ x� th�n t�m. 

Đề ở lầu xanh 

S�ng t�nh người đẹp ngập d�ng s�u,
Thiền kh�ch ng�m chơi dưới m�i lầu
L�ng l�o c�n nồng hứng �m ấp,
Th�c về hỏa ngục s� chi đ�u.  

�L�u tử� l� kh�ch t�m hoa. �Bảo tr� tức �m ấp v� �xiếp vẩn� tức h�n h�t. �Hỏa tụ� vốn chữ trong Kinh Thủ Lăng Nghi�m n�i về lửa địa ngục. 

Tạ S�m c�ng th�m �n nguyện thư  

Mộc đi�u lạc diệp c�nh hồi xu�n,
Trường lục sinh hoa cựu ước t�n.
S�m d� th�m �n nhược vong khước,
V� lường ức kiếp s�c sinh th�n. 

Thư nguyện tạ ơn s�u thị giả Mori. 

C�y t�n l� rụng lại hồi xu�n,
Chồi đơm hoa nở, cựu th�nh t�n.
Ơn c� s�u thế như kh�ng nhớ,
Ch� ngựa trầm lu�n chịu một th�n. 

Thiền sư Ikkyuu ở đ�y đ� thấy nơi thị giả Mori ch�n l� của đời m�nh. Nếu tin theo Kino Kazuyoshi, ta lại c� thể hiểu một c�ch trần tục rằng hai chữ S�m d� 森也c� nghĩa l� chỗ đ� (�m hộ) của Mori, suối nguồn hạnh ph�c tuyệt vời v� th�m uy�n của Ikkyuu. �ng bảo rằng nếu t�i qu�n ơn ấy của em th� xin l�m th�n ch� ngựa. 

Kh�n S�m mỹ nh�n ngọ thụy  

Nhất đại phong lưu chi mỹ nh�n,
Diễm ca thanh yến kh�c vưu t�n.
T�n ng�m trường đoạn hoa nhan yểm,
Thi�n Bảo hải đường S�m thụ xu�n. 

Nh�n mỹ nh�n Mori ngủ trưa 

Người đẹp phong lưu dễ mấy lần,
Tiệc vui ca ngọt kh�c thanh t�n.
Ng�m xong buồn nỗi n�ng che mặt,
Say giấc hải đường như Th�i Ch�n.  

S�m c�ng ngọ thụy 

Kh�ch t�n kh�c chung v� nhất thanh,
Bất tri cực thụy kỷ thời kinh.
Địch diện đương cơ hồ điệp h�,
Th�y văn nhật ngọ đả tam canh. 

B� Mori ngủ trưa 

Kh�ch tan kh�c v�n thảy im hơi,
N�ng v�i trong mộng, l�c n�o th�i.
Đối mặt vờn nhau tr� bướm lượn,
Đang trưa vẳng trống mấy canh rồi. 

�Hồ điệp h� dẫn t�ch Trang Chu mộng bướm để n�i rằng kh�ng biết khung cảnh mộng hay thực. C�u cuối � n�i n�ng ngủ thật say, mới giữa ban ng�y m� giống như đ� nửa đ�m. 

D�m thủy  

Mộng m� thượng uyển mỹ nh�n S�m,
Chẩm thượng mai hoa hoa t�n t�m.
M�n khẩu thanh hương thanh thiển thủy,
Ho�ng h�n nguyệt sắc nại t�n ng�m. 

Nước t�nh 

Người đẹp trong vườn mộng một đ�m,
C�nh mai tr�n gối, ước t�nh ri�ng
Miệng ứa l�n hương gi�ng nước ngọt,
Chiều l�n trăng mọc ngại ng�m th�m. 

Mỹ nh�n �m hữu thủy ti�n hoa hương  

Sở đ�i ưng vọng c�nh ưng ph�n,
B�n dạ ngọc s�ng sầu mộng nhan.
Hoa tr�n nhất h�nh mai thụ hạ,
Lăng Ba ti�n tử nhiễu y�u gian. 

Chỗ k�n của người đẹp thơm hương hoa thủy ti�n 

Đ�i Sở nh�n xong những muốn l�n,
Nửa đ�m giường ngọc n�ng buồn t�nh.
He h� dưới c�nh mai, một đo�,
Thủy ti�n, hương tỏa giữa eo em[18].  

S�m c�ng thừa liễn  

Loan dư manh nữ thuộc xu�n du,
Uất uất hung kh�m hảo ủy sầu.
Gi� mạc ch�ng sinh chi khinh tiện,
�i trước S�m d� mỹ phong lưu. 

N�ng Mori đi kiệu 

G�i m� thường đ�p kiệu du xu�n,
L�ng tớ đang buồn bỗng nhẹ l�ng.
Thi�n hạ người người d� nhạo b�ng.
C� kia ta thấy điệu v� ngần. 

Hấp mỹ nh�n d�m thủy (nhị thủ) 

Mật khải tự t�m tư ngữ minh,
Phong lưu ng�m b�i ước tam sinh.
Sinh th�n trụy tại s�c sinh đạo,
Tuyệt thắng Quy Sơn tải gi�c t�nh. 

Đỗ Mục lỗi trạ[19] thị ng� đồ,
Cuồng V�n t� ph�p thậm nan ph�.
Vị nh�n khinh tiện diệt tội nghiệp,
Ngoại đạo ba tuần kỷ thất đồ. 

H�t nước t�nh của người đẹp (hai b�i) 

Ri�ng tư chuyện thẹn, dấu cho gi�m.
Ba kiếp phong lưu ước sống chung.
Đời nay đ� đọa v�ng tr�u ngựa,
N�o đợi th�n sau mới lộ sừng.[20] 

Đỗ Mục bu�ng tuồng giống t�nh ta,
Cuồng V�n t� gi�o, thảy đều xa.
Cho người khinh miệt h�ng ti�u tội,
Bao độ lầm đường, lạc lối ra. 

Ch�nh ra đầu đề (rất tục) v� nội dung của hai b�i thơ tr�n (rất thanh) kh�ng thấy c� mối li�n hệ r� r�ng. Chỉ biết Ikkyuu tự coi m�nh như kẻ v� lại, hoang đ�ng, y�u th�ch mỹ nh�n giống nh� thơ Đỗ Mục đời Đường. B�i tr�n n�i rằng cần g� phải đợi đến kiếp sau để th�nh �con tr�u c� nằm trước nh� đ�n việt b�n kia n�i� như trong v� dụ về thiền sư Quy Sơn Linh Hựu. Trong đời n�y �ng cho biết đ� l�m bao nhi�u h�nh vi lầm lạc, đủ để trực tiếp sa v�o s�c sinh đạo rồi, n�o phải đợi mai sau mới đầu thai th�nh lo�i vật. �Ước tam sinh� l� c�i hẹn �ba sinh hương lửa� giữa Đường Minh Ho�ng v� Dương Qu� Phi. B�i sau tr�nh b�y quan niệm con người c� thể nhẹ được tội lỗi m�nh g�y ra trong kiếp trước nếu để cho kẻ kh�c khinh miệt trong kiếp n�y. Điều ấy đ� được b�n đến trong Kinh Kim Cương. �Thất đồ� c� nghĩa l� lầm đường lạc lối. 

Ho�n ng� thủ t�c S�m thủ  

Ng� thủ h� tự S�m thủ,
Tự t�n c�ng phong lưu chủ.
Ph�t bệnh trị ngọc h�nh manh,
Thả hỉ ng� hội l� ch�ng. 

Đổi tay ta lấy tay thị giả Mori 

Tay m�nh sao s�nh được tay em,
Chắc rằng tay đ� thuốc nh� ti�n.
Ngọc h�nh nhức nhối trị cũng dứt,
C�c tr� c� thấu ch�t vui ri�ng? 

