bhagavatprasūtirnāma prathamaḥ sargaḥ

buddhacarita

CANTO 1

aikṣvāka ikṣvākusamaprabhāvaḥ

śākyeṣvaśakyeṣu viśuddhavṛttaḥ|

priyaḥ śaraccandra iva prajānāṁ

śuddhodano nāma babhūva rājā||1||

tasyendrakalpasya babhūva patnī

dīptyā narendrasya samaprabhāvā|

padmeva lakṣmīḥ pṛthivīva dhīrā

māyeti nāmnānupameva māyā||2||

sārdha tayāsau vijahāra rājā

nācintayadvaiśravaṇasya lakṣmīm|

tataśca vidheva samādhiyuktā

garbha dadhe pāpavivarjitā sā||3||

prāggarbhadhānnānmanujendrapatnī

sitaṁ dadarśa dviparājamekam|

svapne viśantaṁ vapurātmanaḥ sā

na tannimittaṁ samavāpa tāpam||4||

sā tasya devapratimasya devī

garbheṇa vaṁśaśriyamudvahantī|

śramaṁ na lebhe na śucaṁ na māyāṁ

gantuṁ vanaṁ sā nibhṛtaṁ cakāṅkṣa||5||

sā lumbinī nāma vanāntabhūmiṁ

citradrūmāṁ caitrarathābhirāmām|

dhyānānukūlāṁ vijanāmiyeṣa

tasyāṁ nivāsāya nṛpaṁ babhāṣe||6||

āryāśayāṁ tāṁ pravaṇāṁ ca dharme

vijñāya kautūhalaharṣapūrṇaḥ|

śivāt purād bhūmipatirjagāma

tatprītaye nāpi vihārahetoḥ||7||

tasminvane śrīmati rājapatnī

prasūtikālaṁ samavekṣamāṇā|

śayyāṁ vitānopahitāṁ prapede

nārīsahasrairabhinandyamānā||8||

tataḥ prasannaśca babhūva puṣya-

stasyāśca devyā vratasaṁskṛtāyāḥ|

pārśvātsuto lokahitāya jajñe

nirvedanaṁ caiva nirāmayaṁ ca||9||

ūroryathaurvasya pṛthośca hastā-

nmāndhāturindrapratimasya mūrdhnaḥ|

kakṣīvataścaiva bhujāṁsadeśā-

ttathāvidhaṁ tasya babhūva janma||10||

krameṇa garbhādabhiniḥsṛtaḥ san

babhau cyutaḥ khādiva yonyajātaḥ|

kalpeṣvanekeṣu ca bhāvitātmā

yaḥ saṁprajānansuṣuve na mūḍhaḥ||11||

dīptyā ca dhairyeṇa ca yo rarāja

bālo ravibhūmimivāvatīrṇaḥ|

tathātidīpto'pi nirīkṣyamāṇo

jahāra cakṣūṁṣi yathā śaśāṅkaḥ||12||

sa hi svagātraprabhayojjvalantyā

dīpaprabhāṁ bhāskaravanmumoṣa|

mahārhajāmbūnadacāruvarṇo

vidyotayāmāsa diśaśca sarvāḥ||13||

anākulānyubjasamudgatāni

niṣpeṣavadvyāyatavikramāṇi|

tathaiva dhīrāṇi padāni sapta

saptarṣitārāsadṛśo jagāma||14||

bodhāya jāto'smi jagaddhitārtha-

mantyā bhavotpattiriyaṁ mameti|

caturdiśaṁ siṁhagatirvilokya

vāṇī ca bhavyārthakarīmuvāca||15||

khātprasrūte candramarīciśubhre

dve vāridhāre śiśiroṣṇavīrye|

śarīrasaṁsparśasukhāntarāya

nipetaturmūrdhani tasya saumye||16||

śrīmadvitāne kanakojjvalāṅge

vaiḍūryapāde śayane śayānam|

yadgauravātkāñcanapadmahastā

yakṣādhipāḥ saṁparivārya tasthuḥ||17||

adṛśyabhāvāśca divaukasaḥ khe

yasya prabhāvātpraṇataiḥ śīrobhiḥ|

ādhārayan pāṇḍaramātapatraṁ

bodhāya jepuḥ paramāśiṣaśca||18||

mahoragā dharmaviśeṣatarṣād

buddheṣvatīteṣu kṛtādhikārāḥ|

yamavyajan bhaktiviśiṣṭanetrā

mandārapuṣpaiḥ samavākiraṁśca||19||

tathāgatotpādaguṇena tuṣṭāḥ

śuddhādhivāsāśca viśuddhasattvāḥ|

devā nanandurvigate'pi rāge

magnasya duḥkhe jagato hitāya||20||

yasya prasūtau girirājakīlā

vātāhatā nauriva bhūścacāla|

sacandanā cotpalapadmagarbhā

papāta vṛṣṭirgaganādanabhrāt||21||

vātā vavuḥ sparśasukhā manojñā

divyāni vāsāṁsyavapātayantaḥ|

sūryaḥ sa evābhyadhikaṁ cakāśe

jajvāla saumyārciranīrito'gniḥ||22||

prāguttare cāvasathapradeśe

kūpaḥ svayaṁ prādurabhūtsitāmbuḥ

antaḥpurāṇyāgatavismayāni

yasmin kriyāstīrtha iva pracakruḥ||23||

dharmārthibhirbhūtagaṇaiśca divyai-

staddarśanārtha vanamāpupūre|

kautūhalenaiva ca pādapebhyaḥ

puṣpāṇyakāle'pyavapātayadbhiḥ||24||

bhūtairasaumyaiḥ parityaktahiṁsai-

rnākāri pīḍā svagaṇe pare vā|

loke hi sarvāśca vinā prayāsaṁ

rujo narāṇāṁ śamayāṁbabhūvuḥ||25||

kalaṁ praṇeduḥ mṛgapakṣiṇaśca

śāntāmbuvāhāḥ sarito babhūvuḥ|

diśaḥ prasedurvimale nirabhre

vihāyase dundubhayo nineduḥ||26||

lokasya mokṣāya gurau prasūte

śamaṁ prapede jagadavyavastham|

prāpyeva nāthaṁ khalu nītimantam

eko na māro mudamāpa loke||27||

divyādbhutaṁ janma nirīkṣya tasya

dhīro'pi rājā bahukṣobhametaḥ|

snehādasau bhītipramodajanye

dve vāridhāre mumuce narendraḥ||28||

amānuṣī tasya niśamya śaktiṁ

mātā prakṛtyā karuṇārdracittā|

prītā ca bhītā ca babhūva devī

śītoṣṇamiśreva jalasya dhārā||29||

nirīkṣamāṇā bhayahetumeva

dhyātuṁ na śekuḥ vanitāḥ pravṛddhāḥ|

pūtāśca tā maṅgalakarma cakruḥ

śivaṁ yayācuḥ śiśave suraughān||30||

viprāśca khyātāḥ śrutaśīlavāgbhiḥ

śrutvā nimittāni vicārya samyak|

mukhaiḥ praphullaiścakitaiśca dīptaiḥ|

bhītaprasannaṁ nṛpametya procuḥ||31||

śamepsavo ye bhuvi santi sattvāḥ|

putraṁ vinecchanti guṇaṁ na kañcit|

tvatputra eṣo'sti kulapradīpaḥ|

nṛtyotsavaṁ tvadya vidhehi rājan||32||

vihāya cintāṁ bhava śāntacitto

modasva vaṁśastava vṛddhibhāgī|

lokasya netā tava putrabhūtaḥ

duḥkhārditānāṁ bhuvi eṣa trātā||33||

dīpaprabho'yaṁ kanakojjvalāṅgaḥ

sulakṣaṇairyaistu samanvito'sti|

nidhirguṇānāṁ samaye sa gatāṁ

buddharṣibhāvaṁ paramāṁ śriyaṁ vā||34||

icchedasau vai pṛthivīśriyaṁ cet

nyāyena jitvā pṛthivī samagrām|

bhūpeṣu rājeta yathā prakāśaḥ

graheṣu sarveṣu ravervibhāti||35||

mokṣāya cedvā vanameva gacchet|

tattvena samyak sa vijitya sarvān|

matān pṛthivyāṁ bahumānametaḥ

rājeta śaileṣu yathā sumeruḥ||36||

yathā hiraṇyaṁ śuci dhātumadhye

merurgirīṇāṁ sarasāṁ samudraḥ|

tārāsu candrastapatāṁ ca sūryaḥ

putrastathā te dvipadeṣu varyaḥ||37||

tasyākṣiṇī nirnimiṣe viśāle

snigdhe ca dīpte vimale tathaiva|

niṣkampakṛṣṇāyataśuddhapakṣme

draṣṭuṁ samarthe khalu sarvabhāvān||38||

kasmānnu hetoḥ kathitānbhavadbhiḥ

varānguṇān dhārayate kumāraḥ|

prāpurna pūrve munayo nṛpāśca

rājñeti pṛṣṭā jagadus dvijāstam||39||

khyātāni karmāṇi yaśo matiśca

pūrva na bhūtāni bhavanti paścāt|

guṇā hi sarvāḥ prabhavanti hetoḥ

nidarśanānyatra ca no nibodha||40||

yadrājaśāstraṁ bhṛguraṅgirā vā

na cakraturvaśakarāvṛṣī tau|

tayoḥ sutau saumya sasarjatusta-

tkālena śukraśca bṛhaspatiśca||41||

sārasvataścāpi jagāda naṣṭaṁ

vedaṁ punaryaṁ dadṛśurna pūrve|

vyāsastathainaṁ bahudhā cakāra

na yaṁ vasiṣṭhaḥ kṛtavānaśaktiḥ||42||

vālmīkirādau ca sasarja padyaṁ

jagrantha yanna cyavano maharṣiḥ|

cikitsitaṁ yacca cakāra nātriḥ

paścāttadātreya ṛṣirjagāda||43||

yacca dvijatvaṁ kuśiko na lebhe

tadgādhinaḥ sunūravāpa rājan|

velāṁ samudre sagaraśca dadhre

nekṣvākavo yāṁ prathamaṁ babandhuḥ||44||

ācāryakaṁ yogavidhau dvijānā-

maprāptamanyairjanako jagāma|

khyātāni karmāṇi ca yāni śaureḥ

śūrādayasteṣvabalā babhūvuḥ||45||

