Tattvasiddhiḥ

 

ācāryaśāntarakṣitaviracitā

 

tattvasiddhiḥ

 

|ṁamaḥ sakalakaluṣāpahāriṇe śrīvajrasattvāya ||

 

vajrayānaṁ namaskṛtya mahāsukhasukhākaram |

tattvasiddhiṁ pravakṣyāmi sammohavinivṛttaye ||1||

 

etasmin vajramahāyāne ye kecid anupacita-kuśala-vāsanāsantānāḥ,samāropita bhāvabhāvanāḥ,svavikalpānilapreyamāṇa-matayaḥ,sakala-kalikālakalaṅkapaṅkapaṭala-malīmasa-mānasāḥ,asamadhigata-saṁsārasāgarataraṇopāyāḥ,svavikalpānalpasaṅkalpitadhiyaḥ,viṣamagranthisthānadainyapatitāḥ,durbodhagrahāveśavaśākulitacetaso'nupāsitācāryāḥ,paramārthabhāvanopadeśarahitāḥ,śrīmanmahāsukhavajrasattvatvam,analpakalpāsaṁkhyenāpi mārgāntareṇādhigamyaṁ vajrayānopāyayuktānām ihaiva janmani anāyāsasādhyasthira-sarvabhāva [svabhāvam],anādinidha[na]m,anālayam,akhilasattvasantānaṁ,svasaṁvedyasvabhāvam,mahāpuṇyahetum,adhigamalakṣaṇaṁ,tadupāyabhū(taṁ)ca mahāvajrayānaṁ samastayānottamamāgamaṁ lakṣaṇaṁ na pratipadyante,teṣām ajñānatimirapaṭalavinivṛttaye yuktyāgamābhyām abhidhīyate kiñcit ||

 

tatra prajñopāyaparigṛhītā rūpādayo viṣayāḥ paribhogabhāvamāpadyamānāḥ viśiṣṭaphalāvāhakā bhavantītyavaśyameva prekṣāvadbhirabhyupagantavyam | viśiṣṭā hi sāmagrī viśiṣṭameva phalaṁ janayatīti sarvavādiprasiddham | yathāpṛthivyādibhyaḥ samutpannamāmalakaphalaṁ kaṣāyarasamanubhūyate,punaḥ kṣīrāvasekādimadhikaṁ kāraṇamāsādya tadeva madhuratayā pratīyate | tadevaṁ - yathā kāraṇāntarābhisaṁskṛtaṁ kāraṇaṁ viśiṣṭaphalāvāhakatvena pratyakṣeṇaiva dṛśyate,evamete rūpādayo viṣayā mahāmudrāniṣpattau mantramudrādhiṣṭhitānāṁ yogināṁ viśiṣṭataraṁ phalamutpādayantīti sadbhiravadheyam | yato na vai kiñcidekaṁ janakamapitu sāmagrī janikā,tena viśiṣṭāt kāraṇā[ntarā]d hi viśiṣṭameva kāryamutpadyate,acintyatvād hetupratyayasāmarthyasya sarvavidām | [prayogaḥ]- tatra ya ime viśiṣṭakāraṇābhi saṁskṛtāste viśiṣṭameva kāryamārabhante,yathā kṣīrāvasekenā malakādayo madhuraphalā bhavanti,(tathā)viśiṣṭakāraṇābhisaṁskṛtā rūpādayo'pi,iti svabhāvahetuḥ | tadatra viśiṣṭakāraṇāntarābhisaṁskāramātrānubandhasvabhāvaḥ kāryābhimato bhāvo vyāpaka svabhāvaḥ,kāraṇāntarābhisaṁskārastu vyāpyameva | tena yad yad viśiṣṭakāraṇāntarābhisaṁskṛtasvabhāvam,tad tad asati pratibandhake akāraṇavaikalye viśiṣṭakāraṇāntarābhi saṁskārād viśiṣṭameva kārya bhavati iti,tanmātrānubandhitvāt |

 

tasya tasmāt siddhe vyāpyavyāpakabhāve vyāpake sādhye vyāpyaṁ hetuḥ | tadyathā-vyāpake vṛkṣādike sādhye vyāpyaṁ śiśapādiḥ hetuḥ | siddhatvād vyāpyavyāpaka-bhāvasya na kalpe datra kāraṇaṁ vyāpya-vyāpaka-bhāvāt param | evamihāpi jñeyam | ata evoktam -

 

aśeṣayogatantreṣu guhyendutilakādiṣu |

nāsti kiñcidakarttavyaṁ prajñopāyena cetasā ||2||

nirviśaṅkaḥ sadā bhūtvā bhoktavyaṁ pañcakāmakam |

oṣadhīcūrṇasaṁyogāduragasyeva bandhanam ||3||

kāmino nityaraktasya gītavādyaratasyaṁ ca |

kāmasaukhyairatṛptasya sidhyate nātra saṁśayaḥ ||4||

bodhicittaṁ dṛḍhaṁ yasya niḥsaṅgā ca matirbhavet |

vicikitsā naiva karttavyā tasyedaṁ sidhyate dhruvam ||5||

sunirūpya susañcintya praveśaṁ kārayed budhaḥ |

anyathāgnipraveśo'sya kalāṁ nārhati ṣoḍaśīm ||6||

tattvaṁ vijñāya tattvena yo'dhimuktiṁ niṣevate |

sa sidhyatyanyathā tasya mahānirayapātanam ||7||

 

na caitacchakyate vaktuṁ yathaite rūpādayo viṣayāḥ kleśaprasūti-hetutvādapāyahetava iti | kleśānām ātmātmīyagrahābhiniveśapūrvakattvāt na rūpādayo nimittam,yena

 

ātmani sati parasaṁjñā svaparavibhāgāt parigrahadveṣau |

anayoḥ sampratibaddhāḥ sarve doṣāḥ prajāyante ||8||

 

tasmād yasyātmadarśanaṁ tasyaite kleśāḥ sambhavantīti | yastu nairātmyasātmīkaraṇāt samāsāditanairātmyarasaḥ,tasya naite tathā bhavanti |

 

yadi punaḥ viṣayāḥ sarvadā rāgahetava eva tadā kathaṁ samviparītajñānamapi janayanti aśucyādibhirākāraiḥ,abhyāsabalāt,tena yathāsamāropameva khalvete vijñānamupajanayanti | evaṁ viṣayāḥ viśiṣṭasamāropād viśiṣṭapariṇāmācca viśiṣṭaphalaniṣpattau hetubhāvaṁ pratipadyanta iti kiṁ na iṣyate?yathā -