�Đổi tay n�y lấy tay kia� l� c�ch n�i m� ch�ng ta nhớ đ� từng thấy trong V� M�n Quan do Triệu Ch�u T�ng Thẩm viết, phần phụ lục n�i về Ho�ng Long Tam Quan. H�a Thượng Ho�ng Long Huệ Nam l� gi�o tổ ph�i Ho�ng Long thuộc d�ng L�m Tế. B�i tụng của �ng c� những c�u như: Ng� thủ h� tự Phật thủ. Ng� cước h� tự lư cước. Nh�n nh�n hữu c� sinh duy�n....(Tay ta n�o giống tay Phật, Ch�n ta n�o giống ch�n lừa. Tr�n đời ai cũng sinh ra. Từ một nh�n duy�n n�o đ�...). Đ�y l� một c�ng �n n�i về �T�n chủ giao ho�n� tức �Khả năng tr�o nhau giữa vai chủ v� vai kh�ch�, ta với m�nh tuy hai m� một, suy ra th� con người từ đầu phải qu�n c�i ta (tự kỷ) th� mới h�nh thiền được.[21]  

Qua b�i thơ n�i tr�n, c� người sẽ hỏi giữa Ikkyuu v� nữ thị giả Mori c� li�n hệ t�nh dục hay kh�ng. Về điều n�y, c�c nh� nghi�n cứu chuy�n m�n về �ng cũng kh�ng đi đến chỗ thống nhất � kiến. Yanagida Seizan cho rằng c�ch biểu lộ như tr�n chỉ l� hư cấu (fiction) trong khi Hirano S�j� bảo l� sự thực. Hirano b�nh thản giải th�ch rằng nếu L�m Tế l� một d�ng thiền phủ định giới luật th� việc l�m của Ikkyuu c� g� m� khiến ta phải ngạc nhi�n. 

Thị Nam Phường Trinh 

Dũng sắc hứng tận đối th� d�m,
Hiệp lộ Từ Minh nghịch h�nh t�m.
Dung dị thuyết thiền năng kỵ khẩu,
Nhiệm tha v�n vũ Sở đ�i ng�m. 

Dặn tr� Nam Phường Thiệu Trinh (Nanb� Ch�tei) 

Hết hứng t�nh trai, ấp vợ nh�,
Hẻm vắng Từ Minh lại rủ qua.
Muốn dễ giảng thiền, n�n k�n tiếng.
M�y mưa nước Sở mặc người ta.  

Nanp� J�tei (Nam Phường Thiệu Trinh, 1428-1499) l� học tr� buổi v�n ni�n của Ikkyuu m� �ng rất y�u mến. Đ�ng Phường Th�nh H�a c�n cho biết người đ� ch�nh l� con trai của Ikkyuu. B�i thơ tr�n được biết l� b�i thơ duy nhất Ikkyuu gửi cho Thiệu Trinh. Đ�y l� một t�c phẩm n�i đến quan hệ đồng t�nh luyến �i, hơn thế nữa, đ� l� ấu d�m (pederasty) hiện tượng th�ng thường trong c�c ch�a thiền v� v� sĩ đo�n thời Trung Cổ (c� thể xem trong c�c s�ch vở thời đ� như Tsurezuregusa của Yoshida Kenk�[22] hay văn chương Ihara Saikaku[23], Tanizaki Jun.ichir�[24]). Từ xưa, cung cấm, thiền viện, đạo qu�n, qu�n đội, nh� t�, t�m lại những kh�ng gian bưng b�t thường l� nơi dễ nẩy nở ra những li�n quan t�nh dục đồng ph�i. Thế nhưng ở đ�y, qua b�i thơ tr�n, n� l� một sự thật hay chẳng qua l� ẩn dụ văn học? Thật kh� l�ng biết. 

�Dũng sắc� được d�ng như tiếng l�ng để chỉ nam sắc (danshoku, homosexuality) v� �dũng　勇� v� �nam男� c� tự dạng giống nhau. �Th� (vợ) ở đ�y c� thể hiểu l� Thiệu Trinh. C�n Từ Minh th� được biết như đ� từng �hẹn h� với Dương Kỳ Phương Hội. �Nghịch h�nh� c� nghĩa l� �mời ngược�. Thường th� Phương Hội mới mời Từ Minh cơ. Nội dung c�u thứ ba của b�i thơ rất quan trọng v� �kỵ khẩu� l� giữ b� mật�, �đừng n�i cho ai hay� nhưng b� mật n�y l� g�? Hoặc giả n� l� lối truyền thụ trực tiếp �bất dụng văn tự�. C�u ch�t mượn � thơ L� �ch trong b�i Tả t�nh. Khi người y�u của L� �ch l� L� Quần Ngọc bị tử h�nh, �ng sống như người đi�n rồ, giải b�y t�nh cảm u uất qua c�u Nhiệm tha minh nguyệt h� T�y l�u. Nhiệm tha l� �mặc người kh�c�. Ikkyuu tự v� m�nh đang mang t�m trạng th�y kệ mọi sự như vậy. 

B� tử thi�u am (đề đặt tạm) 

L�o b� t�m vị tặc qua th�,
Thanh tĩnh sa m�n dữ nữ th�.
Kim dạ mỹ nh�n nhược ước ng�,
Kh� dương xu�n l�o c�nh sinh đề. 

B� l�o đốt am 

B� l�o bắc thang cho trộm leo,
Sa m�n trai giới g�i sai đeo.
Thăm ta mỹ nữ đ�m nay đến,
Sẽ thấy c�nh kh� sống dậy theo 

B�i thơ n�y dụng điển B� tử thi�u am (B� l�o đốt am), một c�ng �n nổi tiếng. Theo C�t Đằng Tập, tắc 162, c� một l�o b� nu�i am chủ trong 20 năm, sau sai người con g�i đẹp tuổi mới đ�i t�m (nhị b�t = 16 tuổi) đến thử l�ng. C� vừa �m lấy thầy vừa đặt c�u hỏi: Ch�nh dữ ma th�, như h�? (Gặp cảnh như vầy th� thầy thế n�o ?) nhưng am chủ kh�ng động t�nh, c�n l�n tiếng v� von một c�ch h�nh diện, xem m�nh l�: Kh� mộc ỷ h�n nham, Tam đ�ng v� no�n kh� (C�y kh� tựa ghềnh đ� lạnh, Ba m�a đ�ng kh�ng hơi ấm). L�o b� b�n mắng thầy một trận l� đồ nu�i tốn cơm, đuổi thầy ta đi rồi đốt am. Thế nhưng Ikkyuu ra tuy�n bố l� nếu gặp trường hợp đ� �ng sẽ phản ứng tự nhi�n như c�nh dương liễu kh� queo sống lại (c�nh sinh đề = lại nẩy mầm) chứ kh�ng khống chế dục t�nh như am chủ. Nhưng xin coi chừng! B�i tụng của Khuếch Am Sư Viễn (Nam Tống) trong Thập Ngưu Đồ đ� thấy chữ: Trực gi�o kh� mộc ph�ng hoa khai. Động Sơn Lục lại c� c�u: Kh� mộc hoa khai kiếp ngoại xu�n. Ti�n hiền đ� ph�t biểu như thế n�n độc giả phải tự t�m hiểu Ikkyuu đang n�i chuyện đời hay chuyện đạo.   

Luyến ph�p sư Thuần tạng chủ từ thế thi  

B�nh sinh trường vịnh đoản ca trung,
Thị tửu d�m thi vĩnh nhật kh�ng.
Th�n hậu tinh hồn h� xứ khứ,
Ho�ng Lăng dạ vũ M� Ng�i phong.  