tasmātpramāṇaṁ na vayo na vaṁśaḥ

kaścitkvacicchraiṣṭhyamupaiti loke|

rājñāmṛṣīṇāṁ ca hi tāni tāni

kṛtāni putrairakṛtāni pūrvaiḥ||46||

evaṁ nṛpaḥ pratyayitairdvijaistai-

rāśvāsitaścāpyabhinanditaśca|

śaṅkāmaniṣṭāṁ vijahau manastaḥ

praharṣamevādhikamāruroha|| 47||

prītaśca tebhyo dvijasattamebhyaḥ

satkārapūrva pradadau dhanāni|

bhūyādayaṁ bhūmipatiryathokto

yāyājjarāmetya vanāni ceti||48||

atho nimittaiśca tapobalācca

tajjanma janmāntakarasya buddhvā|

śākyeśvarasyālayamājagāma

saddharmatarṣādasito maharṣiḥ||49||

taṁ brahmavidbrahmavidaṁ jvalantaṁ

brāhmyā śriyā caiva tapaḥśriyā ca|

rājño gururgauravasatkriyābhyāṁ

praveśāyāmāsa narendrasadma||50||

sa pārthivāntaḥpurasaṁnikarṣa

kumārajanmāgataharṣavegaḥ|

viveśa dhīro vanasaṁjñayeva

tapaḥprakarṣācca jarāśrayācca||51||

tato nṛpastaṁ munimāsanasthaṁ

pādyārdhyapūrvaṁ pratipūjya samyak|

nimantrayāmāsa yathopacāraṁ

purā vasiṣṭhaṁ sa ivāntidevaḥ||52||

dhanyo'smyanugrāhyamidaṁ kulaṁ me|

yanmāṁ didṛkṣurbhagavānupetaḥ|

ājñāpyatāṁ kiṁ karavāṇi saumya

śiṣyo'smi viśrambhitumarhasīti||53||

evaṁ nṛpeṇopanimantritaḥ sa-

nsarveṇa bhāvena muniryathāvat|

sa vismayotphullaviśāladṛṣṭi-

rgambhīradhīrāṇi vacāṁsyuvāca||54||

mahātmani tvayyupapannameta-

tpriyātithau tyāgini dharmakāme|

sattvānvayajñānavayo'nurūpā

snigdhā yadevaṁ mayi me matiḥ syāt||55||

etacca tadyena nṛparṣayaste|

dharmeṇa sūkṣmeṇa dhanānyavāpya|

nityaṁ tyajanto vidhivadbabhūvu-

stapobhirāḍhyā vibhavairdaridrāḥ||56||

prayojanaṁ yattu mamopayāne

tanme śṛṇu prītimupehi ca tvam|

divyā mayādityapathe śrutā vā-

gbodhāya jātastanayastaveti||57||

śrutvā vacastacca manaśca yuktvā

jñātvā nimittaiśca tato'smyupetaḥ|

didṛkṣayā śākyakuladhvajasya

śakradhvajasyeva samucchritasya||58||

ityetadevaṁ vacanaṁ niśamya

praharṣasaṁbhrāntagatinarendraḥ |

ādāya dhātryaṅkagataṁ kumāraṁ

saṁdarśayāmāsa tapodhanāya||59||

cakrāṅkapādaṁ sa tato maharṣi-

rjālāvanaddhāṅgulipāṇipādam|

sorṇabhruvaṁ vāraṇavastikośaṁ

savismayaṁ rājasutaṁ dadarśa||60||

dhātryaṅkasaṁviṣṭamavekṣya cainaṁ

devyaṅkasaṁviṣṭamivāgnisūnum|

babhūva pakṣmāntavicañcitāśru-

rniśvasya caiva tridivonmukho'bhūt||61||

dṛṣṭvāsitaṁ tvaśrupariplutākṣaṁ|

snehāttanūjasya nṛpaścakampe|

sagadgadaṁ bāṣpakaṣāyakaṇṭhaḥ

papraccha sa prāñjalirānatāṅgaḥ||62||

alpāntaraṁ yasya vapuḥ surebhyo

bavhadbhutaṁ yasya ca janma dīptam|

yasyottamaṁ bhāvinamāttha cārtha

taṁ prekṣya kasmāttava dhīra bāṣpaḥ||63||

api sthirāyurbhagavan kumāraḥ

kaccinna śokāya mama prasūtaḥ|

labdhaḥ kathaṁcitsalilāñjalirme

na khalvimaṁ pātumupaiti kālaḥ||64||

apyakṣayaṁ me yaśaso nidhānaṁ

kacciddhruvo me kulahastasāraḥ|

api prayāsyāmi sukhaṁ paratra

supto'pi putre'nimiṣaikacakṣuḥ||65||

kaccinna me jātamaphullameva

kulapravālaṁ pariśoṣabhāgi|

kṣipraṁ vibho brūhi na me'sti śāntiḥ

snehaṁ sute vetsi hi bāndhavānām||66||

ityāgatāvegamaniṣṭabuddhyā

buddhvā narendraṁ sa munirbabhāṣe|

mā bhūnmatiste nṛpa kācidanyā

niḥsaṁśayaṁ tadyadavocamasmi||67||

nāsyānyathātvaṁ prati vikriyā me

svāṁ vañcanāṁ tu prati viklavo'smi|

kālo hi me yātumayaṁ ca jāto

jātikṣayasyāsulabhasya boddhā||68||

vihāya rājyaṁ viṣayeṣvanāstha-

stīvraiḥ prayatnairadhigamya tattvam|

jagatyayaṁ mohatamo nihantuṁ

jvaliṣyati jñānamayo hi sūryaḥ||69||

duḥkhārṇavādvyādhivikīrṇaphenā-

jjarātaraṅgānmaraṇogravegāt|

uttārayiṣyatyayamuhyamāna-

mārta jagajjñānamahāplavena||70||

prajñāmbuvegāṁ sthiraśīlavaprāṁ

samādhiśītāṁ vratacakravākām|

asyottamāṁ dharmanadī pravṛtāṁ|

tṛṣṇārditaḥ pāsyati jīvalokaḥ||71||

duḥkhārditebhyo viṣayāvṛtebhyaḥ

saṁsārakāntārapathasthitebhyaḥ|

ākhyāsyati hyeṣa vimokṣamārga

mārgapranaṣṭebhya ivādhvagebhyaḥ||72||

vidahyamānāya janāya loke

rāgāgnināyaṁ viṣayendhanena|

pralhādamādhāsyati dharmavṛṣṭyā

vṛṣṭyā mahāmegha ivātapānte||73||

tṛṣṇārgalaṁ mohatamaḥkapāṭaṁ

dvāraṁ prajānāmapayānahetoḥ|

vipāṭayiṣyatyayamuttamena

saddharmatāḍena durāsadena||74||

svairmohapāśaiḥ pariveṣṭitasya

duḥkhābhibhūtasya nirāśrayasya|

lokasya saṁbudhya ca dharmarājaḥ

kariṣyate bandhanamokṣameṣaḥ||75||

tanmā kṛthāḥ śokamimaṁ prati tva-

masminsa śocyo'sti manuṣyaloke|

mohena vā kāmasukhairmadādvā

yo naiṣṭhikaṁ śroṣyati nāsya dharmam||76||

bhraṣṭasya tasmācca guṇādato me

dhyānāni labdhvāpyakṛtārthataiva|

dharmasya tasyāśravaṇādahaṁ hi

manye vipattiṁ tridive'pi vāsam||77||

iti śrutārthaḥ sasuhṛtsadāra-

styaktvā viṣādaṁ mumude narendraḥ|

evaṁvidho'yaṁ tanayo mameti

mene sa hi svāmapi sāravattām||78||

ārṣeṇa mārgeṇa tu yāsyatīti

cintāvidheyaṁ hṛdayaṁ cakāra|

na khalvasau na priyadharmapakṣaḥ|

saṁtānanāśāttu bhayaṁ dadarśa||79||

atha munirasito nivedya tattvaṁ

sutaniyataṁ sutaviklavāya rājñe|

sabahumatumudīkṣyamāṇarūpaḥ

pavanapathena yathāgataṁ jagāma||80||

kṛtamitiranujāsutaṁ ca dṛṣṭvā

munivacanaśravaṇe ca tanmatau ca|

bahuvidhamanukampayā sa sādhuḥ

priyasutavadviniyojayāṁcakāra||81||

narapatirapi putrajanmatuṣṭo

viṣayagatāni vimucya bandhanāni|

kulasadṛśamacīrakaradyathāva-

tpriyatanayastanayasya jātakarma||82||

daśasu pariṇateṣvahaḥsu caiva

prayatamanāḥ parayā mudā parītaḥ|

akuruta japahomamaṅgalādyāḥ

paramabhavāya sutasya devatejyāḥ||83||

api ca śatasahasrapūrṇasaṁkhyāḥ

sthirabalavattanayāḥ sahemaśṛṅgīḥ|

anupagatajarāḥ payasvinīrgāḥ

svayamadadātsutavṛddhaye dvijebhyaḥ||84||

bahuvidhaviṣayāstato yatātmā

svahṛdayatoṣakarīḥ kriyā vidhāya|

guṇavati niyate śive muhūrte

matimakaronmuditaḥ purapraveśe||85||

dviradaradamayīmatho mahārhā

sitasitapuṣpabhṛtāṁ maṇipradīpām|

abhajata śivikāṁ śivāya devī

tanayavatī praṇipatya devatābhyaḥ||86||

puramatha purataḥ praveśya patnīṁ

sthavirajanānugatāmapatyanāthām|

nṛpatirapi jagāma paurasaṁghai-

rdivamamarairmaghavānivārcyamānaḥ||87||

bhavanamatha vigāhya śākyarājo

bhava iva ṣaṇmukhajanmanā pratītaḥ|

idamidamiti harṣapūrṇavaktro

bahuvidhapuṣṭiyaśaskaraṁ vyadhatta||88||

iti narapatiputrajanmavṛddhyā

sajanapadaṁ kapilāvhayaṁ puraṁ tat|

dhanadapuramivāpsaro'vakīrṇa

muditamabhūnnalakūbaraprasūtau||89||

iti buddhacarite mahākāvye

bhagavatprasūtirnāma prathamaḥ sargaḥ||1||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