 

parivrāḍ-kāmuka-śunāmekasyāṁ pramadātanau |

aśuciḥ kāminī bhakṣyā iti tisro vikalpanāḥ ||9||

 

na ca ete'pi viśiṣṭasamāropāḥ tathāpariṇāmācca saṁsārabandhahetukā bhavanti iti,trimaṇḍalapariśuddhatvād deya-dāyaka-parigrāhakāpratilabdheḥ | yasmād trimaṇḍalapariśuddheḥ mantra-mudrāpariṇāmaḥ tasmānmantrādibhirāhitaviśeṣā rūpādayo viṣayā anuttarameva phalaṁ kurvanti | yathā viṣādikaṁ mantrādibhiḥ saṁskṛtyopabhujyamānamanyadeva rasāyanādikaṁ phalamāvahata iti,tadanyayā bālānāṁ niyamena pañcatvaṁ karotīti | evaṁ viṣayā api mantra mudrādhiṣṭhitā viśiṣṭatarameva phalaṁ vikurvantīti sutarāmavavoddhavyam | taccoktaṁ śrīparamādye -

 

rāgo dveṣaśca mohaśca trayaite viṣamaṁ gatāḥ |

viṣatvamupayāntyeva viṣamatvena sevitāḥ |

amṛtatvaṁ punarye ca amṛtattvena sevitāḥ ||10||

 

punaścoktaṁ ratnakūṭasūtre - 'tadyathā kāśyapa | ikṣukṣetreṣu śālikṣetreṣu saṁkarakūṭa upakārībhūto bhavati,evameva yo bodhisattvasya kleśa saṁkarakūṭaḥ saḥ sarvajñatāyām upakārībhūto bhavati | tadyathā kāśyapa mantrauṣadhiparigṛhītaṁ viṣaṁ na nighātayati evameva prajñopāyasamanvitobodhisattvaḥ | kleśaviṣairna vinipātyate | punaścoktam ācāryanāgārjunapādaiḥ -

 

vāsanāmūlaparyantāḥ kleśāste'nagha | varjitāḥ |

kleśapravṛttito yāvattvayā'mṛtamupārjitam ||11||

 

punaścoktam upāliparipṛcchāsūtre  - rāgo bodhisattvasya mahāsattvārthatāyāṁ saṁvartate,sattvānurāgatvād iti ||

sāmagrībhedāt kāryabheda- darśanād dharmanairātmyāvabodhācca na tatrābhiniveśaḥ kayañcidapi,sambhavati,kevalaṁ tvanuttaramahāsukhaphalāvāpteḥ nānyat sādhanamasti,tattaireva sukhairāhāravihārādibhistatphalamabhimukhīkriyate yasya puraḥ saraṁ vibhavaḥ sa sādṛśaḥ syāt | kathamanyādṛśodbhūtaḥ tādṛśaḥ syāt | ataevoktaṁ samvaratantre-

 

ātmā vai sarvabuddhatvaṁ sarvaśauritvameva ca |

svādhidaivatayogena tasmādātmaiva sādhayet ||12||

na yogaḥ pratibimbeṣu niṣiktādiṣu jāyate |

bodhicittamahodyogād yoginastena devatāḥ ||13||

svamātmānaṁ parityajya tapobhirna ca pīḍayet |

yathāsukhaṁ sukhaṁ dhāryaṁ sambuddho'yamanāgataḥ ||14||

nātiśaucaṁ na niyamo na tapo na ca duṣkaraiḥ |

tapaścārairna niyamaiḥ sukhairharṣaiśca sidhyati ||15||

 

yathā,bhagavatā rūpādayaḥ tannirjātāḥ sukhapariṇāmanāḥ anuttaraphalaheturuktāḥ tathā sparśanirjātasukhapariṇāmanā api | yadi āgamaviruddhatvānna bhavatī ti ced,āgamaḥ - sparśaviśeṣasukhasaṁsevanāt tatphalamāvahatīti | tatra virodhaḥ tasya pratiṣiddhatvāditi cet,na,pratiṣedhasyaniyataviṣayatvāt | ye hi prajñopāyarahitā ātmātmīyagrahābhiniveśena pariṇāmanānabhijñāḥ sparśaviśeṣaṁ saṁsevante,teṣāmavidyāparigṛhītamūrtīnāṁ viṣayā apāyahetavo bhavantīti | tathā coktaṁ bhagavatā -

bhikṣubhāve sthitā ye ca ye ca tarkaratā narāḥ |

vṛddhabhāve sthitā ye ca teṣāṁ tattvaṁ na deśayet ||16||

 

bhagavatā tān prati sandhārya pratiṣedha uktaḥ | taduktaṁ ca śrīsamāje--

daśakuśalān karmapathānicchanti jñānavarjitāḥ ||17||

tathā vairocanābhisambuddhāvapyuktam -

upāyai rahitaṁ jñānaṁ śikṣā vā'pi hi deśitā |

śrāvakānāṁ mahāvīreṇā va tārāya teṣu vai ||18||

 

na tu prajñopāyaparigṛhītamūrtīnāṁ viśiṣṭaphalānveṣiṇāṁ viśiṣṭa pariṇāmanāphalamanubhavatāṁ paramārthadharmatattvāvabodhāt manāmapi teṣāṁ taddoṣabhāgitā bhavati,kintu mativiśeṣeṇa samanvitāḥ santoṣasya cānuttarasya lābhino bhavanti,akaluṣatvāccittasya | tasmādāśayaviśeṣeṇa kṛta evāyaṁ puṇya puṇyetaravibhāgo,na tu yathāvastu vyavasthitarūpam | uktañca āryadevena -

 

saṅkalpād bodhisattvānāṁ śubhaṁ vā yadi vā'śubham |

sarva kalyāṇatāmeti teṣāṁ vaśyaṁ yato manaḥ ||19||

 

tena saṅkalpakṛteṣu puṇyāpuṇyeṣu yasya viśiṣṭa eva kāraṇāntara kṛtasaṅkalpaviśeṣaḥ,rūpādiṣu sa tasmādāśayaviśeṣād viśiṣṭameva phalaṁ tasya avaśyamakāmakairapi parairapyupagantavyam iti | ata evoktaṁ bhagavatā -