Thơ gi� từ cuộc đời của T�ng Thuần, thầy ch�a biết y�u. 

Cả đời c�u ngắn lẫn c�u d�i,
N�t rượu m� thơ vịnh tối ng�y.
Mai mốt linh hồn t�m bến đỗ,
Ho�ng Lăng mưa tối, M� Ng�i đ�i.

Lối đi trong Daitokuji

                   

10)               Đi t�m hiện thực giữa hư cấu: 

Giữa m� v� ngộ, Ikkyuu đứng ở đ�u? �ng c� thật l� kẻ d�m � hay chỉ l� một vị bồ t�t biết �thao hối� (ẩn dấu h�o quang) như từng b�y tỏ ra trong b�i thơ � La H�n du d�m phường đồ nhị thủ� với những c�u: La H�n xuất trần v� thức t�nh, D�m phường du h� d� đa t�nh (b�i 254) hay Xuất trần La H�n viễn Phật địa, Nhất nhập d�m phường ph�t đại tr� (b�i 255). Cũng vậy khi bị c�c l�o t�c đồng m�n chỉ tr�ch về tội phạm d�m v� thực nhục, �ng đ� l�m một b�i kệ thị ch�ng như sau: 

Kệ thị ch�ng (giả đề) 

Vị nh�n thuyết ph�p thị hư danh,
Tục h�n tăng h�nh h� tự sinh.
L�o t�c trung ng�n nhược nghịch nhĩ,
Tạc phi kim thị ng� ph�m t�nh.  

Kệ răn học tr� 

Thuyết ph�p người ư? chuyện rỗng tu�nh,
Ph�n sao kh�ch tục với tăng h�nh.
L�o nạp lời ngay n�n điếc r�y.
N�i nhăng n�i cuội cũng thường t�nh. 

Đại Đăng kỵ t�c kỵ dĩ tiền đối mỹ nh�n 

T�c kỵ chi khai sơn ph�ng kinh,
Huynh huynh nghịch nhĩ ch�ng tăng thanh.
V�n vũ phong lưu sự chung hậu,
Mộng Khu� tư sự tiếu Từ Minh. 

Trước mỹ nh�n khi t�c trực ng�y kỵ của Đại Đăng 

Đ�m trực giỗ thầy nghe tụng kinh,
Ch�ng tăng inh ỏi ngứa tai m�nh.
M�y mưa tớ cứ vầy xong cuộc,
Th� thầm b�n gối, giễu Từ Minh 

Năm 1436, nhằm ng�y kỵ 100 năm của Đại Đăng quốc sư. Trong đ�m c�ng đồng đạo thức trắng để tưởng nhớ đến bậc t�n sư, giữa khi ch�ng tăng tụng niệm inh ỏi th� Ikyuu (Mộng Khu�) đi ra một chỗ v� giao hoan với mỹ nh�n, xong việc rồi lại th� thầm cười cợt với n�ng về chuyện anh ch�ng Từ Minh. B�n tr�n cũng đ� nhắc đến chuyện Từ Minh đ�n đ�m với Phương Hội. Vậy Từ Minh l� ai? 

Người n�y thực ra l� Từ Minh Sở Vi�n ( 968-1039), cao tăng đời thứ 6 d�ng L�m Tế.

Tương truyền, Từ Minh đ� k�o đệ tử l� Dương Kỳ Phương Hội (992-1049), L�m Tế đời thứ 7, ra một con đường hẻm (hiệp lộ, �m chỉ nh� thổ) để truyền �ch�nh ph�p�. Ngo�i ra Từ Minh c�n c� một c�u chuyện � danh kh�c ch�p trong Gia Th�i Phổ Đăng Lục l� đ� nu�i một �b� tử� ở gần ch�a, dan d�u với b� ta, c� lần Dương Kỳ phải đi gọi về. Trong b�i thơ n�y, mới nh�n qua th� thấy Ikkyuu xem h�nh động của Từ Minh v� Dương Kỳ như �đồng t�nh luyến �i� v� ri�ng ở đ�y, ch�nh Ikkyuu đang l�m một việc đồi bại l� ngủ với g�i ngay giữa ng�y giỗ của đại sư cũng như Từ Minh h�o sắc, d�m � với b� tử[25]. 

Thế nhưng, đ�y l� ng�n ngữ qu�i dị của nh� thiền. Giải th�ch s�u sắc hơn th� biết hai thầy tr� Từ Minh v� Phương Hội c� thể đang �gi�o ngoại biệt truyền� tức thầy truyền thụ đạo ph�p cho tr� kh�ng th�ng qua s�ch vở kinh kệ, c�n �b� tử� kia kh�ng ai kh�c hơn l� người mẹ gi� m� l�c mới xuất gia, Từ Minh vẫn c�n lo lắng đến cho n�n kh�ng biết l�m c�ch n�o hơn l� l�n ch�a đi phụng dưỡng. Mặt kh�c, �mỹ nh�n� m� Ikkyuu đang �v�n vũ phong lưu� cũng được d�ng để chỉ Đại Đăng, vị thầy lỗi lạc. Trong văn chương cổ điển Trung Quốc, mỹ nh�n l� nh� vua, l� người hiền chứ kh�ng hẳn l� g�i đẹp (Vọng mỹ nh�n hề thi�n nhất phương, Khuất Nguy�n). C� thể (c� thể th�i) Ikkyuu tự phụ, cho m�nh mới l� người hiểu được đạo ph�p của đại sư, c� thể trao đổi một c�ch ri�ng tư (tư ngữ) niềm vui đạo với ng�i, trong khi cười cợt (tiếu) ch�ng tăng ồn �o v� cả Từ Minh đều...chưa đủ tr�nh độ. 

11)               Thi ph�p ẩn dụ của Nhất Hưu: 

Trong thi học (poetics) của Ikkyuu, cũng như bao nh� thơ cổ điển, �ng hay t�m phương ph�p ẩn dụ (allusion), nghĩa l� để n�i một điều n�o đ�, sẽ kh�ng n�i một c�ch trực tiếp m� n�i gi�n tiếp qua một điều kh�c. Trước ti�n ẩn dụ c� một hiệu quả trang tr� (decorous effect) như mọi h�nh thức ng�n ngữ lễ độ (polite language) kh�c nhưng đồng thời n� cũng gi�p cho ta tiết kiệm chữ nghĩa (saving effect) v� người đọc đ� phải chuẩn bị về mặt kiến thức (conventional understanding between the poet and the reader). L� do kh�c nữa l� nếu khai triển ẩn dụ ra th�nh từng chi tiết, n� sẽ d�i hơn ng�n ngữ ng�y thường v� đ�nh mất yếu tố thẩm mỹ nội tại. Một điều kh�c nữa l� ẩn dụ sẽ l�m độc giả mất thăng bằng. Anh ta phải x�t lại những cảm x�c của m�nh trước khi đ�nh gi� c�u thơ hay c�u văn. Nhất l� khi ẩn dụ đưa v�o trong c�u một yếu tố c� t�nh m�u thuẫn ph� vỡ hệ thống qui chiếu sẵn c� (the established system of reference).  

Tất cả những điều vừa n�i qua thuật ngữ tiếng Anh đ� được tr�nh b�y trong t�c phẩm The Crazy Cloud Anthology v� cũng l� luận văn tiến sĩ của Sonja Artnzen.  

B�i Mai tử thục sau đ�y cũng vậy Người đọc trước hết phải hiểu c�ch n�i v� von: 

a)      Quả mai � n�i Đại Mai Ph�p Thường, một m�n đệ của M� Tổ.

b)      Đại Mai Sơn l� t�n gọi h�n n�i m� ẩn giả Mai Ph�c ng�y xưa từng sống.

c)      Mai ch�n n�i � đạo đ� tới l�c ch�n muồi, đ� gi�c ngộ.