antaḥpuravihāro nāma dvitīyaḥ sargaḥ

CANTO II

ā janmano janmajarāntakasya

tasyātmajasyātmajitaḥ sa rājā|

ahanyahanyarthagajāśvamitrai-

rvṛddhiṁ yayau sindhurivāmbuvegaiḥ||1||

dhanasya ratnasya ca tasya tasya

kṛtākṛtasyaiva ca kāñcanasya|

tadā hi naikānsa nidhīnavāpa

manorathasyāpyatibhārabhūtān||2||

ye padmakalpairapi ca dvipendrai-

rna maṇḍalaṁ śakyamihābhinetum|

madotkaṭā haimavatā gajāste

vināpi yatnādupatasthurenam||3||

nānāṅkacinhairnavahemabhāṇḍai-

rvibhūṣitairlambasaṭaistathānyaiḥ|

saṁcukṣubhe cāsya puraṁ turaṅgai-

rbalena maitryā ca dhanena cāptaiḥ||4||

puṣṭāśca tuṣṭāśca tathāsya rājye

sādhvyo'rajaskā guṇavatpayaskāḥ|

udagravatsaiḥ sahitā babhūvu-

rbavhyo bahukṣīraduhaśca gāvaḥ||5||

madhyasthatāṁ tasya ripurjagāma

madhyasthabhāvaḥ prayayau suhṛttvam|

viśeṣato dārḍhyamiyāya mitraṁ

dvāvasya pakṣāvaparastu nāsa||6||

tathāsya mandānilameghaśabdaḥ

saudāminīkuṇḍalamaṇḍitābhraḥ|

vināśmavarṣāśanipātadoṣaiḥ

kāle ca deśe pravavarṣa devaḥ||7||

ruroha sasyaṁ phalavadyathartu

tadākṛtenāpi kṛṣiśrameṇa|

tā eva cāsyauṣadhayo rasena

sāreṇa caivābhyadhikā babhūvuḥ||8||

śarīrasaṁdehakare'pi kāle

saṁgrāmasaṁmarda iva pravṛte|

svasthāḥ sukhaṁ caiva nirāmayaṁ ca

prajajñire kālavaśena nāryaḥ||9||

pṛthagvratibhyo vibhave'pi garhye

na prārthayanti sma narāḥ parebhyaḥ|

abhyarthitaḥ sūkṣmadhano'pi cārya-

stadā na kaścidvimukho babhūva||10||

nāgauravo bandhuṣu nāpyadātā

naivāvrato nānṛtiko na hiṁsraḥ|

āsīttadā kaścana tasya rājye

rājño yayāteriva nāhuṣasya||11||

udyānadevāyatanāśramāṇāṁ

kūpaprapāpuṣkariṇīvanānām|

cakruḥ kriyāstatra ca dharmakāmāḥ

pratyakṣataḥ svargīmavopalabhya||12||

muktaśca durbhikṣabhayāmayebhyo

hṛṣṭo janaḥ svarga ivābhireme|

patnīṁ patirvā mahiṣī patiṁ vā

parasparaṁ na vyabhiceratuśca||13||

kaścitsiṣeve rataye na kāmaṁ

kāmārthamarthaṁ na jugopa kaścit|

kaściddhanārthaṁ na cacāra dharma

dharmāya kaścinna cakāra hiṁsām||14||

steyādibhiścāpyaribhiśca naṣṭaṁ

svasthaṁ svacakraṁ paracakramuktam|

kṣemaṁ subhikṣaṁ ca babhūva tasya

purānaraṇyasya yathaiva rāṣṭre||15||

tadā hi tajjanmani tasya rājño

manorivādityasutasya rājye|

cacāra harṣaḥ praṇanāśa pāpmā

jajvāla dharmaḥ kaluṣaḥ śaśāma||16||

evaṁvidhā rājakulasya saṁpa-

tsarvārthasiddhiśca yato babhūva|

tato nṛpastasya sutasya nāma

sarvārthasiddhi'yamiti pracakre||17||

devī tu māyā vibudharṣikalpaṁ

dṛṣṭvā viśālaṁ tanayaprabhāvam|

jātaṁ praharṣa na śaśāka soḍhuṁ

tato nivāsāya divaṁ jagāma||18||

tataḥ kumāraṁ suragarbhakalpaṁ

snehena bhāvena ca nirviśeṣam|

mātṛṣvasā mātṛsamaprabhāvā

saṁvardhayāmātmajavadbabhūva||19||

tataḥ sa bālārka ivodayasthaḥ

samīrito vanhirivānilena|

krameṇa samyagvavṛdhe kumāra-

stārādhipaḥ pakṣa ivātamaske||20||

tato mahārhāṇi ca candanāni

ratnāvalīścauṣadhibhiḥ sagarbhāḥ|

mṛgaprayuktān rathakāṁśca haimā-

nācakrire'smai suhṛdālayebhyaḥ||21||

vayo'nurūpāṇi ca bhūṣaṇāni

hiraṇmayān hastimṛgāśvakāṁśca|

rathāṁśca goputrakasaṁprayuktān

putrīśca cāmīkararūpyacitrāḥ||22||

evaṁ sa taistairviṣayopacārai-

rvayo'nurūpairupacaryamāṇaḥ|

bālo'pyabālapratimo babhūva

dhṛtyā ca śaucena dhiyā śriyā ca||23||

vayaśca kaumāramatītya samyak

saṁprāpya kāle pratipattikarma|

alpairahobhirbahuvarṣagāmyā

jagrāha vidyāḥ svakulānurūpāḥ||24||

naiḥśreyasaṁ tasya tu bhavyamarthaṁ

śrutvā purastādasitānmaharṣeḥ|

kāmeṣu saṅgaṁ janayāṁbabhūva

vanāni yāyāditi śākyarājaḥ||25||

kulāttato'smai sthiraśīlayuktā-

tsādhvīṁ vapurhrīvinayopapannām|

yaśodharāṁ nāma yaśoviśālāṁ

vāmābhidhānāṁ śriyamājuhāva||26||

vidyotamāno vapuṣā pareṇa

sanatkumārapratimaḥ kumāraḥ|

sārdha tayā śākyanarendravadhvā

śacyā sahasrākṣa ivābhireme||27||

kiṁcinmanaḥkṣobhakaraṁ pratīpaṁ

kathaṁ na paśyediti so'nucintya|

vāsaṁ nṛpo vyādiśati sma tasmai

harmyodareṣveva na bhūpracāram||28||

tataḥ śarattoyadapāṇḍareṣu

bhūmau vimāneṣviva rañjiteṣu|

harmyeṣu sarvartusukhāśrayeṣu

strīṇāmudārairvijahāra tūryaiḥ||29||

kalairhi cāmīkarabaddhakakṣai-

rnārīkarāgrābhihatairmṛdaṅgaiḥ|

varāpsaronṛtyasamaiśca nṛtyaiḥ

kailāsavattadbhavanaṁ rarāja||30||

vāgbhiḥ kalābhirlīlataiśca hāvai-

rmadaiḥ sakhelairmadhuraiśca hāsaiḥ|

taṁ tatra nāryo ramayāṁbabhūvu-

rbhūvañcitairardhīnarīkṣitaiśca||31||

tataḥ sa kāmāśrayapaṇḍitābhiḥ

strībhirgṛhīto ratikarkaśābhiḥ|

vimānapṛṣṭhānna mahīṁ jagāma

vimānapṛṣṭhādiva puṇyakarmā||32||

nṛpastu tasyaiva vivṛddhiheto-

stadbhāvinārthena ca codyamānaḥ|

śame'bhireme virarāma pāpā-

dbheje damaṁ saṁvibabhāja sādhūn||33||

nādhīravatkāmasukhe sasañje

na saṁrarañje viṣamaṁ jananyām|

dhṛtyendriyāśvāṁścapalānvijigye

bandhūṁśca paurāṁśca guṇairjigāya||34||

nādhyaiṣṭa duḥkhāya parasya vidyāṁ

jñānaṁ śivaṁ yattu tadadhyagīṣṭa|

svābhyaḥ prajābhyo hi yathā tathaiva

sarvaprajābhyaḥ śivamāśaśaṁse||35||

bhaṁ bhāsuraṁ cāṅgirasādhidevaṁ

yathāvadānarca tadāyuṣe saḥ|

juhāva havyānyakṛśe kṛśānau

dadau dvijebhyaḥ kṛśanaṁ ca gāśca||36||

sasnau śarīraṁ pavituṁ manaśca

tīrthāmbubhiścaiva guṇāmbubhiśca|

vedopadiṣṭaṁ samamātmajaṁ ca

somaṁ papau śāntisukhaṁ ca hārdam||37||

sāntvaṁ babhāṣe na ca nārthavadya-

jjajalpa tattvaṁ na ca vipriyaṁ yat|

sāntvaṁ hyatattvaṁ paruṣaṁ ca tattvaṁ

hriyāśakannātmana eva vaktum||38||

iṣṭeṣvaniṣṭeṣu ca kāryavatsu

na rāgadoṣāśrayatāṁ prapede|

śivaṁ siṣeve vyavahāraśuddhaṁ

yajñaṁ hi mene na tathā yathā tat||39||

āśāvate cāhigatāya sadyo

deyāmbubhistarṣamacecchidiṣṭa|

yuddhādṛte vṛttaparaśvadhena

dviḍdarpamudvṛttamabebhidiṣṭa||40||

ekaṁ vininye sa jugopa sapta

saptaiva tatyāja rarakṣa pañca|

prāpa trivarga bubudhe trivarga

jajñe dvivarga prajahau dvivargam||41||

kṛtāgaso'pi pratipādya vadhyā-

nnājīghanannāpi ruṣā dadarśa|

babandha sāntvena phalena caitāṁ-

styāgo'pi teṣāṁ hyanayāya dṛṣṭaḥ||42||

ārṣāṇyacārītparamavratāni

vairāṇyahāsīccirasaṁbhṛtāni|

yaśāṁsi cāpadguṇagandhavanti

rajāṁsyahārṣīnmalinīkarāṇi||43||

na cājihīrṣidvalimapravṛttaṁ

na cācikīrṣitparavastvabhidhyām|

na cāvivakṣīd dviṣatāmadharma

na cāvivākṣīddhṛdayena manyum||44||

tasmiṁstathā bhūmipatau pravṛtte

bhṛtyāśca paurāśca tathaiva ceruḥ|

śamātmake cetasi viprasanne

prayuktayogasya yathendriyāṇi||45||

kāle tataścārupayodharāyāṁ

yaśodharāyāṁ svayaśodharāyām|

śauddhodane rāhusapatnavaktro

jajñe suto rāhula eva nāmnā||46||

atheṣṭaputraḥ paramapratītaḥ

kulasya vṛddhiṁ prati bhūmipālaḥ|

yathaiva putraprasave nananda

tathaiva pautraprasave nananda||47||

putrasya me putragato mameva

snehaḥ kathaṁ syāditi jātaharṣaḥ|

kāle sa taṁ taṁ vidhimālalambe

putrapriyaḥ svargamivārurukṣan||48||

sthitvā pathi prāthamakalpikānāṁ

rājavarṣabhāṇāṁ yaśasānvitānām|

śuklānyamuktvāpi tapāṁsyatapta

yajñaiśca hiṁsārahitairayaṣṭa||49||

ajājvaliṣṭātha sa puṇyakarmā

nṛpaśriyā caiva tapaḥśriyā ca|

kulena vṛttena dhiyā ca dīpta-

stejaḥ sahasrāṁśurivotsisṛkṣuḥ||50||

svāyaṁbhuvaṁ cārcikamarcayitvā

jajāpa putrasthitaye sthitaśrīḥ|

cakāra karmāṇi ca duṣkarāṇi

prajāḥ sisṛkṣuḥ ka ivādikāle||51||

tatyāja śastraṁ vimamarśa śāstraṁ

śamaṁ siṣeve niyamaṁ viṣehe|

vaśīva kaṁcidviṣayaṁ na bheje

piteva sarvānviṣayāndadarśa||52||

babhāra rājyaṁ sa hi putrahetoḥ

putraṁ kulārthaṁ yaśase kulaṁ tu|

svargāya śabdaṁ divamātmaheto-

rdharmārthamātmasthitimācakāṅkṣa||53||

evaṁ sa dharma vividhaṁ cakāra

sidbhirnipātaṁ śrutitaśca siddham|

dṛṣṭvā kathaṁ putramukhaṁ suto me

vanaṁ na yāyāditi nāthamānaḥ||54||

rirakṣiṣantaḥ śriyamātmasaṁsthāṁ

rakṣanti putrān bhuvi bhūmipālāḥ|

putraṁ narendraḥ sa tu dharmakāmo

rarakṣa dharmādviṣayeṣu muñcan||55||

vanamanupamasattvā bodhisattvāstu sarve

viṣayasukharasajñā jagmurutpannaputrāḥ|

ata upacitakarmā rūḍhamūle'pi hetau

sa ratimupasiṣeve bodhimāpanna yāvat||56||

iti buddhacarite mahākāvye

antaḥpuravihāro nāma dvitīyaḥ sargaḥ||2||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