'māyopamā dharmāḥ,adhimuktasya sarvopabhogā yujyante iti | punaścoktam - 'ahaṅkāryaśraddhasya bhikṣoḥ śraddhādeyam aparibhogyam'

 

punaścoktaṁ samvaratantre -

ākāśalakṣaṇaṁ sarva ākāśaṁ cāpyalakṣaṇam |

māyopamaṁ ca vai sarva traidhātukamaśeṣataḥ ||20||

 

dṛśyate spṛśyate caiva yathā māyā hi sarvataḥ |

na copalabhyate caivaṁ sarvasya jagataḥ sthitiḥ |

anayā mudrayā yogī śodhayet bhuvanatrayam || 21||

 

punaścoktaṁ sarvadevasamāgamatantre -

yaireva mūḍhā vadhyante buddhāḥ krīḍanti tairiha |

sarve sampūrṇayogena anyathā yānti dīpavat ||22||

 

punaścoktaṁ -

guptalokottarāṁ caryā vicarantyavikalpataḥ |

pramādaścānyathā jāyet vikalpastatra yujyate ||23||

nirvikalpena bhāvena sarvākāreṇa sarvadā |

sattvamāsthāya niḥśaṅkaḥtadā siddhyatyasaṁśayam ||24||

sattvena nirviśaṅkena sarvāvastho'pi sarvadā |

sarvācārapravṛtto'pi na bandhamupayāsyati ||25||

niḥśeṣācārasañcāro nirvikalpena cetasā |

sarvendriyopabhogena sattvasyo hi na badhyate ||26||

 

punaścoktam -

śūnyarūpamidaṁ sarva śūnyākāreṇa cakṣuṣā |

paśyatāṁ nirvikalpānāṁ satāṁ niḥśaṅkatā bhavet ||27||

 

punaḥ tatra eva -

sarvāṇi vyomarūpāṇi vyomarūpeṇa cetasā |

bhāvanānnirvikalpatvaṁ niḥśaṅkatvaṁ prajāyate ||28||

 

punaścoktam - yogināṁ kīdṛśaṁ vratam?

sopāyaṁ sarvakarmāṇi nirviśaṅkaścaret tadā |

nirviśaṅkena bhāvena vratānāmuttamottamaḥ ||29||

 

tapaḥ kimucyate?

 

nirvikalpena bhāvena sarvakarmāṇi sarvadā |

ācarennirviśaṅkena tapasāmuttamaṁ tapaḥ ||30||

viṣayān sevamānasya nirvikalpena cetasā |

kutsādhitaṁ na vā cetastattapo duratikramam ||31||

yastu sarvāṇi karmāṇi prajñayā viniyojayet |

sarva śūnyapade yojyaṁ tapo hyeṣa mahātmanām ||32||

 

prajñāsaṅkrāntirūpeṇa nirvikalpena cetasā |

niḥśaṅkācārasañcāraḥ tapasteṣāṁ mahātmanām ||33||

prajñopāyaṁ vinā'nyatra yadi cittaṁ ca saṅkramet |

niyataṁ tatsamuddiṣṭaṁ mahābodhipradāyakam ||34||

yogināmabhiyuktānāṁ nirvikalpānugāminām |

teṣāṁ sarvāṇi bhūtāni vilāsārthaṁ ca sṛṣṭavān ||35||

prajñādarpaṇasaṅkrāntaṁ tadākāraṁ ca saṁskṛtam |

prajñājātā smṛti steṣāṁ nirvikalpātmacetasām ||36||

darpaṇaprativimbaṁ ca svapnaṁ māyāṁ ca budbudam |

indrajālaṁ ca sadṛśaṁ yaḥ paśyet sa prabhuḥ smṛtaḥ ||37||

 

taḍidgandharvanagaraṁ vipākañcaiva saṁskṛtam |

tadākāraṁ prapaśyanti tasyāyattāḥ prajāḥ smṛtāḥ ||38||

 

ityuktam |

 

tena na kasyacit sthitirasti yatrābhiniveśaḥ syāt | 'yadā caivaṁbhūtairapi māyopamaiḥ bhāvairviśiṣṭasaṁbhogasañjātasukhasparśa -pariṇāmata na yā kiñcid viśiṣṭaphalaṁ prāpyate,tadā kiṁ neṣyate?"na hi ete sthirāḥ svabhāvataḥ,kintvavabhāsamātralakṣaṇāḥ | yadi ete viśiṣṭabhāvanābhyāsabalād viśiṣṭasukhasaumanasyādikakāryeṣu āryānuttaraphalāvāptihetubhāvaṁ pratipadyante,tadā na kaściddoṣaḥ | tathācoktaṁ śrīparamādye -

ātmā vai sarvabuddhatvaṁ sarvaśauritvameva ca |

svādhidaivatayogena tasmādātmaiva sādhayet ||39||

duṣkarairniyamaistīvraiḥ mūrtiḥ śuṣyati duḥkhitā |

duḥkhād vikṣipyate cittaṁ vikṣepāt siddhiranyathā ||40||

manomūrtidṛḍhatvācca sarvasaukhyaṁ dṛḍhībhavet |

duḥkhaiścalatvamāyāti nirodhaṁ vāpi gacchati ||41||

 

punaścoktaṁ laukikalokottaravajratantre -

sukhena labhyate siddhirna siddhiḥ kāyatāpanaiḥ |

yasmāt samādhisambhūtaṁ buddhatvaṁ sarvasaukhyataḥ ||42||

anāhārādibhistīvraisstathānyaiśca tṛṣādibhiḥ |

kāyatāpāddhi vikṣepo vikṣepāt siddhiranyathā |

hīnasattvā na sidhyanti duṣkarāstena kīrtitāḥ ||43||

 

punaścoktaṁ śrīsamājatantre -

duṣkarairniyamaiḥ kaṣṭaiḥ sevamāno na sidhyati |

sarvakāmopabhogaistu sevayaṁścāśusidhyati ||44||

bhikṣāśinā na japtavyaṁ na ca bhaikṣyaratirbhavet |

japenmantramabhinnāṅgaṁ sarvakāmopabhogakṛt ||45||

kāya-vāk-citta-sausthityaṁ prāpya bodhiṁ samaśnute |

anyathā'kālamaraṇaṁ pacyate narake dhruvam ||46||

 