 

Mai tử thục  

Thục xứ ni�n lai do vị vương,
Ng�n trung hữu vị thục năng thường.
Nh�n ban sơ kiến Đại Mai L�o,
Sơ vũ đạm y�n thanh dĩ ho�ng. 

Quả mai đ� ch�n 

Mai ch�n ng�y nao vị chửa qu�n,
Trong lời c� vị ch�n cơ duy�n.
Đốm sinh mới thấy mai gi� tới,
Theo kh�i mưa thưa, sắc ngả v�ng 

H�nh thức ẩn dụ thứ nhất v� l� ẩn dụ ch�nh n�y, xin tạm gọi l� ẩn dụ thiền ngữ nghĩa l� những ẩn dụ c� nguồn gốc nội điển (kinh kệ, ngữ lục). 

Học tr� M� Tổ c� 800 người m� chỉ c� 386 người được biết t�n.Theo Truyền Đăng Lục, nghe thầy dạy gi�o l� �Tức t�m tức Phật� m� một đời đem c�u n�i đ� v�o trong n�i nghiền ngẫm lại chỉ c� Ph�p Thường. Nh�n ở Đại Mai Sơn (theo t�n ẩn giả đời H�n l� Mai Ph�c) n�n mang danh hiệu Đại Mai Ph�p Thường. �ng tu h�nh bất kể năm th�ng, khi được hỏi tu được mấy năm rồi, �ng chỉ trả lời đ� thấy thời gian qua đi theo mấy lần m�u n�i xanh ngả v�ng. Sau được biết M� Tổ c� đổi c�ch giải th�ch đạo ph�p mới (th�nh �Phi t�m phi Phật�) ngược lại với trước nhưng Đại Mai vẫn khăng khăng giữ chủ trương cũ kh�ng lay chuyển, c�n mắng lại M� Tổ l� đồ tr�o trở. M� Tổ biết được chẳng những kh�ng giận c�n khen rằng �Quả mai nay đ� ch�n!� v� thấy người học tr� l� Đại Mai b�y giờ đủ bản lĩnh, kh�ng c�n ch� trọng về h�nh thức diễn đạt của đạo ph�p nữa[26]. 

Cận đại cửu tham  

Cận đại cửu tham học đắc tăng,
Ngữ ng�n tam muội ho�n vi năng.
V� năng hữu vị Cuồng V�n ốc,
Chiết cước đang trung phạn nhất thăng. 

Về những tăng sĩ chăm học đời nay 

Mấy thầy tu mới học chăm sao,
N�i giỏi cho n�n đạo tự h�o.
Cuồng V�n t�i mọn nhưng đầy vị,
Nấu cơm bếp sứt cũng ngon d�o. 

B�i thơ n�i tr�n, ba c�u đầu viết theo lối trực tiếp, c� thể n�i l� giản dị dễ hiểu. Sang đến c�u thứ tư th� mới nh�n qua, ta tưởng như Ikkyuu b�y tỏ sự tự tin của m�nh trong sự tu học d� sống giữa cảnh ngh�o. Thực ra, c�u ấy l�m h�m chứa một điển cố thiền m�n (kh�c với điển cố văn học th�ng thường). Đ� l� lời kệ của Quốc sư Đại Đăng thị ch�ng trước khi chết: Nếu c� một kẻ n�o h�nh thiền đ�ng đắn cho d� phải nấu cơm rau m� ăn trong một c�i nồi khập khiểng (đ�ng ra �đang� c� nghĩa l� c�i xanh) th� kẻ đ� c� thể nh�n ta mắt trong mắt�. Như vậy th� �Chiết cước đang trung phạn nhất thăng� kh�ng c�n l� một c�u n�i về cảnh ngh�o của m�nh nhưng l� một c�u n�i c� nghĩa b�ng đầy tự h�o: �Ch�nh ta mới đi đ�ng truyền thống tu h�nh đạm bạc nghi�m cẩn của t�n sư Đại Đăng chứ kh�ng phải c�c anh lắm mồm, những kẻ hiện đang nắm quyền điều khiển ch�a Daitokuji�. 

La H�n c�c  

Tr� kh�t ho�ng hoa thu sắc th�m,
Đ�ng ly phong lộ xuất trần t�m.
Thi�n thai ngũ b�ch thần th�ng lực,
Vị nhập Uy�n Minh nhất phiến ng�m. 

C�c La H�n  

Đậm m�u ho�ng c�c, kh�ch thu t�m.,
Dậu đ�ng sương gi� tho�t m�i trần.
Năm trăm La H�n Thi�n Thai ấy,
Chẳng s�nh �ng Đ�o một kh�c ng�m. 

Ẩn dụ ở đ�y l� m�u hoa c�c v�ng sẩm m�u giống như c� sa của tăng sĩ. Đời Đ�ng Tấn, Ngũ Liễu ti�n sinh Đ�o Uy�n Minh (365-427) đ� từ chức huyện lệnh đất B�nh Trạch để về qu� hương di dưỡng t�nh t�nh (xem Quy khứ lai từ). �ng nổi tiếng l� người y�u hoa c�c. Th�i c�c đ�ng ly hạ, Du nhi�n kiến Nam sơn (H�i c�c dưới giậu đ�ng, Thơ thới nh�n n�i Nam) l� h�nh ảnh tho�t tục của �ng m� theo Ikkyuu, một cử chỉ nhỏ c� đạo lực hơn cả sức thần th�ng của năm trăm La H�n tr�n chốn Thi�n Thai. Qua đ�y, c� lẽ Ikkyuu c� � tr�ch cứ những người học Phật tiếng l� đạt đến chỗ gi�c ngộ (A La H�n) nhưng tr�n thực tế vẫn c�n chưa đủ nội lực xuất trần t�m, phải mượn gi�c quan (tiếng tr�c hoa đ�o) để hiểu đạo nghĩa. Phải chăng họ chưa vứt bỏ hết bụi bặm cuộc đời lại phi� sau, k�m xa một người kh�ng phải tu sĩ Phật gi�o như Đ�o Uy�n Minh, tự nhi�n như kh�ng m� đ� c� c�i t�m cảnh đại nh�n của thiền gia[27]? 

Kh�ng trực tiếp như thế, trong b�i Khiết tửu dưới đ�y, ẩn dụ lại gi�n tiếp (indirect) hơn v� c� t�nh c�ch đối nghịch (dialectic). 

Khiết tửu (giả đề) 

T�y l� ch�ng nh�n nại tửu trường,
Tỉnh thời chi tận xuyết t�o khang.
Tương nam lưu thủy Ho�i Sa o�n,
Dẫn đắc Cuồng V�n tiếu nhất trường.  

Uống rượu 

Say rượu, ai người sợ rượu say,
Tỉnh ra lại nhấp b� h�m đ�y.
Tương Nam o�n hận th�n v�i c�t,
Cuồng kh�ch cười vang, mặc x�c thầy.  