saṁvegotpattirnāma tṛtīyaḥ sargaḥ

CANTO III

tataḥ kadācinmṛduśādvalāni

puṁskokilonnāditapādapāni|

śuśrāva padmākaramaṇḍitāni

gītairnibaddhāni sa kānanāni||1||

śrutvā tataḥ strījanavallabhānāṁ

manojñabhāvaṁ purakānanānām|

bahiḥprayāṇāya cakāra buddhi-

mantargṛhe nāga ivāvarūddhaḥ||2||

tato nṛpastasya niśamya bhāvaṁ

putrābhidhānasya manorathasya|

snehasya lakṣmyā vayasaśca yogyā-

mājñāpayāmāsa vihārayātrām||3||

nivartayāmāsa ca rājamārge

saṁpātamārtasya pṛthagjanasya|

mā bhūtkumāraḥ sukumāracittaḥ

saṁvignacetā iti manyamānaḥ||4||

pratyaṅgahīnānvikalendriyāṁśca

jīrṇāturādīn kṛpaṇāṁśca dikṣu|

tataḥ samutsārya pareṇa sāmnā

śobhāṁ parāṁ rājapathasya cakuḥ||5||

tataḥ kṛte śrīmati rājamārge

śrīmānvinītānucaraḥ kumāraḥ|

prāsādapṛṣṭhādavatīrya kāle

kṛtābhyanujño nṛpamabhyagacchat||6||

atho narendraḥ sutamāgatāśruḥ

śirasyupāghrāya ciraṁ nirīkṣya|

gaccheti cājñāpayati sma vācā

snehānna cainaṁ manasā mumoca||7||

tataḥ sa jāmbūnadabhāṇḍabhṛdbhi-

ryuktaṁ caturbhirnibhṛtaisturaṅgaiḥ|

aklībavidvacchuciraśmidhāraṁ

hiraṇmayaṁ syandanamāruroha||8||

tataḥ prakīrṇojjvalapuṣpajālaṁ

viṣaktamālyaṁ pracalatpatākam|

mārgaṁ prapede sadṛśānuyātra-

ścandraḥ sanakṣatra ivāntarīkṣam||9||

kautūhalātsphītataraiśca netrai-

rnīlotpalārdhairiva kīryamāṇam|

śanaiḥ śanai rājapathaṁ jagāhe

pauraiḥ samantādabhivīkṣyamāṇaḥ||10||

taṁ tuṣṭuvuḥ saumyaguṇena keci-

dvavandire dīptatayā tathānye|

saumukhyatastu śriyamasya keci-

dvaipulyamāśaṁsiṣurāyuṣaśca||11||

niḥsṛtya kubjāśca mahākulebhyo

vyūhāśca kairātakavāmanānām|

nāryaḥ kṛśebhyaśca niveśanebhyo

devānuyānadhvajavatpraṇemuḥ||12||

tataḥ kumāraḥ khalu gacchatīti

śrutvā striyaḥ preṣyajanātpravṛttim|

didṛkṣayā harmyatalāni jagmu-

rjanena mānyena kṛtābhyanujñāḥ||13||

tāḥ srastakāñcīguṇavighnitāśca

suptaprabuddhākulalocanāśca|

vṛttāntavinyastavibhūṣaṇāśca

kautūhalenānibhṛtāḥ parīyuḥ||14||

prāsādasopānatalapraṇādaiḥ

kāñcīravairnūpuranisvanaiśca|

vitrāsayantyo gṛhapakṣisaṅghā-

nanyonyavegāṁśca samākṣipantyaḥ||15||

kāsāṁcidāsāṁ tu varāṅganānāṁ

jātatvarāṇāmapi sotsukānām|

gatiṁ gurutvājjagṛhurviśālāḥ

śroṇīrathāḥ pīnapayodharāśca||16||

śīghraṁ samarthāpi tu gantumanyā

gatiṁ nijagrāha yayau na tūrṇam|

hriyāpragalbhā vinigūhamānā

rahaḥprayuktāni vibhūṣaṇāni||17||

parasparotpīḍanapiṇḍitānāṁ

saṁmardasaṁkṣobhikuṇḍalānām|

tāsāṁ tadā sasvanabhūṣaṇānāṁ

vātayaneṣvapraśamo babhūva||18||

vātāyanebhyastu viniḥsṛtāni

parasparāyāsitakuṇḍalāni|

strīṇāṁ virejurmukhapaṅkajāni

saktāni harmyeṣviva paṅkajāni||19||

tato vimānairyuvatīkarālaiḥ

kautūhalodghāṭitavātayānaiḥ|

śrīmatsamantānnagaraṁ babhāse

viyadvimānairiva sāpsarobhiḥ||20||

vātāyanānāmaviśālabhāvā-

danyonyagaṇḍārpitakuṇḍalānām|

mukhāni rejuḥ pramodottamānāṁ

baddhāḥ kalāpā iva paṅkajānām||21||

taṁ tāḥ kumāraṁ pathi vīkṣamāṇāḥ

striyo babhurgāmiva gantukāmāḥ|

ūrdhvonmukhāścainamudīkṣamāṇā

narā babhurdyāmiva gantukāmāḥ||22||

dṛṣṭvā ca taṁ rājasutaṁ striyastā

jājvalyamānaṁ vapuṣā śriyā ca|

dhanyāsya bhāryeti śanairavoca-

ñśuddhairmanobhiḥ khalu nānyabhāvāt||23||

ayaṁ kila vyāyatapīnabāhū

rūpeṇa sākṣādiva puṣpaketuḥ|

tyaktvā śriyaṁ dharmamupaiṣyatīti

tasmin hi tā gauravameva cakruḥ||24||

kīrṇa tathā rājapathaṁ kumāraḥ

paurairvinītaiḥ śucidhīraveṣaiḥ|

tatpūrvamālokya jaharṣa kiṁci-

nmene punarbhāvamivātmanaśca||25||

puraṁ tu tatsvargamiva prahṛṣṭaṁ

śuddhādhivāsāḥ samavekṣya devāḥ|

jīrṇaṁ naraṁ nirmamire prayātuṁ

saṁcodanārthaṁ kṣitipātmajasya||26||

tataḥ kumāro jarayābhibhūtaṁ

dṛṣṭvā narebhyaḥ pṛthagākṛtiṁ tam|

uvāca saṁgrāhakamāgatāstha-

statraiva niṣkampaniviṣṭadṛṣṭiḥ||27||

ka eṣa bhoḥ sūta naro'bhyupetaḥ

keśaiḥ sitairyaṣṭiviṣaktahaṣṭaḥ|

bhrūsaṁvṛtākṣaḥ śithilānatāṅgaḥ

kiṁ vikriyaiṣā prakṛtiryadṛcchā||28||

ityevamuktaḥ sa rathapraṇetā

nivedayāmāsa nṛpātmajāya|

saṁrakṣyamapyarthamadoṣadarśī

taireva devaiḥ kṛtabuddhimohaḥ||29||

rūpasya hantrī vyasanaṁ balasya

śokasya yonirnidhana ratīnām|

nāśaḥ smṛtīnāṁ ripurindriyāṇā-

meṣā jarā nāma yayaiṣa bhagnaḥ||30||

pītaṁ hyanenāpi payaḥ śiśutve

kālena bhūyaḥ parisṛptamurvyām|

krameṇa bhūtvā ca yuvā vapuṣmān

krameṇa tenaiva jarāmupetaḥ||31||

ityevamukte calitaḥ sa kiṁci-

drājātmajaḥ sūtamidaṁ babhāṣe|

kimeṣa doṣo bhavitā mamāpī-

tyasmai tataḥ sārathirabhyuvāca||32||

āyuṣmato'pyeṣa vayaḥprakarṣo

niḥsaṁśayaṁ kālavaśena bhāvī|

evaṁ jarāṁ rūpavināśayitrīṁ

jānāti caivecchati caiva lokaḥ||33||

tataḥ sa pūrvāśayaśuddhabuddhi-

rvistīrṇakalpācitapuṇyakarmā|

śrutvā jarāṁ savivije mahātmā

mahāśanerghoṣamivāntike gauḥ||34||

niḥśvasya dīrghaṁ svaśiraḥ prakampya

tasmiṁśca jīrṇe viniveśya cakṣuḥ|

tāṁ caiva dṛṣṭvā janatāṁ saharṣāṁ

vākyaṁ sa saṁvigna idaṁ jagāda||35||

evaṁ jarā hanti ca nirviśeṣaṁ

smṛtiṁ ca rūpaṁ ca parākramaṁ ca|

na caiva saṁvegamupaiti lokaḥ

pratyakṣato'pīdṛśamīkṣamāṇaḥ||36||

evaṁ gate sūta nivartayāśvān

śīghraṁ gṛhāṇyeva bhavānprayātu|

udyānabhūmau hi kuto ratirme

jarābhaye cetasi vartamāne||37||

athājñayā bhartusutasya tasya

nivartayāmāsa rathaṁ niyantā|

tataḥ kumāro bhavanaṁ tadeva

cintāvaśaḥ śūnyamiva prapede||38||

yadā tu tatraiva na śarma lebhe

jarā jareti praparīkṣamāṇaḥ|

tato narendrānumataḥ sa bhūyaḥ

krameṇa tenaiva bahirjagāma||39||

athāparaṁ vyādhiparītadehaṁ

ta eva devāḥ sasṛjurmanuṣyam|

dṛṣṭvā ca taṁ sārathimābabhāṣe

śauddhodanistadgatadṛṣṭireva||40||

sthūlodaraḥ śvāsacalaccharīraḥ

srastāṁsabāhuḥ kṛśapāṇḍugātraḥ|

ambeti vācaṁ karuṇaṁ bruvāṇaḥ

paraṁ samāśritya naraḥ ka eṣaḥ||41||

tato'bravītsārathirasya saumya

dhātuprakopaprabhavaḥ pravṛddhaḥ|

rogābhidhānaḥ sumahānanarthaḥ

śakto'pi yenaiṣa kṛto'svatantraḥ||42||

ityūcivān rājasutaḥ sa bhūya-

staṁ sānukampo naramīkṣamāṇaḥ|

asyaiva jāto pṛthageṣa doṣaḥ

sāmānyato rogabhayaṁ prajānām||43||

tato babhāṣe sa rathapraṇetā

kumāra sādhāraṇa eṣa doṣaḥ|

evaṁ hi rogaiḥ paripīḍyamāno

rujāturo harṣamupaiti lokaḥ||44||

iti śrutārthaḥ sa viṣaṇṇacetāḥ

prāvepatāmbūrmigataḥ śaśīva|

idaṁ ca vākyaṁ karuṇāyamānaḥ

provāca kiṁcinmṛdunā svareṇa||45||

idaṁ ca rogavyasanaṁ prajānāṁ

paśyaṁśca viśrambhamupaiti lokaḥ|

vistīrṇamajñānamaho narāṇāṁ

hasanti ye rogabhayairamuktāḥ||46||

nivartyatāṁ sūta bahiḥprayāṇā-

nnarendrasadmaiva rathaḥ prayātu|

śrutvā ca me rogabhayaṁ ratibhyaḥ

pratyāhataṁ saṁkucatīva cetaḥ||47||

tato nivṛttaḥ sa nivṛttaharṣaḥ

pradhyānayuktaḥ praviveśa veśma|

taṁ dvistathā prekṣya ca saṁnivṛttaṁ

paryeṣaṇaṁ bhūmipatiścakāra||48||

śrutvā nimittaṁ tu nivartanasya

saṁtyaktamātmānamanena mene|

mārgasya śaucādhikṛtāya caiva

cukrośa ruṣṭo'pi ca nogradaṇḍaḥ||49||

bhūyaśca tasmai vidadhe sutāya

viśeṣayuktaṁ viṣayapracāram|

calendriyatvādapi nāma sakto

nāsmānvijahyāditi nāthamānaḥ||50||

yadā ca śabdādibhirindriyārthai-

rantaḥpure naiva suto'sya reme|

tato bahirvyādiśati sma yātrāṁ

rasāntaraṁ syāditi manyamānaḥ||51||

snehācca bhāvaṁ tanayasya buddhvā

sa rāgadoṣānavicintya kāṁścit|

yogyāḥ samājñāpayati sma tatra

kalāsvabhijñā iti vāramukhyāḥ||52||

tato viśeṣeṇa narendramārge

svalaṁkṛte caiva parīkṣite ca|

vyatyasya sūtaṁ ca rathaṁ ca rājā

prasthāpayāmāsa bahiḥ kumāram||53||

tatastathā gacchati rājaputre

taireva devairvihito gatāsuḥ|

taṁ caiva mārge mṛtamuhyamānaṁ

sūtaḥ kumāraśca dadarśa nānyaḥ||54||

athabravīdrājasutaḥ sa sūtaṁ

naraiścaturbhihriyate ka eṣaḥ|

dīnairmanuṣyairanugamyamāno

yo bhūṣitaścāpyavarudyate ca||55||

tataḥ sa śudhdātmabhireva devaiḥ

śuddhādhivāsairabhibhūtacetāḥ|

avācyamapyathīmimaṁ niyantā

pravyājahārārthavadīśvarāya||56||

buddhīndriyaprāṇaguṇairviyuktaḥ

supto visaṁjñastṛṇakāṣṭhabhūtaḥ|

saṁvardhya saṁrakṣya ca yatnavadbhiḥ

priyapriyaistyajyata eṣa ko'pi||57||

iti praṇetuḥ sa niśamya vākyaṁ

saṁcukṣubhe kiṁciduvāca cainam|

kiṁ kevalo'syaiva janasya dharmaḥ

sarvaprajānāmayamīdṛśo'ntaḥ||58||

tataḥ praṇetā vadati sma tasmai

sarvaprajānāmidamantakarma|

hīnasya madhyasya mahātmano vā

sarvasya loke niyato vināśaḥ||59||

tataḥ sa dhīro'pi narendrasūnuḥ

śrutvaiva mṛtyuṁ viṣasāda sadyaḥ|

aṁsena saṁśliṣya ca kūbarāgraṁ

provāca nihrādavatā svareṇa||60||

iyaṁ ca niṣṭhā niyatā prajānāṁ

pramādyati tyaktabhayaśca lokaḥ|

manāṁsi śaṅke kaṭhināni nṝṇāṁ

svasthāstathā hyadhvani vartamānāḥ||61||

tasmādrathaḥ sūta nivartyatā no

vihārabhūmerna hi deśakālaḥ|

jānanvināśaṁ kathamartikāle

sacetanaḥ syādiha hi pramattaḥ||62||

iti bruvāṇe'pi narādhipātmaje

nivartayāmāsa sa naiva taṁ ratham|

viśeṣayuktaṁ tu narendraśāsanā-

tsa padmaṣaṇḍaṁ vanameva niryayau||63||

tataḥ śivaṁ kusumitabālapādapaṁ

paribhramatpramuditamattakokilam|

vimānavatsa kamalacārudīrghikaṁ

dadarśa tadvanamiva nandanaṁ vanam||64||

varāṅganāgaṇakalilaṁ nṛpātmaja-

stato balādvanamatinīyate sma tat|

varāpsarovṛtamalakādhipālayaṁ

navavrato muniriva vighnakātaraḥ||65||

iti buddhacarite mahākāvye

saṁvegotpattirnāma tṛtīyaḥ sargaḥ||3||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