tena prakṛtiprabhāsvara-sphaṭikopalasadṛśe manasi rūpādibhirā hitasaṁskāraviśeṣa-sukhasaumanasyalakṣaṇaḥ saḥ tatra prajñopāyaparigṛhītasyābhyāsaviśeṣabalāt prakarṣaparyantarūpatāmāsādayediti | tadyathā-prajñādi śilpakalādayaḥ | śabdādi viṣayānubhavasañjātasaṁskāraviśeṣa to yogijñānam asakṛdbhāvanābhyāsasāmarthyāt samāhita paramaśāśvatasvabhāvaṁ bhāvanāprakarṣaparyanta māyāt | svasiddhānte sugatādīnāmiva,loke ca kāmaśokabhayonmādādivat | sparśādi janitasukhasaumanasyādayaśca bhāvyante,tasmātte'pi paramaviśeṣaśālina iti svabhāvaviruddhopalabdhiḥ | ihāpi duḥkhādiviruddhaṁ sukhasaumanasyādilakṣaṇaṁ kāryam,taccābhyāsabalāt sātmībhāvamāsādyamānamupalabhyate yadā,tadā tadviruddhaṁ duḥkhadaurmanasyādikaṁ nivartayati,svaguṇavyūha ca ḍhaukate | tena tadatra sāmagrī bhāvanatayā vyavasthitaṁ tadviruddhasya duḥkhāde ra vakāśamapākaroti | tadyathā - śītādiviruddhamuṣṇādikam upalabhyamānaṁ śītādyabhāvaṁ pratipādayati,yenaikatra sthāne parasparaṁ na viruddhamupalabhyate,evam anayorapi sukhaduḥkhayorna caikatra santānātmani kathamapi sambhavaḥ,tadviruddhatvāt tasya,tena sukhasaumanasyādi sātmīkaraṇe naiva duḥkhādīnāṁ kathamapi sambhāva nī yatāmāropayati iti yuktamuktam - svabhāvaviruddhopalabdhiḥ tadrūpābhāvaṁ pratipādayati | prakarṣaparyantagamane abhyāsaviśeṣo hetuḥ prajñāśilpakalādivat,tadviśeṣa viruddhopalabdheḥ,ityavaboddhavyam |

kiñca bhāvyamānānāmapi yadi viśeṣāṇāṁ tāvadapi nivṛttiriṣyate,tadā pṛthvīkṛtsnādikamapi bhāvanāprakarṣaparyantavartināṁ tathaiva nivṛttimāpādayed iti | na ceṣyate,yasmād ye prakarṣaparyantavartitayā svātmalābhabhāvāḥ na teṣāmāvartanam,yathā pṛthvī kṛtsnādayaḥ | labdhātmalābhāḥ sva viśeṣāśritāḥ sukhasaumanasyādayaḥ,tasmātte'pi na vyāvartante,vyāvṛttau kāraṇābhāvāt | ye tu doṣādayo vyāvṛttibhāginaḥ teṣāṁ ca tadānīṁ nāyaṁ bhāvaḥ | tadanu duḥkhodbhavo'pi na syāt,prakarṣaparyantagamane tanna sambhavati,anyathā mokṣānantaramapi saṁsāraḥ syād iti na ceṣyate prayujyateḥ vā | ye mokṣaṁ prāptasya saṁsārotpatti neṣyante eva te'pi tadānīṁ kāraṇābhāvādavidyāvāsanāyā vinivṛttāḥ | parārthena yā samutpattirna sā sāṁsārikī,pūrvapraṇidhānāve śasāmarthyena tatra pravṛtteḥ,na vāsanāsāmarthyāt | tena yathā mokṣānantaraṁ saṁsāraḥ na,tathā sukhaprakarṣaparyantagamanānantaraṁ duḥkhaṁ cittasyāpi na jāyate,prakṛtipariśuddhatvāt tadeva mecakamaṇisadṛśam | tataḥ yena yena vāsyate tatra tatra cābhyāsabalād viśiṣṭatarasvabhāvamāviṣkaroti aparāvṛttidharmatālakṣaṇam | ata evoktam -

 

yena yena hi bhāvena manaḥ saṁyujyate nṛṇām |

tena tanmayatāṁ yāti viśvarūpo maṇiryathā ||47||

 

tena sarvametad viśiṣṭapariṇāmanayā pariṇāmyamāne viśiṣṭaphalāvāhakaṁ bhavati iti | tena na kiñcit nāmyapariṇāmaṁ nāma | pūrvakarmāvedhasāmarthyācca tathaiva tadbhavatīti,anyathā viśiṣṭapariṇāmanā vyarthā,sarvatra ca aviśvasanīyā syāt | tathā coktaṁ jinajananyām  -

 

'punaraparaṁ subhūte | bodhisattvo mahāsattvo divyānulepanāni dadāti tathāgateṣu tathāgatacaityeṣu vā | tasyaivaṁ bhavati,anena kuśalamūlena anuttarāṁ samyaksambodhimabhisambuddhe,tatra buddhakṣetreṣu sarvasattvānāṁ divyāḥ sparśaviśeṣāḥ abhiniṣpadyantām | iti pariṇāmanā bhavet | punaraparaṁ subhūte !bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṁ bhavati,manoratha - saṅkalpenaiva iṣṭān pañcakāmaguṇān buddhānāṁ bhagavatāṁ śrāvakasaṅghānāṁ sarvasattvānāṁ copanāmayeyam | tasyaivaṁ sañjānata evaṁ bhavati -anena kuśalamūlena mama buddhakṣetre anuttarāṁ samyaksambodhimabhisambuddhasya śrāvakasaṅghasya satvānāṁ ca manoratha - saṅkalpenaiva iṣṭāḥ kāmaguṇāḥ prādurbhavantu | punaraparaṁ subhūte | bodhisattvā mahāsattvāḥ sarvasattvaiḥ sārddha samyaksambuddhebhyo vā pañcakāmaguṇadānaṁ dadāti evamādi|

 

itaśca vāsanāvedhasāmarthyād evaṁ dṛṣṭakāryeṣu vartate | mātuluṅgādi phalaṁ loke yathā lākṣādisekād uktarūpam,tathā cāsya citasya bāhya-sparśādisevanāt tadeva sukhādikaṁ saṁskāraviśeṣaprativedhāhitaviśeṣatvāt punaḥ tatraiva abhimukhībhavati | tadanuraktatvāccittasya tadrañjitaṁ ca tatraiva dṛḍhībhavati | tadapi yathā dhattūrakarpāsa vīja dāḍimādīnāṁ kāraṇāntarairāhitaviśeṣaṁ tatra tathaiva phalaṁ pratīyate,āhitasāmarthyāt | evaṁ cittamapi sparśādinirjātasukhasaumanasyādiviśeṣaṁ taduttarottaraviśiṣṭaphalāvāhakaṁ bhavati | tatpratipakṣayānānabhiniviṣṭatvāt na pratipakṣodayaḥ tadvimukhatvāt sukhitvācca | tathā śrīparamādye pradarśitaṁ bhavati -