Nếu như trong b�i Mai tử thục t�n của Đại Mai được nhắc đến trong c�u thứ ba, trong b�i La H�n c�c t�n Đ�o Uy�n Minh được nhắc đến trong c�u thứ tư th� Khuất Nguy�n, nh�n vật ch�nh của Khiết tửu, kh�ng được n�i tới trực tiếp m� chỉ l� gi�n tiếp qua những yếu tố từ ngữ phụ thuộc như Tương nam, Ho�i sa o�n. Hai nữa, tr�i với điều ta nghĩ,  Cuồng V�n Tử đ� tỏ ra cảm thương thực sự chứ kh�ng khinh bạc đối với con người �m một hận l�ng v� bị ph�ng trục, đến nỗi tự trầm ở s�ng Mịch La. Tao khang l� b� rượu, � n�i rượu đục. Ikkyuu c� � bảo Khuất Nguy�n d� kh�ng muốn sống đục nhưng đ� l� rượu th� phải c� b� h�m, như s�ng phải c� c�t, ch�ng giống như bản thể. Đ� kh� l�ng tr�nh khỏi ảnh hưởng � uế, cớ sao v�i th�n trong s�ng nước l�m chi. Do đ�, �ng muốn �cười một trận� (tiếu nhất trường), tuy rằng đ�y chỉ l� c�ch n�i phản nghĩa để tăng cường độ diễn đạt.  

Văn thanh ngộ đạo  

K�ch tr�c nhất tri�u vong sở tri,
Văn chung ngũ dạ tuyệt đa nghi.
Cổ nh�n lập địa giai th�nh Phật,
Uy�n Minh đoan đ�ch độc tần mi. 

Nghe tiếng m� ngộ đạo 

S�ng nghe tiếng tr�c qu�n tri thức,
Chu�ng vọng năm canh dứt mối ngờ.
Người xưa đứng đ� cũng th�nh Phật,
Để l�o Uy�n Minh mặt ngẩn ngơ. 

Chuyện �k�ch tr�c� c� ch�p trong Truyền Đăng Lục, truyện �văn chung� c� ch�p trong B�ch Nham Lục. Hai điển cố đ� được d�ng để chứng minh việc �cổ nh�n th�nh Phật tại chỗ� nhưng những việc h�m hồ như thế kh�ng sao qua mặt được Đ�o Uy�n Minh. Ikkyuu ở đ�y muốn n�i g� ? Phải chăng �ng ch� Uy�n Minh c� th�i độ kh�ng tin tưởng như thế l�m sao th�nh Phật được? Hay �ng t�n tụng Uy�n Minh ch�nh l� một vị Phật v� kh�ng muốn th�nh Phật? Hoặc giả, �ng bảo cả hai trường hợp �tin� v� �ngờ� của ba người đều đứng ngo�i v�ng đạo l�. Với c�u thứ 4 của b�i thơ Uy�n Minh đoan đ�ch độc tần mi với hai chữ �đoan đ�ch� (just, correctly, rightly so) rất kh� dịch. Ikkyuu c� thể l�m cho độc giả ngạc nhi�n v� biết đ�u họ chẳng đ� đo�n lầm kết luận.   

Thập m� x� tu ban tr�c  

Uy vu Lạn T�n cựu thoại đề,
Bất cầu danh lợi d� phong lưu.
Tương tư v� kh�ch thử qu�n vũ,
Phất lệ độc ng�m Tương thủy thu. 

Nhặt ph�n ngựa để b�n tr�c 

Chuyện cũ L�n T�n l�i khoai lang,
Kh�ng cầu danh lợi, thật cao sang
Thu n�y ng�ng m�i ơn mưa m�c,
Gạt lệ, s�ng Tương buồn thở than. 

B�ch Nham Lục c� ch�p chuyện một h�a thượng hết sức lười biếng l� Minh Toản biệt hiệu L�n T�n, người sống v�o thời Đường Đức T�ng (giữa thế kỷ thứ 8) trong một hang đ� ở H�nh Sơn. L�n c� nghĩa l� lười. Khi sứ giả nh� vua đến mời �ng ra tham vấn, �ng đang l�i khoai lang trong đống chất đốt bằng ph�n tr�u để kh�, bị kh�i bay mờ l�m chảy nước mắt nước mũi m� vẫn kh�ng th�m quệt.[28] Sứ giả kh�ng thuyết phục được phải ra về tay kh�ng. 

Việc đem kết hợp �tr�c� v� �m� x� v� nh�n đ� với kỳ tăng L�n T�n l� để n�i đến cuộc sống giản dị cao khiết v� tinh thần lao động của người tu thiền. Tương tư v� Tương thủy �m chỉ hai b� Nga Ho�ng v� Nữ Anh, sau khi chết đ� để lại những ngấn lệ tr�n l�ng tr�c s�ng Tương. Qua c�ch n�i gi�n tiếp bằng ẩn dụ, Ikkyuu đ� c� thể tr�nh b�y t�m sự c� nh�n. Tuy ng�i thứ nhất kh�ng hề c� mặt trong thơ nhưng c� nhiều x�c xuất cho thấy nh� thơ muốn n�i �Ta y�u cuộc sống tự nhi�n b�n những vật tầm thường (ph�n ngựa, l�ng tr�c) giống như L�n T�n khi �ng d�ng ph�n tr�u l�i khoai, (hay như Vương Hi Chi kh�ng thể sống một ng�y m� thiếu tr�c v� chữ �qu�n� cũng c� thể d�ng để �m chỉ tr�c như ch�p trong Tấn thư, truyện về Vương), như nhị phi tự trầm tr�n s�ng Tương để lại ngấn lệ tr�n th�n tr�c�. C�u thứ tư h�m � �Ta cũng mang t�m sự c� đơn như hai b� phi tương tư vua Thuấn trong những ng�y cuối đời h�m nay�. Như tr�n, nhờ ẩn dụ, b�i thơ tả cảnh tả t�nh đ� biến th�nh những vần thuật ho�i. 

Nam sơn khởi v�n bắc sơn dạ vũ  

Tiểu c� duy�n để gi� B�nh lang,
V�n vũ kim ti�u mộng nhất trường.
Tri�u tại Thi�n Thai mộ Nam Nhạc,
Bất tri h� xứ kiến Thiều Dương 

N�i Nam dậy m�y, mưa tr�n n�i Bắc 

Tiểu c� duy�n phận với B�nh lang,
V�n vũ đ�m nay, mộng lại c�ng.
Nhưng sớm Thi�n Thai tối Nam Nhạc,
Hỏi sao thấy được chốn Thiều Dương 

Tiểu C� (C� d�u b� nhỏ) v� B�nh lang (ch�ng rễ họ B�nh) thực ra kh�ng phải l� hai con người. Tiểu C� l� t�n một h�n đảo nhỏ tr�n s�ng Dương Tử, B�nh Lang lại l� t�n một ghềnh đ� lớn phi� nam s�ng v� ở một vị tr� thật xa n�. Cũng như vậy, buổi s�ng n�i Nam dậy m�y m� đến đ�m n�i Bắc lại c� mưa (một c�u n�i của V�n M�n). Những chuyện hầu như kh�ng c� g� d�nh l�u với nhau vẫn c� thể kết hợp được nhu việc tượng Phật c� thể n�i chuyện với c�y cột trong một c�ng �n kh�c. Dĩ nhi�n đ�y l� một sự kết hợp c� t�nh sắc t�nh (v�n vũ, tri�u tại, mộ tại... đều l� chữ của Cao Đường ph� tả cảnh giao hoan giữa vua Sở v� thần nữ n�i Vu).Thi�n Thai (nơi tu của Tr� Khải, 538-597) v� Nam Nhạc (nơi tu của Huệ Tư, thầy �ng, 515-577) đều l� th�nh địa của Thiền T�ng. Hirano xem Tri�u tại Thi�n Thai mộ Nam Nhạc l� c�u n�i thấy trong Hư Đường Lục nhưng Yanagida nghĩ rằng n� lấy � từ một lời của V�n M�n. D� sao, n�i chung, cả hai vẫn �m chỉ th�i độ của một nh� tu h�nh tự cao về tr�nh độ gi�c ngộ của m�nh hay dựa dẫm v�o sức mạnh của một bậc đại gi�c. 