strīvighātano nāma caturthaḥ sargaḥ

CANTO IV

tatastasmātpurodyānā-

tkautūhalacalekṣaṇāḥ|

pratyujjagmurnṛpasutaṁ

prāptaṁ varamiva striyaḥ||1||

abhigamya ca tāstasmai

vismayotphullalocanāḥ|

cakrire samudācāraṁ

padmakośanibhaiḥ karaiḥ||2||

tasthuśca parivāryainaṁ

manmathākṣiptacetasaḥ|

niścalaiḥ prītivikacaiḥ

pibantya iva locanaiḥ||3||

taṁ hi tā menire nāryaḥ

kāmo vigrahavāniti|

śobhitaṁ lakṣaṇairdīptaiḥ

sahajairbhūṣāṇairiva||4||

saumyatvāccaiva dhairyācca

kāścidenaṁ prajajñire|

avatīrṇo mahī sākṣād

guḍhāṁśuścandramā iti||5||

tasya tā vapuṣākṣiptā

nigṛhītaṁ jajṛmbhire|

anyonyaṁ dṛṣṭibhirhatvā

śanaiśca viniśaśvasuḥ||6||

evaṁ tā dṛṣṭimātreṇa

nāryo dadṛśureva tam|

na vyājahurna jahasuḥ

prabhāveṇāsya yantritāḥ||7||

tāstathā nu nirārambhā

dṛṣṭvā praṇayaviklavāḥ|

purohitasuto dhīmā-

nudāyī vākyamabravīt||8||

sarvāḥ sarvakalājñāḥ stha

bhāvagrahaṇapaṇḍitāḥ|

rupacāturyasaṁpannāḥ

svaguṇairmukhyatāṁ gatāḥ||9||

śobhayeta guṇairebhi-

rapi tānuttarān kurūn|

kuberasyāpi cākrīḍaṁ

prāgeva vasudhāmimām||10||

śaktāścaliyituṁ yūyaṁ

vitarāgānuṣīnapi|

apsarobhiśca kalitān

grahītuṁ vibudhānapi||11||

bhāvajñānena hāvena

rūpacāturyasaṁpadā|

strīṇāmeva ca śaktāḥ stha

saṁrāge kiṁ punarnṛṇām||12||

tāsāmevaṁvidhānāṁ vo

viyuktānāṁ svagocare|

iyamevaṁvidhā ceṣṭā

na tuṣṭo'smyārjavena vaḥ||13||

idaṁ navavadhūnāṁ vo

hrīnīkuñcitacakṣuṣām|

sadṛśaṁ ceṣṭitaṁ hi syā-

dapi vā gopāyoṣitām||14||

yadapi syādayaṁ dhīraḥ

śriprabhāvānmahāniti|

strīṇāmapi mahatteja

itaḥ kāryo'tra niścayaḥ||15||

purā hi kāśisundaryā

veśavadhvā mahānṛṣiḥ|

tāḍito'bhūtpadā vyāso

durdharṣo devatairapi ||16||

manthālagautamo bhikṣu-

rjaṅghayā vāramukhyayā|

piprīṣuśca tadarthārthaṁ

vyasūnniraharatpurā||17||

gautamaṁ dīrghatapasaṁ

maharṣi dīrghajīvinam|

yoṣitsaṁtoṣayāmāsa

varṇasthānāvarā satī||18||

ṛṣyaśṛṅgaṁ munisutaṁ

tathaiva strīṣvapaṇḍitam|

upāyairvividhaiḥ śāntā

jagrāha ca jahāra ca||19||

viśvāmitro maharṣiśca

vigāḍho'pi mahattapaḥ|

daśa varṣāṇyaharmene

ghṛtācyāpsarasā hṛtaḥ||20||

evamādīnṛṣīstāṁstā-

nanayanvikriyāṁ striyaḥ|

lalitaṁ pūrvavayasaṁ

kiṁ punarnṛpateḥ sutam||21||

tadevaṁ sati viśrabdhaṁ

prayatadhvaṁ tathā yathā|

iyaṁ nṛpasya vaṁśaśrī-

rito na syātparāṅmukhī||22||

yā hi kāścidyuvatayo

haranti sadṛśaṁ janam|

nikṛṣṭotkṛṣṭayorbhāvaṁ

yā gṛhṇanti tu tāḥ striyaḥ||23||

ityudāyivacaḥ śrutvā

tā viddhā iva yoṣitaḥ|

samāruruhurātmānaṁ

kumāragrahaṇaṁ prati||24||

tā bhrūmiḥ prekṣitairhāvai-

rhasitailīḍitairgataiḥ|

cakrurākṣepikāśceṣṭā

bhītabhītā ivāṅganāḥ||25||

rājñastu viniyogena

kumārasya ca mārdavāt|

jahuḥ kṣipramaviśrambhaṁ

madena madanena ca||26||

atha nārījanavṛtaḥ

kumāro vyacaradvanam|

vāsitāyūthasahitaḥ

karīva himavadvanam||27||

sa tasmin kānane ramye

jajvāla strīpuraḥsaraḥ|

ākrīḍa iva vibhrāje

vivasvānapsarovṛtaḥ||28||

madenāvarjitā nāma

taṁ kāścittatra yiṣitaḥ|

kaṭhinaiḥ paspṛśuḥ pīnaiḥ

saṁhatairvalgubhiḥ stanaiḥ||29||

srastāṁsakomalālamba-

mṛdubāhulatābalā|

anṛtaṁ skhalitaṁ kāci-

tkṛtvainaṁ sasvaje balāt||30||

kācittāmrādharoṣṭhena

mukhenāsavagandhinā|

viniśaśvāsa karṇe'sya

rahasyaṁ śrūyatāmiti||31||

kācidājñāpayantīva

provācārdrānulepanā|

iha bhaktiṁ kuruṣveti

hastasaṁśleṣalipsayā||32||

muhurmuhurmadavyāja-

srastanīlāṁśukāparā|

ālakṣyaraśanā reje

sphuradvidyudiva kṣapā||33||

kāścitkanakakāñcībhi-

rmukharābhiritastataḥ|

babhramurdarśayantyo'sya

śroṇīstanvaṁśukāvṛtāḥ||34||

cūtaśākhāṁ kusumitāṁ

pragṛhyānyā lalambire|

suvarṇakalaśaprakhyā-

ndarśayantyaḥ payodharān||35||

kācitpadmavanādetya

sapadmā padmalocanā|

padmavaktrasya pārśve'sya

padmaśrīriva tasthuṣī||36||

madhuraṁ gītamanvarthaṁ

kācitsābhinayaṁ jagau|

taṁ svasthaṁ codayantīva

vañcito'sītyavekṣitaiḥ||37||

śubhena vadanenānyā

bhrūkārmukavikarṣiṇā|

prāvṛtyānucakārāsya

ceṣṭitaṁ dhīralīlayā||38||

pīnavalgustanī kāci-

ddhāsāghūrṇitakuṇḍalā|

uccairavajahāsainaṁ

samāpnotu bhavāniti||39||

apayāntaṁ tathaivānyā

babandhurmālyadāmabhiḥ|

kāścitsākṣepamadhurai-

rjagṛharvacanāṅkuśaiḥ||40||

pratiyogārthinī kācid

gṛhītvā cūtavallarīm|

idaṁ puṣpaṁ tu kasyeti|

papraccha madaviklavā||41||

kācitpuruṣavatkṛtvā

gatiṁ saṁsthānameva ca|

uvācainaṁ jitaḥ strībhī-

rjaya bho pṛthivīmimām||42||

atha lolekṣaṇā kāci-

jjighrantī nīlamutpalam|

kiṁcinmadakalairvākyai

rnṛpātmajamabhāṣata||43||

paśya bhartīścitaṁ cūtaṁ

kusumairmadhugandhibhiḥ|

hemapañjararuddho vā

kokilo yatra kūjati||44||

aśoko dṛśyatāmeṣa

kāmiśokavivardhanaḥ|

ruvanti bhramarā yatra

dahyamānā ivāgninā||45||

cūtayaṣṭyā samāśliṣṭo

dṛśyatāṁ tilakadrumaḥ|

śuklavāsā iva naraḥ

striyā pītāṅgarāgayā||46||

phullaṁ kurubakaṁ paśya

nirbhuktālaktakaprabham|

yo nakhaprabhayā strīṇāṁ

nirbhīrtsata ivānataḥ||47||

bālāśokaśca nicito

dṛśyatāmeṣa pallavaiḥ|

yo'smākaṁ hastaśobhābhi-

rlajjamāna iva sthitaḥ||48||

dīrghikā prāvṛtāṁ paśya

tīrajaiḥ sinduvārakaiḥ|

pāṇḍurāṁśukasaṁvītāṁ

śayānāṁ pramadāmiva||49||

dṛśyatāṁ strīṣu māhātmyaṁ

cakravāko hyasau jale|

pṛṣṭhataḥ preṣyavadbhāryā-

manuvartyanugacchati||50||

mattasya parapuṣṭasya

ruvataḥ śrūyatāṁ dhvaniḥ|

aparaḥ kokilo'nvakṣaṁ

pratiśrutkeva kūjati||51||

api nāma vihaṅgānāṁ

vasantenāhṛto madaḥ|

na tu cintayato'cintyaṁ

janasya prājñamāninaḥ||52||

ityevaṁ tā yuvatayo

manmathoddāmacetasaḥ|

kumāraṁ vividhaistaistai-

rupacakramire nayaiḥ||53||

evamākṣipyamāṇo'pi|

satu dhairyāvṛtendriyaḥ|

martavyamiti sodvego

na jaharṣa na vivyathe||54||

tāsāṁ tattve'navasthānaṁ

dṛṣṭvā sa puruṣottamaḥ|

samaṁ vignena dhīreṇa

cintayāmāsa cetasā||55||

kiṁ tvimā nāvagacchanti

capalaṁ yauvanaṁ striyaḥ|

yato rūpeṇa saṁmattaṁ

jarā yannāśayiṣyati||56||

nūnametā na paśyanti

kasyacidrogasaṁplavam|

tathā hṛṣṭā bhayaṁ tyaktvā

jagati vyadhidharmiṇi||57||

anabhijñāśca suvyaktaṁ

mṛtyoḥ sarvāpahāriṇaḥ|

tataḥ svasthā nirudvignāḥ

krīḍanti ca hasanti ca||58||

jarāṁ vyādhiṁ ca mṛtyuṁ ca

ko hi jānansacetanaḥ|

svasthastiṣṭhenniṣīdedvā

śayedvā kiṁ punarhaset||59||

yastu dṛṣṭvā paraṁ jīrṇa

vyādhitaṁ mṛtameva ca|

svastho bhavati nodvigno

yathācetāstathaiva saḥ||60||

viyujyamāne hi tarau

puṣpairapi phalairapi|

patati cchidyamāne vā

taruranyo na śocate||61||

iti dhyānaparaṁ dṛṣṭvā

viṣayebhyo gataspṛham|

udāyī nītiśāstrajña-

stamuvāca suhṛttayā||62||

ahaṁ nṛpatinā dattaḥ

sakhā tubhyaṁ kṣamaḥ kila|

yāsmāttvayi vivakṣā me

tayā praṇayavattayā||63||

ahitātpratiṣedhaśca

hite cānupravartanam|

vyasane cāparityāga-

strividhaṁ mitralakṣaṇam||64||

so'haṁ maitrīṁ pratijñāya

puruṣārthātparāṅmukhaḥ|

yadi tvā samupekṣeya

na bhavenmitratā mayi||65||

tadbravīmi suhṛdbhūtvā

taruṇasya vapuṣmataḥ|

idaṁ na pratirūpaṁ te

strīṣvadākṣiṇyamīdṛśam||66||

anṛtenāpi nārīṇāṁ

yuktaṁ samanuvartanam|

tadvrīḍāparihārārtha-

mātmaratyarthameva ca||67||

saṁnatiścānuvṛttiśca

strīṇāṁ hṛdayabandhanam|

snehasya hi guṇā yoni-

rmānakāmāśca yoṣitaḥ||68||

tadarhasi viśālākṣa

hṛdaye'pi parāṅmukhe|

rūpasyāsyānurūpeṇa

dākṣiṇyenānuvartitum||69||

dākṣiṇyamauṣadhaṁ strīṇāṁ

dākṣiṇyaṁ bhūṣaṇaṁ param|

dākṣiṇyarahitaṁ rūpaṁ

niṣpuṣpamiva kānanam||70||

kiṁ vā dākṣiṇyamātreṇa

bhāvenāstu parigrahaḥ|

viṣayāndurlabhāllabdhvā

na hyavajñātumarhasi||71||

kāmaṁ paramiti jñātvā

devo'pi hi puraṁdaraḥ|

gautamasya muneḥ patnī-

mahalyāṁ cakame purā||72||

agastyaḥ prārthayāmāsa

somabhāryā ca rohiṇīm|

tasmāttatsadṛśī lebhe

lopāmudrāmiti śrutiḥ||73||

utathyasya ca bhāryāyāṁ

mamātāyaṁ mahātapaḥ|

mārutyāṁ janayāmāsa

bharadvājaṁ bṛhaspatiḥ||74||

bṛhaspatermahiṣyāṁ ca

juvhatyāṁ juvhatāṁ varaḥ|

budhaṁ vibudhakarmāṇaṁ

janayāmāsa candramāḥ||75||

kālīṁ caiva purā kanyāṁ

jalaprabhavasaṁbhavām|