 

'sarvaduḥkhadaurmanasyādibhyo'vakāśo na deva | deyaḥ ||47||

punaścoktaṁ sarvadevasamāgamatantre -

surāsurāṇāṁ bhūtānāṁ pratibodhirna vidyate |

kīrtayan tena sarvāṅgamānandaṁ copabhuñjate ||48||

atastenāti gacchanti nirvāṇaṁ dīpā yathā |

nirvāṇāgnirmahāghoro bhasmānyapi na muñcati ||49||

na tatra tattvaṁ vidyate nendriyārthā na dhātavaḥ |

na manaścaittakaṁ nāpi nāhaṅkāro na dhīrapi ||50||

na ca sattvaṁ na ca prajñā na cittaṁ naiva kiñcit |

suṣuptāvasthitākāraṁ nirvikalpaṁ nirātmakam ||51||

na saṁjñā na ca ceṣṭā tu na rūpaṁ na guṇaḥ kvacit |

nirvāṇaṁ tatsamuddiṣṭaṁ mokṣaṁ tu niṣkalaṁ bhavet || 52||

jñātvā saṁsārabhāvasya niḥsvabhāvasvabhāvatām |

tadā prabuddho vijñeyo nirvāṇaṁ yadi necchati ||53||

jñātvā sadbhāvasārūpyaṁ niḥsvabhāvasvabhāvatām |

nirvāṇaṁ yaḥ prapadyeta vinā siddhiṁ na vīryavān ||54||

na kṛtanāśaścānyo jāyate hīnacetasaḥ |

yaḥ parāṁ bodhimāsādhya vinā siddheḥ prahīyate ||55||

kiṁ tena na kṛtaṁ pāpaṁ caureṇātmāpahāriṇā |

buddhātmanaḥ śarīrasya siddhiṁ saukhyairna pūrayet ||56||

na tasya vidyate vīryaṁ na ca sattvaṁ pratiṣṭhitam |

yaḥ parāṁ bodhimāsādya nirvāṇaṁ yātyasiddhitaḥ ||57||

nānyo hīnatarastasmāt nānyaḥ syād durjano janaḥ |

yaḥ parāṁ bodhimāsādya tyajate svaśarīrakam ||58||

tadvīryaṁ sarvavīryāṇāṁ yaḥ pravuddhvā pravartate |

sarvendriyopabhogeṣu rataḥ sannā pi badhyate ||59||

 

punaścoktaṁ vimuktisamudyātanatantre -

nāsti tattvavrataṁ puṁsāṁ mahāphala pradaṁ yataḥ |

kvaciccittādhimuktānāṁ vāsanā tyajyate katham ||60||

na tena śodhitaṁ cittaṁ yogatantravratasthitam |

kevalaṁ bhinnadṛṣṭitvāt prabuddho'pi vinaśyati ||61||

na kṛtaghnatastvanye ye prabodhiṁ gatā narāḥ |

dīpavad yānti nirvāṇaṁ na siddhimanubhuñjate ||62||

nānyaḥ sattvena rahitaḥ svaśarīrasya jāyate |

vipratyakṣakāmaśca nirvāṇaṁ yaḥ prapadyate ||63||

prabuddhakāraṇācceha nirvāṇaṁ ye narā gatāḥ |

sukhānantān parityajya siddhamiṣṭaṁ phalaṁ tadā ||64||

 

punaścoktam -

pāradaścāgnisaṁyogād yathābhāvaṁ prapadyate |

dahyate dṛśyate naiva gacchanno dhūma eva vā ||65||

gomayādhārayogena yathā saṁgṛhyate punaḥ |

jñānamevaṁ vijānīyāt mahāmudrā samaṁ tathā ||66||

 

prayogaśca- ye ye prāptaprakarṣaparyantāḥ na te vyāvartante | tadyathā mokṣādayaḥ | prakarṣaparyanta kāraṇasvarūpāḥ sukhasaumanasyādayaḥ,iti svabhāvahetuḥ | itaraśca - ye hi bhāvyante te bhāvanābhyāsasāmarthyāt samāhitaparamaprakarṣaparyantavartino bhavanti,yathā - prajñā-śilpa-kalādayaḥ | bhāvyante ca prajñopāyaparigṛhītāni sparśaviśeṣanirjātāni sukhasaumanasyāni,tasmāttānyapi paramaprakarṣavanti bhavanti | svabhāvahetureva | tadatrāpi prakarṣaparyantagamanamātrānubandhi sātmīkaraṇaṁ,taccābhyāsaviśeṣabalād apunarāvṛttidharmatāmasāvā sādayati | na punastadanyena kenacid api vyāvartate tatsvabhāvatāmupagataḥ | tadyathā- kāṣṭhādau agnidāhitā viśeṣā na tadvyāvartante,dāhādi lakṣaṇaṁ tasyāpunarbhāvadharmitvāt | ata evoktam -

 

na puna rdāhataḥ kiñcid vikārajananaṁ kvacit |

viparyayāt punaḥ kiñcid yathā kāṣṭhasuvarṇayoḥ ||67||

 

hemādau agnikṛta viśeṣaḥ tatsantānavyāvṛttau tadviparītakāraṇataḥ tatsvabhāvabhāvaṁ sampāditaḥ yathā agnijalādiḥ | akhilahuta suvarṇasya asyāpi anya eva kaṭhinasvabhāvādhyāsitaviśeṣaḥ sañjāyate svabhāvādhivāsitaviśeṣāntara utpadyate |tadatra cetasi viṣayopabhogasañjāto harṣātmaviśeṣaḥ | taduttarottaraṁ tasyaiva kāraṇasya saṁsevanena parāṁ niṣṭhām āsādyamānasya na vyāvṛttiḥ,buddhestatpakṣapātāt | yena buddhirhi tadanuraktā satī samāsāditaguṇā ca tadeva kāraṇam ādatte,tadviparīte ca vimukhyān na kathañcid vyāvartate | yathā ca -yatra yatra prakarṣaparyantagamanaṁ,tatra tatra sātmībhāvaḥ,tadyathā -śrotriya sya jātibhāvādau?bhāvanāvaśāt nairghṛṇyam | tadyathā - kasyacit śrotriyasya mahāvratadhāriṇo nairghṛṇyaṁ bhāvanāsātmīkaraṇāt tatsāmyamāsādayati tacca svasaṁvedyaṁ sukhasaumanasyādi sarvasantānavarti svasaṁvedanapratyakṣaṁ siddhaṁ,tadapi tatraiva bhāvanāyogasāmarthyād avicchinnapravāhaṁ vartate |