Ẳn dụ của b�i thơ n�y c� thể đến một lượt từ 2 c�ng �n: một của Đại Đăng v� một của V�n M�n Văn Yển (864-949), khai tổ ph�i V�n M�n b�n Trung Quốc. Đại Đăng l� t�n sư trong hệ ph�i của Ikkyuu v� Đại Đăng tam chuyển ngữ của �ng l� một đề t�i tu học của Ikkyuu, trong đ� c� c�u hỏi như: �Tại sao c�i cột trần s�ng chiều cứ m�i mệt nho�i v� chạy qua chạy lại�. C�y cột chạy qua chạy lại ở đ�y cũng c� thể giải th�ch theo nghĩa sắc t�nh (erotic). Tương truyền Đại Đăng đ� gi�c ngộ nhờ một c�ng �n của V�n M�n v� được thầy của m�nh đ�nh gi� l� l� V�n M�n t�i sinh. Ngo�i ra, Thiều Dương (Thiều ch�u) l� một trong những biệt hiệu của V�n M�n.   

C� thể hiểu Ikkyuu muốn nhắc cho ch�ng ta rằng giữa ph�m tục v� gi�c ngộ - những c�i  xa lạ với nhau - vốn c� một tương quan khắng kh�t cho d� kh�ng dễ d�ng nhận ra, như tương quan giữa thầy V�n M�n v� tr� Đại Đăng, giữa Thi�n Thai v� Nam Nhạc, giữa Tiểu C� v� B�nh Lang... Thế nhưng qua lối ẩn dụ đa dạng đ�, Ikkyuu cũng cố t�nh t�m c�ch che dấu kh�ng cho độc giả nắm được bản � của m�nh. Vừa mở c�nh cửa ra, �ng đ� đ�ng sập n� lại.  

Từ thế thi 

Tu Di nam bạn
Duy hội ng� Thiền.
Hư Đường lai d�,
Bất trị b�n tiền. 

B�i kệ l�c l�m chung 

B�n kia thế giới
Ai hiểu Thiền m�nh.
Hư Đường d� tới,
Chẳng đ�ng đồng trinh. 

Đ�y cũng l� một kỹ thuật từ hoa theo lối d�ng phản nghĩa để thậm xưng.Tưởng l� một c�u n�i ngạo nghễ, h�m � d� bĩu, nhưng thực ra đ� l� một lời t�n tụng kh�ng c� g� cao vời hơn đối với sự nghiệp của t�n sư Hư Đường Tr� Ngu m� �ng mến y�u, người giữ được một Thiền phong ch�n ch�nh Ikkyuu những muốn học tập. 

Cũng n�i về phương ph�p tu từ, ch�ng ta thấy Ikkyuu đ� vay mượn rất nhiều cổ văn (Lục Triều, Đường, Tống), nhất l� thơ Đường. Những c�u thơ ấy đ� trở th�nh thiền c�, �p dụng v�o cả những c�u Haiku c� thiền vị đời sau. Đ� l� h�nh thức ẩn dụ xin gọi l� ẩn dụ ngoại điển v� n� kh�ng đến từ c�c t�c phẩm trong l�ng thiền. 

V� như ch�ng ta đều thấy, Ikkyuu đ� d�ng hai thứ ẩn dụ nội điển v� ngoại điển hoặc ri�ng rẽ, hoặc kết hợp ch�ng với nhau. 

Ở Nhật, việc �mượn đỡ� văn chương người kh�c kh�ng hề l� một h�nh thức đạo văn nhưng l� một c�ch t�n vinh tiền nh�n. C�c nh� thơ Waka cũng vậy. Họ đ� vay mượn c�c honka (b�i thơ gốc) từ Man.y�shuu (Vạn Diệp Tập, khoảng 759). Wakan R�eishuu (H�a H�n l�ng vịnh tập, 1012) l� chứng cớ h�ng hồn của việc Nhật h�a thơ Trung Quốc. 

Ch�ng ta c� thể đưa ra nhiều v� dụ. L�c th� Ikkyuu chỉ d�ng một hai chữ, l�c th� c�u, đ�i khi d�ng cả nguy�n c�u hay t�m tắt nhiều c�u th�nh một: 

1)      Một hai chữ: 

-         H�nh lộ nan nan tri kỳ cơ (Tho�i B�nh Nguy�n ph� Nại Lương). Nguy�n văn H�nh lộ nan, tựa một b�i thơ của L� Bạch)

-         M� Ng�i thanh chủng cựu tinh hồn (Từ Dương th�p). Nguy�n văn thơ L� Nguy�n v� Vi�n Trạch: Tam sinh thạch thượng cựu tinh hồn).

-         Nhất tri�u ph�n quyết lệ ng�n t�n (Thiếp họa). Nguy�n văn L� Bạch trong O�n t�nh: Đản lệ ng�n thấp kiến, Bất tri t�m hận th�y).

-         Nhất phiến phi hoa kỷ đoạn trường (Lục đại mai hoa, kỳ nhị). Nguy�n văn thơ Đỗ Phủ trong Kh�c giang t�y hậu: Nhất phi�n phi hoa giảm khước xu�n). 

2)      Nguy�n c�u: 

-         Nhất trường xu�n mộng bất ph�n minh (Xu�n y t�c hoa). Nguy�n văn của Trương Đỉnh trong K� nh�n).

-         Nhiệm tha minh nguyệt h� T�y l�u (Đại phong hồng thủy). Nguy�n văn của L� �ch trong Tả t�nh).

-         Kh�c chung giang thượng sổ phong thanh (Triệu Ch�u tam chuyển ngữ). Nguy�n văn của Tiền Khởi l�m ở đầm V�n Mộng). 

3)      T�m tắt hai hay nhiều c�u th�nh một: 

-         Giang hải đa ni�n thoa lạp �ng (Đề Như � Am hiệu c�t mạt). Nguy�n văn của Liễu T�n Nguy�n trong Giang Tuyết: C� ch�u thoa lạp �ng, Độc điếu h�n giang tuyết.

-         Trường địch mộ l�u th�y thị kh�c (Triệu Ch�u tam chuyển ngữ). Nguy�n văn của Triệu Hổ trong Trường An thu tịch: T�n tinh sổ điểm nhạn ho�nh t�i, Trường địch nhất thanh nh�n ỷ l�u.

-         Phu ch�u kim dạ nguyệt trầm trầm ((Mao lư, kỳ tứ). Nguy�n văn Nguyệt dạ của Đổ Phủ: Kim dạ Phu ch�u nguyệt. Khu� trung chỉ độc khan.

-         Ph� tự Ngọc Ho�n sấu Phi Yến (K� cận thị mỹ nữ). Nguy�n văn T� Đ�ng Pha trong T�n T�n l�o cầu Mặc Diệu đ�nh: Đoản trường ph� sấu c�c năng hữu, Ngọc Ho�n Phi Yến th�y cảm tăng. 

Ngo�i ra, c�ch d�ng chữ của Ikkyuu cũng g�y ch� �. Một chữ Ng�m吟 chẳng hạn, �ng c� thể d�ng với nhiều trường hợp c� biệt. Trong c�c từ ng�m trượng, t�y ng�m, l�u thượng ng�m, ng�m th�n, sầu ng�m, ng�m h�nh, nh�n ng�m, mạn ng�m, trầm ng�m, độc ng�m, kh�ng ng�m, ba thượng ng�m, ng�m hứng... t�y theo ngữ cảnh, mang � nghĩa kh�c nhau nhưng n�i chung, kh� dịch được cho thỏa đ�ng.  