jagāma yamunātīre

jātarāgaḥ parāśaraḥ||76||

mātaṅgayāmakṣamālāyāṁ

garhitāyāṁ riraṁsayā|

kapiñjalādaṁ tanayaṁ

vasiṣṭho'janayanmuniḥ||77||

yayātiścaiva rājarṣi-

rvayasyapi vinirgate|

viśvācyāpsarasā sārdhaṁ

reme caitrarathe vane||78||

strīsaṁsarga vināśāntaṁ

pāṇḍurjñātvāpi kauravaḥ|

mādrīrūpaguṇākṣiptaḥ

siṣeve kāmajaṁ sukham||79||

karālajanakaścaiva

hṛtvā brāhmaṇakanyakām|

avāpa bhraṁśamapyevaṁ

na tu seje na manmatham||80||

evamādyā mahātmāno

viṣayān garhitānapi|

ratihetorbubhujire

prāgeva guṇasaṁhitān||81||

tvaṁ punarnyāyataḥ prāptān

balavān rūpavānyuvā|

viṣayānavajānāsi

yatra saktamidaṁ jagat||82||

iti śrutvā vacastasya

ślakṣṇamāgamasaṁhitam|

meghastanitanirghoṣaḥ

kumāraḥ pratyabhāṣata||83||

upapannamidaṁ vākyaṁ

sauhārdavyañjakaṁ tvayi|

atra ca tvānuneṣyāmi

yatra mā duṣṭhu manyase||84||

nāvajānāmi viṣayān

jāne lokaṁ tadātmakam|

anityaṁ tu jagamatvā

nātra me ramate manaḥ||85||

jarā vyādhiśca mṛtyuśca

yadi na syādidaṁ trayam|

mamāpi hi manojñeṣu

viṣayeṣu ratirbhavet||86||

nityaṁ yadapi hi strīṇā-

metadeva vapurbhavet|

doṣavatsvapi kāmeṣu

kāmaṁ rajyeta me manaḥ||87||

yadā tu jarayāpītaṁ

rūpamāsāṁ bhaviṣyati|

ātmano'pyanabhipretaṁ

mohāttatra ratirbhavet||88||

mṛtyuvyādhijarādharmā

mṛtyuvyādhijarātmabhiḥ|

ramamāṇo hyasaṁvignaḥ

samāno mṛgapakṣibhiḥ||89||

yadapyāttha mahātmāna-

ste'pi kāmātmakā iti|

saṁvego'traiva kartavyo

yadā teṣāmapi kṣayaḥ||90||

māhātmyaṁ na ca tanmanye

yatra sāmānyataḥ kṣayaḥ|

viṣayeṣu prasaktirvā

yuktirvā nātmavattayā||91||

yadapyātthānṛtenāpi

strījane vartyatāmiti|

anṛtaṁ nāvagacchāmi|

dākṣiṇyenāpi kiṁcana||92||

na cānuvartanaṁ tanme

rucitaṁ yatra nārjavam|

sarvabhāvena saṁparko

yadi nāsti dhigastu tat||93||

adhṛteḥ śraddadhānasya

saktasyādoṣadarśinaḥ|

kiṁ hi vañcayitavyaṁ syā-

jjātarāgasya cetasaḥ||94||

vañcayanti ca yadyevaṁ

jātarāgāḥ parasparam|

nanu naiva kṣamaṁ draṣṭuṁ

narāḥ strīṇāṁ nṛṇāṁ striyaḥ||95||

tadevaṁ sati duḥkhārta

jarāmaraṇabhāginam|

na māṁ kāmeṣvanāryeṣu

pratārayitumarhasi||96||

aho'tidhīraṁ balavacca te mana-

ścaleṣu kāmeṣu ca sāradarśinaḥ|

bhaye'titīvre viṣayeṣu sajjase

nirīkṣamāṇo maraṇādhvani prajāḥ||97||

ahaṁ punarbhīruratīvaviklavo

jarāvipadvyādhibhayaṁ vicintayan|

labhe na śāntiṁ na dhṛtiṁ kuto ratiṁ

niśāmayandīptamivāgninā jagat||98||

asaṁśayaṁ mṛtyuriti prajānato

narasya rāgo hṛdi yasya jāyate|

ayomayīṁ tasya paraimi cetanāṁ

mahābhaye rajyati yo na roditi||99||

atho kumāraśca viniścayātmikāṁ

cakāra kāmāśrayaghātinīṁ kathām|

janasya cakṣurgamanīyamaṇḍalo

mahīdharaṁ cāstamiyāya bhāskaraḥ||100||

tato vṛthādhāritabhūṣaṇasrajaḥ

kalāguṇaiśca praṇayaiśca niṣphalaiḥ|

sva eva bhāve vinigṛhya manmathaṁ

puraṁ yayurbhagnamanorathāḥ striyaḥ||101||

tataḥ purodyānagatāṁ janaśriyaṁ

nirīkṣya sāyaṁ pratisaṁhṛtāṁ punaḥ|

anityatāṁ sarvagatāṁ vicintaya-

nviveśa dhiṣṇayaṁ kṣitipālakātmajaḥ||102||

tataḥ śrutvā rājā

viṣayavimukhaṁ tasya tu mano

na śiśye tāṁ rātriṁ

hṛdayagataśalyo gaja iva|

atha śrānto mantre

bahuvividhamārge sasacivo

na so'nyatkāmebhyo

niyamanamapaśyatsutamateḥ||103||

iti buddhacarite mahākāvye strīvighātano

nāma caturthaḥ sargaḥ||4||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

abhiniṣkramaṇo nāma pañcamaḥ sargaḥ

CANTO V

sa tathā viṣayairvilobhyamānaḥ|

paramārhairapi śākyarājasūnuḥ|

na jagāma dhṛtiṁ na śarma lebhe

hṛdaye siṁha ivātidigdhaviddhaḥ||1||

atha mantisutaiḥ kṣamaiḥ kadāci-

tsakhibhiścitrakathaiḥ kṛtānuyātraḥ|

vanabhūmididṛkṣayā śamepsu-

rnaradevānumato bahiḥ pratasthe||2||

navarukmakhalīnakiṅkiṇīkaṁ

pracalaccāramaracāruhemabhāṇḍam|

abhiruhya sa kanthakaṁ sadaśvaṁ

prayayau ketumiva drumābjaketuḥ||3||

sa vikṛṣṭatarāṁ vanāntabhūmiṁ

vanalobhācca yayau mahīguṇācca|

salilormivikārasīramārgāṁ

vasudhāṁ caiva dadarśa kṛṣyamāṇām||4||

halabhinnavikīrṇaśaṣpadarbhā

hatasūkṣmakrimikīṭajantukīrṇām|

samavekṣya rasāṁ tathāvidhāṁ tāṁ

svajanasyeva vadhe bhṛśaṁ śuśoca||5||

kṛṣataḥ puruṣāṁśca vīkṣamāṇaḥ

pavanārkāśurajovibhinnavarṇān|

vahanaklamaviklavāṁśca dhuryān

paramāryaḥ paramāṁ kṛpāṁ cakāra||6||

avatīrya tatasturaṅgapṛṣṭhā-

cchanakairgā vyacaracchucā parītaḥ|

jagato jananavyayaṁ vicinvan

kṛpaṇaṁ khalvidamityuvāca cārtaḥ||7||

manasā ca viviktatāmabhīpsuḥ

suhṛdastānanuyāyino nivārya|

abhitaścalacāruparṇavatyā

vijane mūlamupeyivān sa jambvāḥ||8||

niṣasāda sa yatra śaucavatyāṁ

bhuvi vaidūryanikāśaśādvalāyām|

jagataḥ prabhavavyayau vicinva-

nmanasaśca sthitimārgamālalambe||9||

samavāptamanaḥsthitiśca sadyo

viṣayecchādibhirādhibhiśca muktaḥ|

savitarkavicāramāpa śāntaṁ

prathamaṁ dhyānamanāsravaprakāram||10||

adhigamya tato vivekajaṁ tu

paramaprītisukhaṁ manaḥsamādhim|

idameva tataḥ paraṁ pradadhyau

manasā lokagatiṁ niśāmya samyak||11||

kṛpaṇaṁ bata yajjanaḥ svayaṁ sa-

nnavaśo vyādhijarāvināśadharmā|

jarayārditamāturaṁ mṛtaṁ vā

paramajño vijugupsate madāndhaḥ||12||

iha cedahamīdṛśaḥ svayaṁ sa-

nvijugupseya paraṁ tathāsvabhāvam|

na bhavetsadṛśaṁ hi tatkṣamaṁ vā

paramaṁ dharmamimaṁ vijānato me||13||

iti tasya vipaśyato yathāva-

jjagato vyādhijarāvipattidoṣān|

balayauvanajīvitapravṛtto

vijagāmātmagato madaḥ kṣaṇena||14||

na jaharṣa na cāpi cānutepe

vicikitsāṁ na yayau na tandrinidre|

na ca kāmaguṇeṣu saṁrarañje

na vididveṣa paraṁ na cāvamene||15||

iti buddhiriyaṁ ca nīrajaskā

vavṛdhe tasya mahātmano viśuddhā|

puruṣairaparairadṛśyamānaḥ

puruṣaścopasasarpa bhikṣuveṣaḥ||16||

naradevasutastamabhyapṛccha-

dvada ko'sīti śaśaṁsa so'tha tasmai|

narapuṁgava janmamṛtyubhītaḥ

śramaṇaḥ pravrajito'smi mokṣahetoḥ||17||

jagati kṣayadharmake mumukṣa-

rmṛgaye'haṁ śivamakṣayaṁ padaṁ tat|

svajane'nyajane ca tulyabuddhi-

rviṣayebhyo vinivṛttarāgadoṣaḥ||18||

nivasan kvacideva vṛkṣamūle

vijane vāyatane girau vane vā|

vicarāmyaparigraho nirāśaḥ

paramārthāya yathopapannabhaikṣaḥ||19||

iti paśyata eva rājasūno-

ridamuktvā sa nabhaḥ samutpapāta|

sa hi tadvapuranyabuddhadarśī

smṛtaye tasya sameyivāndivaukāḥ||20||

gaganaṁ khagavadgate ca tasmi-

nṛvaraḥ saṁjahṛṣe visismiye ca|

upalabhya tataśca dharmasaṁjñā-

mabhiniryāṇavidhau matiṁ cakāra||21||

tata indrasamo jitendriyāśvaḥ

pravivikṣuḥ puramaśvamāruroha|

parivārajanaṁ tvavekṣamāṇa-

stata evābhimataṁ vanaṁ na bheje||22||

sa jarāmaraṇakṣayaṁ cikīrṣu-

rvanavāsāya matiṁ smṛtau nidhāya|

praviveśa punaḥ puraṁ na kāmā-

dvanabhūmeriva maṇḍalaṁ dvipendraḥ||23||

sukhitā bata nirvṛtā ca sā strī

patirīdṛkṣa ihāyatākṣa yasyāḥ|

iti taṁ samudīkṣya rājakanyā

praviśantaṁ pathi sāñjalirjagāda||24||

atha ghoṣamimaṁ mahābhraghoṣaḥ

pariśuśrāva śamaṁ paraṁ ca lebhe|

śrutavānsa hi nirvṛteti śabdaṁ

parinirvāṇavidhau matiṁ cakāra||25||

atha kāñcanaśailaśṛṅgavarṣmā

gajamegharṣabhabāhunisvanākṣaḥ|

kṣayamakṣayadharmajātarāgaḥ

śaśisiṁhānanavikramaḥ prapede||26||

mṛgarājagatistato'bhyagaccha-

nnṛpatiṁ mantrigaṇairupāsyamānam|

samitau marutāmiva jvalantaṁ

maghavantaṁ tridive sanatkumāraḥ||27||

praṇipatya ca sāñjalirbabhāṣe

diśa mahyaṁ naradeva sādhvanujñām|

parivivrajiṣāmi mokṣaheto-

rniyato hyasya janasya viprayogaḥ||28||

iti tasya vaco niśamya rājā

kariṇevābhihato drumaścacāla|

kamalapratime'ñjalau gṛhītvā

vacanaṁ cedamuvāca bāṣpakaṇṭhaḥ||29||

pratisaṁhara tāt buddhimetāṁ

na hi kālastava dharmasaṁśrayasya|

vayasi prathame matau calāyāṁ

bahudoṣāṁ hi vadanti dharmacaryām||30||

viṣayeṣu kutūhalendriyasya

vratakhedeṣvasamarthīniścayasya|

taruṇasya manaścalatyaraṇyā-

danabhijñaśca viśeṣato viveke||31||

mama tu priyadharma dharmakāla-

stvayi lakṣmīmavasṛjya lakṣmabhūte|

sthiravikrama vikrameṇa dharma-

stava hitvā tu guruṁ bhavedadharmaḥ||32||