 

pravāhaviccheda kāraṇābhāvāt duḥkhādi pravāha vicchitikāraṇāni naṁ saṁvidyante | na hi duḥkhādīni hitarūpatayā'vagamya kenacit prekṣāvatā tyajyante,na ca punastadutpatikāraṇamanviṣyate,prekṣāvān kvacid anyathā prekṣāvān na syāt,tadanyo mattakādivat |

 

tena āstāṁ tāvat prakarṣaparyantagamanam,kintu kiñcinmātra sevanenāpi buddhi staddhitānubandhitvāt tadviparītakāraṇārthamiha kathamapi na sañjāyate | na hi kaścijjānanneva ahiviṣa kaṇṭakādīn upādatte | tena hi tatphalāvāhakameva tadabhyāsaviśeṣavalāt sātmībhāvamupāgatam | tāni ca heyarūpatayā buddhyā prāgeva nirastāni,tena tatsantati vicchedaḥ | tadīya svabhāvahetustatsvabhāvatāṁ sādhayati | na cāsiddho hetuḥ | bhāvanāviśeṣeṇāpi viśiṣṭatā labhyate prajñādīnāṁ tenābhyāsastāvad vidyate | nāsiddhatā nāpyanaikāntikatā,yena sukhasaumanasyādyabhyasyamānaṁ na tadvipakṣe duḥkhādauṁ pravartate | na viruddhaḥ,yasmānna sādhyaviparyayaṁ duḥkhaṁ sādhayati | dṛṣṭāntadharmiṇām api sarvavādiprasiddhatvāt | yena ime prajñāśilpakalādayaḥ pratipuruṣābhyāsatayā bheda viśeṣam āsādyamānāḥ saṁlakṣyate | yadapyuktam - rāgapratipakṣā aśubhāḥ,dveṣapratipakṣo maitrī,mohapratipakṣaḥ pratītyasamutpādaḥ | tatra rāgato virāga vinivṛttiḥ,tadviruddhatvāditi cet,na | yadi tathā dhruvamanya rāgasātmīkaraṇe'pi virāgaḥ syāt | ata evoktaṁ mūlatantre  -

 

aho hi sarvabuddhānāṁ rāgajñānamanāvilam |

hattvā rāgaṁ virāgaṁ ca sarvasaukhyaṁ vadanti te ||68||

 

na ca rāgādīnāṁ prakṛtisāvadyatvam,anyathā na srotāpannasya mārgapratilambhaḥ syāt,tasya rāgādyaparihāreṇa pravṛtteḥ | kiñca evamuktaṁ bhagavatā śīlapaṭale - bodhisattvena daśakuśalānyapi parārthena khaṇḍayitavyāni | yathā-kācit kāmārthinī strī bodhisattvaṁ prati prāṇān tyajet,tasyāḥ kāmādisevanena prāṇasandhāraṇaṁ kāryam | tathaiva mahāpāpakāriṇaṁ dṛṣṭvā jīvitād vyuparopayati,na ca tasyāpāyagamanaṁ bhavet,bahutaraṁ puṇyaṁ prasavati| tad yadi ete rāgādayaḥ prakṛtisāvadyāstadā kathaṁ durgatihetavo na bhavanti ?prabhūtaratnapuṇyahetavaśca kathamuktāḥ ?tena na teṣāṁ prakṛtisāvadyatā,kintu pudgala santānaviśeṣād guṇaviśeṣāvāhakā bhavanti | yathā ketakīpuṣpaṁ gandhahastinopabhuktaṁ kastūrikādi bhāvena pariṇamate,itaraiśca hastibhirupabhujyamānaṁ asevyabhāvena pariṇāmayati | tena na tatra ketakīpuṣpadoṣaḥ | tathā rāgādayo'pi viśuddhasantānavartino viśiṣṭameva phalaṁ kurvanti,āśayaviśeṣayogāt | yathā kṣīraṁ sarpādibhirupabhujyamānaṁ viṣādibhāvena pariṇāmayati,anyaiśca manujaiḥ upabhujyamānam amṛtabhāvamāpadyate | evamete rāgādayo'pi āśaya viśeṣabhājini viśiṣṭaphalāvāhakā bhavantīti,na prakṛtiniravadyatvāt | hetu prayogaḥ - ye ye viśiṣṭasantānabhāginaḥ te te viśiṣṭaphalāvāhakāḥ,yathā ketakyādayaḥ,viśiṣṭasantānavartinaśca rāgādaya iti svabhāvahetuḥ | atrāpi viśiṣṭa-santāna-prayogapariṇāmamātrānubandhiviśiṣṭaphalāvāhakatvam apratibandhasāmarthya janayatyeva,antyakāraṇasāmagrīvat | yena hi tasya svabhāvaḥ,so'pi tanmātrānubandhajātaṁ karotyeva,pratibandhasya asambhavāt | pratibandhe sambhave cāpratyayaḥ syāt | tadatrāpi viśiṣṭapariṇāmān nānyadapekṣata iti tanmātrānubandha uktaḥ | na ca tatra kṣepābhāvasya pratibandhaḥ,kṣepābhāvāntasya kṣepābhāvānyasmin | prekṣaṇīyasya asambhavāt | evaṁ tanmātrānubandhiniścayāt svabhāvaheturuktaḥ | tathā rasāyaniko'pi bodhicittara sāvedhāt?tatsāmībhāvamupagataṁ bhāvasaṁviśiṣṭameva rūpāntaraṁ janayati tathā tāmrādiṣu sthirīkṛtapāradādi rasāvedhasāmarthyādanyadevāvasthāntaraṁ janayate | nirdoṣā punarāvṛttidharmakatāmupaitīti atrāpi vijñeyam | anyathā tāmrādiṣu na rasādīnāmāvartakatvaṁ syāt | evaṁ tat sāmarthyadarśanāt sphuṭataramevāvagamyate astitvam,anyathā na kiñcit sāmarthya syāt | tathā coktam -