Mở th�m một dấu ngoặc. Ikkyuu lại c� vẻ c� biệt nh�n với Đỗ Mục, một nh� thơ �ng ngưỡng mộ v� phong c�ch ti�u s�i, t�m t�nh phẫn kh�i v� cũng v� Đỗ t�i hoa rất mực. Đỗ Mục nổi tiếng l� một �to�n b�c sĩ� v� d�ng nhiều con số trong thơ (Thi�n l� oanh đề lục �nh hồng / Nam triều tứ b�ch b�t thập tự / Sương diệp hồng ư nhị nguyệt hoa / Thập ni�n nhất gi�c Dương ch�u mộng). Ikkyuu cũng thế (Đệ ngũ kiều bi�n nhị thập ni�n / T� c� h�n nga ngũ thập ni�n / Vạn Ni�n thất b�ch cao tăng lệnh / Ngũ thập ni�n lai thoa lạp kh�ch / Phong xuy bất động ngũ v�n nguyệt. Tuyết �p nan th�i vạn tuyết t�ng / Chẫm thượng thập ni�n v� dạ vũ. Nguyệt trầm Trường Lạc ngũ canh chung / Tam thập ni�n lai nhất c� tăng / Thi�n x�ch ti lu�n khởi đắc thu. Nhất thi�n phong nguyệt nhất giang chu) vv...  

 IV) Kết luận: 

Ch�ng ta đ� c�ng nhau l�m một v�ng ch�n trời Ky�unshuu d� chỉ với một số lượng thơ dịch nhỏ b� so với to�n phần sự nghiệp thi ca của thi tăng Ikkyuu (tr�n 1.000 b�i). Đ�y chỉ l� bước đầu trong h�nh tr�nh của một con người cầu học, mong sẽ c� cơ duy�n nối tiếp[29]. 

Những người �chuy�n trị� Ky�unshuu như Yanagida Seizan v� Kat� Shuuichi cho biết khi nghi�n cứu t�c phẩm, c�c �ng đ� gặp một số kh� khăn đặc biệt. Trước ti�n, c�c b�i thơ ghi r� về ni�n đại chỉ độ 20, phỏng đo�n được ni�n đại l� trường hợp của 50 b�i kh�c. Kỳ dư đều kh�ng biết được viết ra thời gian n�o v� trong bối cảnh n�o. Thứ đến, về mặt nội dung, quyển s�ch lại đầy m�u thuẫn. C� thể kể đến 4 loại m�u thuẫn khiến cho người ta kh�ng hiểu đ�u l� nh�n c�ch đ�ch thực của Ikkyuu: 

1)      M�u thuẫn giữa nh� tu gi�c ngộ v� �ng sư ph� giới. 

2)      M�u thuẫn giữa con người tự tin về m�nh v� con người biết tự ph�.

3)      M�u thuẫn giữa con người hỷ xả v� con người cố chấp độc miệng.

4)      M�u thuẫn của nh� tu Thiền T�ng bị l�i cuốn bởi gi�o l� Tịnh Độ. 

Từ đ� suy ra 5 khả năng: 

1)      Thơ Ikkyuu tự n� kh�ng c� mục đ�ch tr�nh b�y sự thực.

2)      Thơ Ikkyuu chỉ r�ng l� những tỉ dụ với mục đ�ch gi�o ho� ch�ng sinh.

3)      Thơ Ikkyuu kh�ng đặt chung ch�nh gi�c với giới luật v�o c�ng một phạm tr�.

4)      Thơ Ikkyuu khi�u chiến c�i gi�o đo�n hủ bại bằng c�ch tự coi thường giới luật.

5)      Thơ Ikkyuu chứng tỏ rằng ngay một cao tăng cũng l� con người n�n c� nhược điểm. 

� thức được những kh� khăn n�i tr�n v� chấp nhận một số tiền đề như tr�n rồi, ch�ng ta mới c� thể c�ng nhau đi v�o thế giới của Ky�unshuu vậy. V� dĩ nhi�n phải biết th�m rằng Ky�unshuu chỉ tr�nh b�y được một phần nh�n c�ch đa dạng của nh� sư cổ qu�i v� cũng l� nh� văn h�a lớn Nhật Bản. Từ soạn giả tuồng N� Konparu Zenchiku, c�c nh� thơ renga như S�ch�, S�ki, tr� sư Murata Juk� cho đến họa gia S�ami, Bokusai, Bokkei v� Soga Jasoku đều t�n qu� �ng. Nổi tiếng như Sen no Rikyuu cũng chịu ảnh hưởng. Th� �n Am đ� c� thời đ�ng vai tr� một salon litt�raire. Thiền từ vai tr� t�n gi�o, với Ikkyuu, đ� được thế tục ho� để trở th�nh văn h�a v� nghệ thuật.  

D�n ch�ng ở th�nh phố Sakai, nhất l� giới kinh doanh, nhiệt t�nh ủng hộ �ng từ l�c sống cho đến sau khi chết. Cũng phải n�i Sakai l� một th�nh phố tự do, trọng thương nghiệp, c� một nền văn h�a b�nh d�n. Những người ở đ�y kh�ng chấp nhận c�i x� hội o �p của Gozan Jissetsu. Ikkyuu đ� b�y tỏ t�nh cảm của �ng với những con người b�nh thường tứ anh con bu�n, c� g�i l�ng chơi, anh đ�ng d�p, người đ�nh c�. Ph�p ngữ của �ng viết bằng chữ kana (kano h�go) giản dị n�n người qu� m�a cũng đọc được. Mặt kh�c, phải n�i l� ảnh hưởng của Ikkyuu đ� tồn tại l�u d�i với thời gian. Mấy trăm năm sau ng�y Ikkyuu mất rồi, trẻ em b�y giờ vẫn say sưa th�ch th� đọc manga n�i về �ng. 

Khi so s�nh với T�y phương, học giả Kat� Shuuichi trong b�i tựa viết cho quyển s�ch của Sonja Arntzen đ� xem Ikkyuu l� tổ phụ của loại po�tes maudits như Francois Villon (Ph�p). �ng cho rằng ảnh tượng t�nh y�u trai g�i trong thi ca của Ikkyuu chỉ l� phương tiện cho �ng tiếp x�c được với Tuyệt Đối trong t�nh y�u t�n gi�o như trường hợp St John of the Cross (T�y Ban Nha). Giống John Donne (Anh), một chức sắc cao cấp trong h�ng gi�o phẩm, Ikkyuu vẫn ph�ng t�ng tung ho�nh n�i về nhục thể d� khi đ� trở th�nh người trụ tr� ng�i ch�a đẳng cấp l� Daitokuji v�o những năm cuối đời. Kat� c�n kết luận rằng những người như Ikkyuu v� John Donne th� chẳng đợi g� đến khi c� Freud mới hiểu được những chỗ s�u k�n của l�ng người. 

Cho d� thơ Ky�unshuu c� phản �nh hiện thực đi chăng nữa th� ta c� thể nghĩ như Kat� Shuuchi qua lời tựa t�c phẩm Yanagida Seizan đ� đưa ra kiến giải của Michel Foucault trong L�Histoire de la sexualit� (T�nh dục sử, Paris, 1976) khi �ng bảo rằng: Đừng hỏi t�c giả tr�n thực tế c� h�nh động như thế kh�ng. Phải hỏi mục đ�ch n�o đ� khiến �ng ta đem vấn đề đ� ra tr�nh b�y. 