tadimaṁ vyavasāyamutsṛja tvaṁ

bhava tāvannirato gṛhasthadharme|

puruṣasya vayaḥsukhāni bhuktvā

ramaṇīyo hi tapovanapraveśaḥ||33||

iti vākyamidaṁ niśamya rājñaḥ

kalaviṅkasvara uttaraṁ babhāṣe|

yadi me pratibhūtaścaturṣu rājan

bhavasi tvaṁ na tapovanaṁ śrayiṣye||34||

na bhavenmaraṇāya jīvitaṁ me

viharetsvāsthyamidaṁ ca me na rogaḥ|

na ca yauvanamākṣipejjarā me

na ca saṁpattimimāṁ haredvipattiḥ||35||

iti durlabhamarthamūcivāṁsaṁ

tanayaṁ vākyamuvāca śākyarājaḥ|

tyaja buddhimimāmatipravṛttā-

mavahāsyo'timanoratho'kramaśca||36||

atha merugururguruṁ babhāṣe

yadi nāsti krama eṣa nāsmi vāryaḥ|

śaraṇājjvalanena dahyamānā-

nna hi niścikramiṣuḥ kṣamaṁ grahītum||37||

jagataśca yadā dhruvo viyogo

nanu dharmāya varaṁ svayaviyogaḥ|

avaśaṁ nanu viprayojayenmā-

makṛtasvārthamatṛptameva mṛtyuḥ||38||

iti bhūmipatirniśamya tasya

vyavasāyaṁ tanayasya nirmumukṣoḥ|

abhidhāya na yāsyatīti bhūyo

vidadhe rakṣaṇamuttamāṁśca kāmān||39||

sacivaistu nidarśito yathāvad

bahumānātpraṇayācca śāstrapūrvam|

guruṇā ca nivārito'śrupātaiḥ

praviveśāvasathaṁ tataḥ sa śocan||40||

calakuṇḍalacumbitānanābhi-

rghananiśvāsavikampitastanībhiḥ|

vanitābhiradhīralocanābhi-

mṛrgaśāvābhirivābhyudīkṣyamāṇaḥ||41||

sa hi kāñcanaparvatāvadāto

hṛdayenmādakaro varāṅganānām|

śravaṇāṅgavilocanātmabhāvā-

nvacanasparśavapurguṇairjahāra||42||

vigate divase tato vimānaṁ

vapuṣā sūrya iva pradīpyamānaḥ|

timiraṁ vijighāṁsurātmabhāsā

ravirudyanniva merumāruroha||43||

kanakojjvaladīptadīpavṛkṣaṁ

varakālāgurudhūpapūrṇagarbham|

adhiruhya sa vajrabhakticitraṁ

pravaraṁ kāñcanamāsanaṁ siṣeve||44||

tata uttamamuttamāṅganāstaṁ

niśi tūryairupatasthurindrakalpam|

himavacchirasīva candragaure

draviṇendrātmajamapsarogaṇaughāḥ||45||

paramairapi divyatūryakalpaiḥ

sa tu tairnaiva ratiṁ yayau na harṣam|

paramārthasukhāya tasya sādho-

rabhiniścikramiṣā yato na reme||46||

atha tatra suraistapovariṣṭhai-

rakaniṣṭhairvyavasāyamasya buddhvā|

yugapatpramadājanasya nidrā

vihitāsīdvikṛtāśca gātraceṣṭāḥ||47||

abhavacchayitā hi tatra kāci-

dviniveśya pracale kare kapolam|

dayitāmapi rukmapattracitrāṁ

kupitevāṅkagatāṁ vihāya vīṇām||48||

vibabhau karalagnaveṇuranyā

stanavisrastasitāṁśukā śayānā|

ṛjuṣaṭpadapaṅktijuṣṭapadmā

jalaphenaprahasattaṭā nadīva||49||

navapuṣkaragarbhakomalābhyāṁ

tapanīyojjvalasaṁgatāṅgadābhyām|

svapiti sma tathāparā bhujābhyāṁ

parirabhya priyavanmṛdaṅgameva||50||

navahāṭakabhūṣaṇāstathānyā

vasanaṁ pītamanuttamaṁ vasānāḥ|

avaśā ghananidrayā nipetu-

rgajabhagnā iva karṇikāraśākhāḥ||51||

avalambya gavākṣapārśvamanyā

śayitā cāpavibhugnagātrayaṣṭiḥ|

virarāja vilambicāruhārā

racitā toraṇāśālabhañjikeva||52||

maṇikuṇḍaladaṣṭapattralekhaṁ

mukhapadmaṁ vinataṁ tathāparasyāḥ|

śatapattramivārdhavakranāḍaṁ

sthitakāraṇḍavaghaṭṭitaṁ cakāśe||53||

aparāḥ śayitā yathopaviṣṭāḥ

stanabhārairavanamyamānagātrāḥ|

upaguhya parasparaṁ vireju-

rbhujapāśaistapanīyaparihāryaiḥ||54||

mahatī parivādinī ca kāci-

dvanitāliṅgya sakhīmiva prasuptā|

vijughūrṇa calatsuvarṇasūtrā

vadanenākulakarṇikojjvalena||55||

paṇavaṁ yuvatirbhujāṁsadeśā-

davavisraṁsitacārūpāśamanyā|

savilāsaratāntatāntamūrvo-

rvivare kāntamivābhinīya śiśye||56||

aparā babhūvurnimīlitākṣyo

vipulākṣyo'pi śubhabhruvo'pi satyaḥ|

pratisaṁkucitāravindakośāḥ

savitaryastamite yathā nalinyaḥ||57||

śithilākulamūrdhajā tathānyā

jaghanasrastavibhūṣaṇāṁśukāntā|

aśayiṣṭa vikīrṇakaṇṭhasūtrā

gajabhagnā pratiyātanāṅganeva||58||

aparāstvavaśā hriyā viyuktā

dhṛtimatyo'pi vapurguṇairupetāḥ|

viniśaśvasurulbaṇaṁ śayānā

vikṛtāḥ kṣiptabhūjā jajṛmbhire ca||59||

vyapaviddhavibhūṣaṇasrajo'nyā

visṛtāgranthanavāsaso visaṁjñāḥ|

animīlitaśuklaniścalākṣyo

na virejuḥ śayitā gatāsukalpāḥ||60||

vivṛtāsyapuṭā vivṛddhagātrī

prapatadvaktrajalā prakāśaguhyā|

aparā madaghūrṇiteva śiśye

na babhāse vikṛtaṁ vapuḥ pupoṣa||61||

iti sattvakulānvayānurūpaṁ

vividhaṁ sa pramadājanaḥ śayānaḥ|

sarasaḥ sadṛśaṁ babhāra rūpaṁ

pavanāvarjitarugnapuṣkarasya||62||

samavekṣya tathā tathā śayānā

vikṛtāstā yuvatīradhīraceṣṭāḥ|

guṇavadvapuṣo'pi valgubhāṣā

nṛpasūnuḥ sa vigarhayāṁbabhūva||63||

aśucirvikṛtaśca jīvaloke

vanitānāmayamīdṛśaḥ svabhāvaḥ|

vasanābharaṇaistu vañcyamānaḥ

puruṣaḥ strīviṣayeṣu rāgameti||64||

vimṛśedyadi yoṣitāṁ manuṣyaḥ

prakṛtiṁ svapnavikāramīdṛśaṁ ca|

dhruvamatra na vardhayetpramādaṁ

guṇasaṁkalpahatastu rāgameti||65||

iti tasya tadantaraṁ viditvā

niśi niścikramiṣā samudbabhūva|

avagamya manastato'sya devai-

rbhavanadvāramapāvṛtaṁ babhūva||66||

atha so'vatatāra harmyapṛṣṭhā-

dyuvatīstāḥ śayitā vigarhamāṇaḥ|

avatīrya tataśca nirviśaṅko

gṛhakakṣyāṁ prathamāṁ vinirjagāma||67||

turagāvacaraṁ sa bodhayitvā

javinaṁ chandakamitthamityuvāca|

hayamānaya kanthakaṁ tvarāvā-

namṛtaṁ prāptumito'dya me yiyāsā||68||

hṛdi yā mama tuṣṭiradya jātā

vyavasāyaśca yathā matau niviṣṭaḥ|

vijane'pi ca nāthavānivāsmi

dhruvamartho'bhimukhaḥ sameta iṣṭaḥ||69||

hriyameva ca saṁnatiṁ ca hitvā

śayitā matpramukhe yathā yuvatyaḥ|

vivṛte ca yathā svayaṁ kapāṭe

niyataṁ yātumato mamādya kālaḥ||70||

pratigṛhya tataḥ sa bharturājñāṁ

viditārtho'pi narendraśāsanasya|

manasīva pareṇa codyamāna-

sturagasyānayane matiṁ cakāra||71||

atha hemakhalīnapūrṇavaktraṁ

laghuśayyāstaraṇonapūrṇavaktraṁ

laghuśayyāstaraṇopagūḍhapṛṣṭham|

balasattvajavānvayopapannaṁ

sa varāśvaṁ tamupānināya bhartre||72||

pratatrikapucchamūlapārṣṇi

nibhṛtahṛsvatanūjapucchakarṇam|

vinatonnatapṛṣṭhakukṣipārśva

vipulaprothalalāṭakaṭyuraskam||73||

upaguhya sa taṁ viśālavakṣāḥ

kamalābhena ca sāntvayan kareṇa|

madhurākṣarayā girā śaśāsa

dhvajinīmadhyamiva praveṣṭukāmaḥ||74||

bahuśaḥ kila śatravo nirastāḥ

samare tvāmadhiruhya pārthivena|

ahamapyamṛtaṁ padaṁ yathāva-

tturagaśreṣṭha labheya tatkuruṣva||75||

sulabhāḥ khalu saṁyuge sahāyā

viṣayāvāptasukhe dhanārjane vā|

puruṣasya tu durlabhāḥ sahāyāḥ

patitasyāpadi dharmasaṁśraye vā||76||

iha caiva bhavanti ye sahāyaḥ

kaluṣe karmaṇi dharmasaṁśraye vā|

avagacchait me yathāntarātmā

niyataṁ te'pi janāstadaṁśabhājaḥ||77||

tadidaṁ parigamya dharmayuktaṁ

mama niryāṇamito jagaddhitāya|

turagottama vegavikramābhyāṁ

prayatasvātmahite jagaddhite ca||78||

iti suhṛdamivānuśiṣya kṛtye

turagavaraṁ nṛvaro vanaṁ yiyāsuḥ|

sitamasitagatidyutirvapuṣmān

raviriva śāradamabhramāruroha||79||

atha sa pariharanniśīthacaṇḍaṁ

parijanabodhakaraṁ dhvanīṁ sadaśvaḥ|

vigatahanuravaḥ praśāntaheṣa-

ścakitavimuktapadakramo jagāma||80||

kanakavalayabhūṣitaprakoṣṭhaiḥ

kamalanibhaiḥ kamalāniva pravidhya|

avanatatanavastato'sya yakṣā-

ścakitagatairdīdhare khurān karāgraiḥ||81||

guruparighakapāṭasaṁvṛtā yā

na sukhamapi dviradairapāvriyante|

vrajati nṛpasute gatasvanāstāḥ

svayamabhavanvivṛtāḥ puraḥ pratolyaḥ||82||

pitaramabhimukhaṁ sutaṁ ca bālaṁ

janamanuraktamanuttamāṁ ca lakṣmīm|

kṛtamatirapahāya nirvyapekṣaḥ

pitṛnagarātsa tato vinirjagāma||83||

atha sa vimalapaṅkajāyatākṣaḥ

puramavalokya nanāda siṁhanādam|

jananamaraṇayoradṛṣṭapāro

na puramahaṁ kapilāvhayaṁ praveṣṭā||84||

iti vacanamidaṁ niśamya tasya

draviṇapateḥ pariṣadgaṇā nananduḥ|

pramuditamanasaśca devasaṅghā

vyavasitapāraṇamāśaśaṁsire'smai||85||

hutavahavapuṣoḥ divaukaso'nye

vyavasitamasya suduṣkaraṁ viditvā|

akṛṣata tuhine pathi prakāśaṁ

ghanavivaraprasṛtā ivendupādāḥ||86||

harituragaturaṅgavatturaṅgaḥ

sa tu vicaranmanasīva codyamānaḥ|

aruṇaparuṣatāramantarikṣaṁ

sa ca subahūni jagāma yojanāni||87||

iti buddhacarite mahākāvye'bhiniṣkramaṇo

nāma pañcamaḥ sargaḥ||5||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

chandakanivartano nāma ṣaṣṭhaḥ sargaḥ

CANTO VI

tato muhūrtābhyudite