 

aśucipratimāmimāṁ gṛhītvā jinaratnapratimāṁ karotyanarghām |

ramajātamatīva vedhanīyaṁ sudṛḍhaṁ gṛhṇata bodhicitta saṁjñam ||69||

 

punaśca

puṇyena sukhitaḥ kāyaḥ pāṇḍityena manaḥ sukhi |

tiṣṭhan parārtha saṁsāre dayāluḥ kena khidyate ||70||

 

kiñca,yayā rasāyanikaḥ dhanikaḥ puruṣaḥ kaścid viśiṣṭauṣadhisaṁyogāt samāsāditatadguṇamāhātmyaḥ,tasya pañcābhijñāḥ pravartante,tathā'nye ca guṇāḥ āsaṁsāraṁ sthiti kurvanti,evameva viśiṣṭaviṣayaparibhogasañjāta rasāyanasya āsaṁsāra-prakṛta-praṇidhividhānasya parārthaparasya samāhitasakala guṇagaṇasya pratividdhabodhicittarasasya kimiti sattvaṁ neṣyate?kiṁ ca -

 

na bodhi niḥkleśāṁ kṛtagati ravāpnoti paramāṁ

udīrṇakleśaśca svahitamapi karttṛ na labhate |

iti prāptyai bodheḥ sthiravihitavīryeṇa bhavatā

na nirdagdhāḥ kleśāḥ tṛṇalavaladhutvaṁ tu gamitāḥ ||71||

smṛtijñānagrastā vividhaguṇaniṣpattilaghavo

gatāḥ kleśā bodhirupakaraṇatāmeva bhavataḥ |

 

anenaivaṁ tvaddhīstadanu na kṛtā bhrāntaviṣayā guṇānāṁ kṣetratvaṁ jagati janidhārā api kṛtāḥ ||72||

 

kiñca,savikalpakameva tadbhāvanāprakarṣaparyantavarti sarvajñajñānam,āhosvit nirvikalpakamiti ?tatra yadi tāvannirvikalpakamevepyate,tadā bhāvanāvikalpasāmarthyānnirjātasya kathaṁ nirvikalpakatvam?na hi savikalpakād vijñānāt nirvikalpakasya jñānasya prasūtiḥ kathamapi sambhavati | atha kleśopakleśavāsanāvinivṛttaṁ nirvikalpakatvaṁ,tadayuktam,yataḥ kleśopakleśavāsanānivṛttau kimaparamasti yad vikalpakaṁ syāt,tadvyatiriktasya anyasya pramāṇābhāvāt | na cāpi prāmāṇikā kācit siddhirasti | tadbhāvānāṁ na pratyakṣatā,tasya indriyālokamanaskāraviṣayasāmarthyāt nirjātatvāt | na grāhakākāra vinirmuktaṁ jñānaṁ pratipādakamasti,tasya tadviparītarūpatvāt | nāpyanumānam,tasyāpi liṅgaliṅgisambandhagrahaṇapūrvakatvāt | grāhya- grāhakākāradvayavinirmuktajñānaṁ vinā bhāvi kāryākhyaṁ svabhāvākhyaṁ vā liṅgaṁ na upalabhyate | nāpyanupalabdhinibandhanāttasya pratipattiḥ syāt,tasyāḥ pratiṣedhaviṣayatvāt |

 

tatra kāryahetustāvadasiddhaḥ,kāryakāraṇabhāvasya hyanupapatteḥ,yato na vinaṣṭāt kāraṇāt kāryamupajāyate,tasya asattvena ajanakatvāt | nāpya vinaṣṭād,utpannasya vyāpāra- samāveśakālaparīkṣāyāṁ kṣaṇabhaṅgāprasaṅgāt | nirvyāpārasya khapuṣpasyeva kuto janakatvam?ata evoktam -

 

na naṣṭāccāpi nānaṣṭād bījādaṅkurasambhavaḥ |

māyotpādavadutpādaḥ sarva eva tvayocyate ||73||

 

yenotpādo nirodhādi sattvajīvādi deśitāḥ |

neyārthā sā tvayā nātha !bhāṣitā samvṛtistu sā ||74||

 

tenārthato janyajanakānupapatteḥ nā tra kāryahetuḥ,liṅgābhāvāt | svabhāvahetorapi parokṣatatsvabhāvatayā na kathañcidapi sambhavaḥ,tanmātrasambandhāsiddheḥ | anupalambhasyāpi pratiṣedhasādhakatvānnātra avasaraḥ | na cāparo heturiṣyate pramāṇāntaraśceti kuto nirvikalpakasya jñānasya niścayo vācyaḥ?tathoktam -

svasmānna jāyate bhāvaḥ parasmānnobhayādapi |

na sannāsanna sadasan kutaḥ kasyodayastadā ||75||

 

tena paramārthena tadvijñānamanupapannam,kathaṁ nirvikalpakaṁ syāt?na hi gaganāmbhoruhādīnāṁ savikalpakatvaṁ nirvikalpakatvaṁ vā iṣyate,nāpi tatreyaṁ cintā pravartate,puruṣārthānupayogitvāt ākāśapadyavat | tadabhyupagame ca na kiñcit prayojanamasti | tanniḥsvabhāvatvāt na kiñcit tatsādhyamupapadyate,na ca sādhyamakurvāṇaṁ sādhanaṁ tatra kīrtyate | tasmāt sarvameva jñānaṁ pratītyasamutpannaṁ grāhyagrāhakākārarūpatayā vartamānaṁ savikalpakamiti pratijānīmahe,yena grāhya-grāhakākāraṁ traidhātukaṁ vijñānaṁ pratyayakalpanamityākhyātam |

 

ata evoktaṁ laṅkāvatārasūtre -

 