C�c t�n gi�o khi b�n đến t�nh dục thường c� khuynh hướng bảo thủ hoặc chủ t�m tr�nh n�. Một l� ức chế, hai l� thăng hoa chứ kh�ng d�m trực diện. Thiền t�ng tiếng l� ph�ng kho�ng tự do cũng �t khi đế cập tới chủ đề đ�. H�a thượng Shido Munan (Ch� Đạo V� Nan, 1603-1676) thời Edo rất cảnh gi�c về quan hệ nam nữ của tăng ch�ng. �ng cho rằng sự tương giao giữa nam nữ l� lẽ tự nhi�n nhưng chỉ một khi m�nh đ� gi�c ngộ, dẹp được c�i t�m s�c sanh.[30] Thế th� phải đợi đến bao giờ v� mấy ai d�m cho m�nh l� người gi�c ngộ! Trong bối cảnh x� hội như vậy v� trước đ� tr�n một thế kỷ, Ky�unshuu đ� xuất hiện như một tảng đ� lớn n�m xuống mặt hồ tĩnh lặng. �ng c� vẻ đủ tự tin về đạo t�m của m�nh để n�i về n� một c�ch kh�ng che đậy. 

Nhưng nếu �ng thực sự đ� l�m những điều �ng n�i, chả lẽ triều đ�nh lại đem tử y ban cho một kẻ huỵch toẹt nhận m�nh l� sư hổ mang. V� d�n ch�ng v�ng Osaka-Sakai nữa, kh�ng lẽ c� mắt như m� trước h�nh vi khi�u kh�ch của một nh� tu đ� � danh thiền m�n đến mức đ�. 

Ch�nh ra kh� thể n�i Ikkyuu đ� c� � muốn l�m những chuyện sai lầm. Trong bức liễn với b�t t�ch m� �ng để lại ở am Tr�n Ch�u, c� ghi: Chư �c mạc t�c, Ch�ng thiện phụng h�nh諸悪莫作、衆善奉行. Điều đ� chứng tỏ trong t�m hồn �ng, nguy�n tắc đạo đức ch�nh vẫn l� khuyến thiện trừng �c. C� điều quan niệm về thiện �c của �ng rất rộng r�i, kh�ng theo c�i nghĩa thường t�nh, một điểm ch�ng ta cần ghi nhớ. Tr�n bức liễn như thấy dưới đ�y, trong khi b�n tr�n �chư �c� v� �ch�ng thiện� được viết theo lối chữ khải ch�n phương th� ph�a dưới, mạc t�c v� phụng h�nh dần dần đ� thảo bay bướm, tự do. Người ta bảo Ikkyuu đ� v�o với thiền bằng c�nh cửa của Đại Đăng nhưng sau đ� đ� ra khỏi cửa của Đại Đăng l� v� vậy.

 

Thủ b�t (mặc t�ch) n�i tr�n của Ikkyuu vốn c� nguồn gốc từ cuộc đối thoại giữa nh� thơ Bạch Cư Dị v� h�a thượng Đạo L�m, c�n gọi l� Điểu Kh�a (781-824) đời Đường[31]. Sư họ Phan, người H�ng Ch�u.Thụ ph�p từ Kinh Sơn Quốc Nhất, ngồi tu tr�n một c�nh t�ng ở Th�i Vọng Sơn như l�m tổ tr�n c�y n�n mới c� t�n l� Điểu Kh�a. Bạch Cư Dị, l�c đ� l�m Th�i Th� trong v�ng, c� đến hỏi đạo th� �ng khuy�n n�n theo nguy�n tắc n�i tr�n. Bạch phản ứng rằng điều n�y con n�t mới l�n 3 cũng biết nhưng Điểu Kh�a nhấn mạnh: Chuyện con n�t l�n 3 cũng biết th� chưa chắc �ng gi� sống đến 80 đ� c� thể thực hiện được. Tương truyền �Chư �c mạc t�c. Ch�ng thiện phụng h�nh.Tự tĩnh kỳ �. Thị chư Phật gi�o� l� c�u trả lời của t�n giả A Nan cho người đến hỏi �ng đ�u l� gi�o l� của 7 đời cổ Phật trong qu� khứ. 

Thế mới biết, d� mang t�m kh�ng ph�n biệt nhưng Ikkyuu kh�ng hề rơi v�o c�i bẫy của �t� ch�nh bất nhị� do một số người th� l� hai mặt, đ�nh lận con đen. �ng vẫn ph�n biệt thiện �c, kh�c với thi�n kiến người ta c� về �ng. 

C� người học thiền (Thanh Nguy�n Duy T�n, ph�p tự của Hối Đường Tổ T�m) đ� ph�t biểu: �Ba mươi năm trước đ�y, khi chưa tham thiền, l�o tăng thấy n�i l� n�i, s�ng l� s�ng. Đến khi theo thầy tu học. l�o mới thấy n�i kh�ng phải l� n�i, s�ng kh�ng phải l� s�ng. Thế nhưng cuối c�ng gi�c ngộ được ch�n như, kh�ng hiểu tại sao khi nh�n lại, l�o thấy n�i vẫn l� n�i , s�ng vẫn l� s�ng�[32]. Duy T�n đi từ chỗ ph�n biệt sang đến trạng th�i kh�ng ph�n biệt, để rốt cục, cuối con đường tu học, trở lại c�i t�m ph�n biệt b�nh thường. Thế nhưng c�i t�m b�nh thường đ� đ� được một lần t�i luyện. 

Để tạm kết th�c, xin đọc với nhau b�i thơ Ikkyuu vịnh Điểu Kh�a: 

T�n Điểu Kh�a h�a thượng 

S�o h�n thụ thượng l�o thiền �ng,
Tịch mịch thanh cao danh vị kh�ng.
Chư �c mạc t�c thiện phụng hạnh,
Đại cơ tu tại t�y ng�m trung. 

Vịnh h�a thượng Điểu Kh�a 

C�nh lạnh, th�n chim, c� l�o �ng,
Thanh cao, c� độc, chức danh kh�ng.
Tr�nh bao lối �c, chỉ h�nh thiện,
Ng�m loạn nhưng thiền cơ ở trong!

 

Bệnh viện Đại học Chiba 3/ 2014

 Nguyễn Nam Tr�n

 

Tư Liệu Tham Khảo:

1)      Akidzuki Ry�min, 2003, Ichinichi ichizen (Nhất nhật nhất thiền), K�dansha xuất bản.

2)      Akidzuki Ry�min, 2009, K�an (C�ng �n), Chikuma Gakugei Bunko xuất bản, T�ky�.

3)      Arntzen, Sonja, 1986, Ikkyuu and The Crazy Cloud Anthology, University of Tokyo Press, the second editiơn in 1988.

4)      Kat� Shuuichi,Yanagida Seizan, 1978, Nihon no Zengoroku : Ikkyuu (XII). Nhật Bản (Thiền Ngữ Lục Tập 12: Ikkyuu), K�dansha.

5)      Kino Kazuyoshi, 1999, Meis� retsuden (Danh tăng liệt truyện), Quyển1. K�dansha xuất bản v� t�i bản lần thứ 7 năm 2004. (Trang 163-214 n�i về Ikkyuu).

6)      Suzuki Daisetsu viết, Kitagawa Momo o dịch từ Anh ngữ, 1940, Zen to Nohon bunka (Thiền v� văn ho� Nhật Bản), Iwanami Shinsho xuất bản, 1977, in lần thứ 37.

7)      Umehara Takeshi, 2009, Nihon Bukky� wo yuku (Theo ch�n Phật Gi�o Nhật Bản), Asahi bunko xuất bản (Trang 251-260: Ikkyuu).

8)      Uno, Naoto, Kanshi wo yomu (Đọc H�n thi), quyển 2, 10/2011-3/2012 (thời kỳ Kamakura đến Edo trung kỳ), NHK xuất bản, 2011.

9)      Yamaori Tetsuo, 1987, Nihon Bukky� shis� no genryuu (Nguồn cội tư tưởng Phật gi�o Nhật Bản), K�dansha gakujutsu bunko, (trang  221-306, Ikkyuu).