āryo na paśyati bhrāntiṁ nāpi tattvaṁ tadantare |

bhrāntireva bhavettattvaṁ yasmāttattvaṁ tadantare ||76||

bhrānti vidhūya sarvāṁ hi nimittaṁ jāyate yadi |

saiva tasya bhaved bhrāntiraśuddhaṁ timiraṁ yathā ||77||

 

tatra kevalaṁ viparītapadārthasamāropavyāvṛttau viśiṣṭapadārthabhāvanāprakarṣaparyantagamanād viśiṣṭaphalam āvirbhavati,sāntara-vyantara-svabhāvābhāvasvabhāvam ekasvabhāvaṁ sukhādi,bhāvanābhyāsaviśeṣāśritatvāt,tadākārasaṁvedanavat | tatsamānajātīyapravāha pravṛttaṁ grāhyagrāhakākārasaṁvidbhedena yuktaṁ adhyavasita svarūpamavicchinna santānaṁ dharmakaṁ svacitta-vaśitāprāptaṁ savikalpakamapi yathāvasthitasakalapadārthaparicchedakam,prajñopāyaparigṛhītamūrtitvāt | ata evoktaṁ laṅgāvatārasūtre -

na me yānaṁ mahāyānaṁ na ghoṣo na ca akṣarāḥ |

 

na ca dhyānaṁ vimokṣo vai na nirābhāsagocaram ||78||

kintu yānaṁ mahāyānaṁ samādhivaśavartinām ||

kāyo manomayo divya-vaśitāpuṣpamaṇḍitaḥ ||79||

 

tadevaṁ kāraṇaviśeṣāt kāryaviśeṣapratipādanena sarva mākhyātam | kiñca nāmajātyādikalpanaṁ samāropitam | arthānvayavyatirekānukāri savikalpakam api jñānaṁ aspaṣṭābham uktam ācārya - dharmakīrtipādairapi laukikapramāṇa parīkṣāyām | yatra grāhyagrāhakapratibhāso bhedena saṁjñāyate,tatrāspaṣṭābhameva jñānaṁ spaṣṭābhatayā bhāti | tadyathā-nāmajātyādikalpanā rahitaṁ jñānaṁ spaṣṭābhaṁ bhavati,grāhyagrāhakasaṁvitti bhedena bhidyate,tena nāmajātyādikalpanāmāśritya ācāryeṇā pyaspaṣṭābhatā darśitā,na grāhyagrāhakasaṁvittibhedāśrayeṇeti,tena viṣayākārānubhavasañjātaviśeṣasya tadvijātīyādhyavasāyābhāvaḥ | tatsātmībhāvamupagatāyāḥ na spaṣṭābhatāyā vādhakamasti,sādhakaṁ ca vidyate | tatsātmībhāvasamāpattilakṣaṇaṁ kāmaśokabhayonmādādi vad coktaṁ prāk |

 

atha grāhya-grāhaka-saṁvityākāratayā ābhāsa mānasya jñānasya prakarṣaparyantagamane sarvavityarthamiṣyate,tannāsti,kalpanājālasiddhatvāt | tatra tasyāpyaśeṣākāraśūnyasya saṁvinmātrasya kathamaśeṣajñeyaparicchedakatvam?na hi nirābhāsasya jñānasya kathamapi paricchedakatvaṁ vidyate,yukti-vyāhataṁ caitat |

 

ekasyānaṁśarūpasya trairūpyānupapattitaḥ |

vedyavedanabhedena svasaṁvitphalamiṣyate ||80||

 

atha svabhāva eva tasyāyaṁ yat tatprakarṣaparyantagamane sarvasaṁvittau sa svabhāvo'smatpakṣe'pi samānaḥ | tathā hi grāhyagrāhakasaṁvittibhedenabhidyamānasyāpi prakarṣaparyantagamane tadeva viśiṣṭarūpaṁ jāyate | yannikhilameva vastujātaṁ yathāvasthitamevāvabudhyate,tasya tatsāmarthya kiṁ kākena bhakṣitam kiñca,sakala kalpanā-kalāpaśūnyaṁ-tadastīti kimapi sthānam anuṣṭheyam | savikalpakaṁ tu jñānaṁ sarvasattvāntaḥsantānavartitayā pratyakṣādipramāṇasiddham,bhāvanāvalācca sātmībhāvasamāpattau sarvamevāvabudhyate | tadyathā,hi-yad yad,evāti bhāvyate tattadeva bhāvanāprakarṣaparyantagamane tatsātmatāmāpādayati-tadyathā śrotriyajātibhāvādau ghṛṇām | bhāvyate ca sarvameva trailokyaṁ tadupabhogatayā iti svabhāvahetuḥ | ata evoktaṁ saṁvaratantre |

 

sarvayogā hi bhagavān vajrasattvastathāgataḥ |

tasyopabhogyaṁ vai sarva traidhātukamaśeṣataḥ ||81||

 

punaḥ sarvadevasamāgamatantre coktam -

 

caturvidhaṁ ca yadbhūtaṁ yatkiñcijjagatīgatam |

sarvopakaraṇaṁ proktaṁ yogināṁ siddha cetasām ||82||

 

mahāmudrāṁ samādhāya mahāsattva mudāharan |

padaśaḥ sarvamevāhaṁ bhāvayet tattvayogataḥ | 83||

 

ityevamādi - bhāvanāprakarṣaparyantagamanamātrāśubandhi-tatsātmībhāvaḥ yatra yatra bhavati,tatra tatra sātmībhāvamāpādayati | bhāvyante sarvadā tattrailokyāntaravarttinaḥ padārthāḥ sukhasaumanasyādisādhanatvena sthitāḥ | ata evoktaṁ saṁvaratantre -

 

yadyadindriyamārgatvaṁ yātaṁtattatsvabhāvataḥ |

asamāhitayogena sarva buddhamayaṁ bhavet ||84||

 

punaścoktaṁ sarvakalpasamuccayatantre-

pañcabuddhāḥ samāsena pañcakāmaguṇāḥ smṛtāḥ ||85||

 

punaścoktaṁ śrī guhayasamājatantro-

rūpaśabdādibhirbhāvaiḥ devatānāṁ prakalpayet ||86||

 

tasmātte'pi tadbhāvanāprakarṣaparyantagamane tatsātmatāmupayānti,tarhi te ca gocaratāṁ pratipadyante | tena savikalpakamapi jñānaṁ bhāvanāsāmarthyanirjātaṁ svabhāvaviśeṣabhājinam aśeṣaguṇālayam -

sarvasiddhiphalaṁ taddhi sarvalokādikārakam |

āsaṁsārasthiterhetuḥ sarvasattvārthakārakam ||88||

jñātavyaṁ tatprayatnena ucchedyo'haṁ prayatnataḥ |

jñāte tasmin bhavet sarvaṁ vijñātaṁ tattvasaṁjñitam ||89||

 

||iti śrītattvasiddhināma -prakaraṇaṁ prāvṛtatantraṁ samāptam || payet ||86||

 

tasmātte'pi tadbhāvanāprakarṣaparyantagamane tatsātmatāmupayānti,tarhi te ca gocaratāṁ pratipadyante | tena savikalpakama