jagaccakṣuṣi bhāskare|

bhārgavasyāśramapadaṁ

sa dadarśa nṛṇāṁ varaḥ||1||

suptaviśvastahariṇaṁ

svasthasthitavihaṅgamam|

viśrānta iva yaddṛṣṭvā

kṛtārtha iva cābhavat||2||

sa vismayanivṛttyartha

tapaḥpūjārthameva ca|

svāṁ cānuvartitā rakṣa-

nnaśvapṛṣṭhādavatārat||3||

avatīrya ca pasparśa

nistīrṇamiti vājinam|

chandakaṁ cāvravītprītaḥ

snāpayanniva cakṣuṣā||4||

imaṁ tārkṣyopamajavaṁ

turaṅgamanugacchatā|

darśitā saumya madbhakti-

rvikramaścāyamātmanaḥ||5||

sarvathāsmyanyakāryo'pi

gṛhīto bhavatā hṛdi|

bhartusnehaśca yasyāya-

mīdṛśaḥ śaktireva ca||6||

asnigdho'pi samartho'sti

niḥsāmarthyo'pi bhaktimān|

bhaktimāṁścaiva śaktaśca

durlabhastvadvidho bhuvi||7||

tatprīto'smi tavānena

mahābhāgena karmaṇā|

yasya te mayi bhāvo'yaṁ

phalebhyo'pi parāṅmukhaḥ||8||

ko janasya phalasthasya

na syādabhimukho janaḥ|

janībhavati bhūyiṣṭhaṁ

svajano'pi viparyaye||9||

kulārtha dhāryate putraḥ

poṣārtha sevyate pitā|

āśayācchilaṣyati jaga-

nnāsti niṣkāraṇā svatā||10||

kimuktvā bahu saṁkṣepā-

tkṛtaṁ me sumahatpriyam|

nivartasvāśvamādāya

saṁprāpto'smīpsitaṁ padam||11||

ityuktvā sa mahābāhu-

ranuśaṁsacikīrṣayā|

bhūṣaṇānyavamucyāsmai

saṁtaptamanase dadau||12||

mukuṭāddīpakarmāṇaṁ

maṇīmādāya bhāsvaram|

bruvanvākyamidaṁ tasthau

sāṁditya iva mandaraḥ||13||

anena maṇinā chanda

praṇamya bahuśo nṛpaḥ|

vijñāpyo'muktaviśrambhaṁ

saṁtāpavinivṛttaye||14||

janmamaraṇanāśārtha

praviṣṭo'smi tapovanam|

na khalu svargatarṣeṇa

nāsnehena na manyunā||15||

tadevamabhiniṣkrāntaṁ

na māṁ śocitumarhasi|

bhūtvāpi hi ciraṁ śleṣaḥ

kālena na bhaviṣyati||16||

dhruvo yasmācca viśleṣa-

stasmānmokṣāya me matiḥ|

viprayogaḥ kathaṁ na syād

bhūyo'pi svajanāditi||17||

śokatyāgāya niṣkrāntaṁ

na māṁ śocitumarhasi|

śokahetuṣu kāmeṣu

saktāḥ śocyāstu rāgiṇaḥ||18||

ayaṁ ca kila pūrveṣā-

masmākaṁ niścayaḥ sthiraḥ|

iti dāyādyabhūtena

na śocyo'smi pathā vrajan||19||

bhavanti hyarthadāyādāḥ

puruṣasya viparyaye|

pṛthivyāṁ dharmadāyādāḥ

durlabhāstu na santi vā||20||

yadapi syādasamaye

yāto vanamasāviti|

akālo nāsti dharmasya

jīvite cañcale sati||21||

tasmādadyaiva me śreya-

ścetavyamiti niścayaḥ|

jīvite ko hi viśrambho

mṛtyau pratyarthini sthite||22||

evamādi tvayā saumya

vijñāpyo vasudhādhipaḥ|

prayatethāstathā caiva

yathā māṁ na smaredāpi||23||

api nairguṇyamasmākaṁ

vācyaṁ narapatau tvayā|

nairguṇyāttyajyate snehaḥ

snehatyāgānna śocyate||24||

iti vākyamidaṁ śrutvā

chandaḥ saṁtāpaviklavaḥ|

bāṣpagrathitayā vācā

pratyuvāca kṛtāñjaliḥ||25||

anena ta va bhāvena

bāndhavāyāsadāyinā|

bhartaḥ sīdati me ceto

nadīpaṅka iva dvipaḥ||26||

kasya notpādayedbāṣpaṁ

niścayaste'yamīdṛśaḥ|

ayomaye'pi hṛdaye

kiṁ punaḥ snehaviklave||27||

vimānaśayanārhaṁ hi

saukumāryamidaṁ kva ca|

kharadarbhāṅkuravatī

tapovanamahī kva ca||28||

śrutvā tu vyavasāyaṁ te

yadaśvo'yaṁ mayāhṛtaḥ|

balātkāreṇa tannātha

daivenaivāsmi kāritaḥ||29||

kathaṁ hyātmavaśo jānan

vyavasāyamimaṁ tava|

upānayeyaṁ turagaṁ

śokaṁ kapilavāstunaḥ||30||

tannārhasi mahābāho

vihātuṁ putralālasam|

snigdhaṁ vṛddhaṁ ca rājānaṁ

saddharmamiva nāstikaḥ||31||

saṁvardhanapariśrāntāṁ

dvitīyāṁ tāṁ ca mātaram|

devīṁ nārhasi vismartu

kṛtaghna iva satkriyām||32||

bālaputrāṁ guṇavartī

kulaślādhyāṁ pativratām|

devīmarhasi na tyaktuṁ

klībaḥ prāptāmiva śriyam||33||

putraṁ yāśodharaṁ ślādhyaṁ

yaśodharmabhṛtāṁ varam|

bālamarhasi na tyaktuṁ

vyasanīvottamaṁ yaśaḥ||34||

atha bandhuṁ ca rājyaṁ ca

tyaktumeva kṛtā matiḥ|

māṁ nārhasi vibho tyaktuṁ

tvatpādau hi gatirmama||35||

nāsmi yātuṁ puraṁ śakto

dahyamānena cetasā|

tvāmaraṇye parityajya

sumantra iva rāghavam||36||

kiṁ hi vakṣyati māṁ rājā

tvadṛte nagaraṁ gatam|

vakṣyāmyucitadarśitvā-

tkiṁ tavāntaḥpurāṇi vā||37||

yadapyātthāpi nairguṇyaṁ

vācyaṁ narapatāviti|

kiṁ tadvakṣyāmyabhūtaṁ te

nirdoṣasya muneriva||38||

hṛdayena salajjena

jivhayā sajjamānayā|

ahaṁ yadapi vā brūyāṁ

kastacchraddhātumarhati||39||

yo hi candramasastaikṣṇyaṁ

kathayecchraddadhīta vā|

sa doṣāṁstava doṣajña

kathayecchraddadhīta vā||40||

sānukrośasya satataṁ

nityaṁ karuṇavedinaḥ|

snigdhatyāgo na sadṛśo

nivartasva prasīda me||41||

iti śokābhibhūtasya

śrutvā chandasya bhāṣitam|

svasthaḥ paramayā dhṛtyā

jagāda vadatāṁ varaḥ||42||

madviyogaṁ prati cchanda

saṁtāpastyajyatāmayam|

nānābhāvo hi niyataṁ

pṛthagjātiṣu dehiṣu||43||

svajanaṁ yadyapi snehā-

nna tyajeyamahaṁ svayam|

mṛtyuranyonyamavaśā-

nasmān saṁtyājayiṣyati||44||

mahatyā tṛṣṇayā duḥkhai-

rgarbheṇāsmi yayā dhṛtaḥ|

tasyā niṣphalayatnāyāḥ

kvāhaṁ mātuḥ kva sā mama||45||

vāsavṛkṣe samāgamya

vigacchanti yathāṇḍajāḥ|

niyataṁ viprayogānta-

stathā bhūtasamāgamaḥ||46||

sametya ca yathā bhūyo

vyapayānti balāhakāḥ|

saṁyogo viprayogaśca

tathā me prāṇināṁ mataḥ||47||

yasmādyāti ca loko'yaṁ

vipralabhya paraṁparam|

mamattvaṁ na kṣamaṁ tasmā-

tsvapnabhūte samāgame||48||

sahajena viyujyante

parṇarāgeṇa pādapāḥ|

anyenānyasya viśleṣaḥ

kiṁ punarna bhaviṣyati||49||

tadevaṁ sati saṁtāpaṁ

mā kārṣī saumya gamyatām|

lambate yadi tu sneho

gatvāpi punarāvraja||50||

brūyāścāsmatkṛtāpekṣaṁ

janaṁ kapilavāstuni|

tyajyatāṁ tagdataḥ snehaḥ|

śrūyatāṁ cāsya niścayaḥ||51||

kṣiprameṣyati vā kṛtvā

janmamṛtyukṣayaṁ kila|

akṛtārtho nirārambho

nidhanaṁ yāsyatīti vā||52||

iti tasya vacaḥ śrutvā

kanthakasturagottamaḥ|

jivhayā lilihe pādau

bāṣpamuṣṇaṁ mumoca ca||53||

jālinā svastikāṅkena

cakramadhyena pāṇinā|

āmamarśa kumārastaṁ

babhāṣe ca vayasyavat||54||

muñca kanthaka mā bāṣpaṁ

darśiteyaṁ sadaśvatā|

mṛṣyatāṁ saphalaḥ śīghraṁ

śramaste'yaṁ bhaviṣyati||55||

maṇitsaruṁ chandakahastasaṁsthaṁ

tataḥ sa dhīro niśitaṁ gṛhītvā

kośādasiṁ kañcanabhakticitraṁ

bilādivaśīviṣamudbabarha||56||

niṣkāsya taṁ cotpalapattranīlaṁ

ciccheda citraṁ mukuṭaṁ sakeśam|

vikīryamāṇāṁśukamantarīkṣe

cikṣepa cainaṁ sarasīva haṁsam||57||

pūjābhilāṣeṇa ca bāhumānyā-

ddivaukasastaṁ jagṛhuḥ praviddham|

yathāvadenaṁ divi devasaṅghā

divyairviśeṣairmahayāṁ ca cakruḥ||58||

muktvā tvalaṁkārakalatravattāṁ

śrīvipravāsaṁ śirasaśca kṛtvā|

dṛṣṭvāṁśukaṁ kāñcanahaṁsacinhaṁ

vanyaṁ sa dhīro'bhicakāṅkṣa vāsaḥ||59||

tato mṛgavyādhanapurdivaukā

bhāvaṁ viditvāsya viśuddhabhāvaḥ|

kāṣāyavastro'bhiyayau samīpaṁ

taṁ śākyarājaprabhavo'bhyuvāca||60||

śivaṁ ca kāṣāyamṛṣidhvajaste

na yujyate hiṁsramidaṁ dhanuśca|

tatsaumya yadyasti na saktiratra

mahyaṁ prayacchedamidaṁ gṛhāṇa||61||

vyādho'bravītkāmada kāmamārā-

danena viśvāsya mṛgāgnihanmi|

arthastu śakropama yadyanena

hanta pratīcchānaya śuklametat||62||

pareṇa harṣeṇa tataḥ sa vanyaṁ

jagrāha vāso'śukamutsasarja|

vyādhastu divyaṁ vapureva bibhra-

ttacchuklamādāya divaṁ jagāma||63||

tataḥ kumāraśca sa cāśvagopa-

stasmiṁstathā yāti visismiyāte|

āraṇyake vāsasi caiva bhūya-

stasminnakārṣṭā bahumānamāśu||64||

chandaṁ tataḥ sāśrumukhaṁ visṛjya

kāṣāyasaṁbhṛddhṛtikīrtibhṛtsaḥ|

yenāśramastena yayau mahātmā

saṁdhyābhrasaṁvīta ivoḍurājaḥ||65||

tatastathā bhartari rājyaniḥspṛhe

tapovanaṁ yāti vivarṇavāsasi|

bhujau samutkṣipya tataḥ sa vājibhṛd

bhṛśaṁ vicukrośa papāta ca kṣitau||66||

vilokya bhūyaśca ruroda sasvaraṁ

hayaṁ bhujābhyāmupaguhya kanthakam|

tato nirāśo vilapananmuhurmuhu-

ryayau śarīreṇa puraṁ na cetasā||67||

kvacitpradadhyau vilalāpa ca kvacit

kvacitpracaskhāla papāta ca kvacit|

ato vrajan bhaktivaśena duḥkhita-

ścacāra bavhīravaśaḥ pathi kriyāḥ||68||

iti buddhacarite mahākāvye

chandakanivartano nāma ṣaṣṭhaḥ sargaḥ||6||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

tapovanapraveśo nāma saptamaḥ sargaḥ

CANTO VII

tato visṛjyāśrumukhaṁ rudantaṁ

chandaṁ vanacchandatayā nirāsthaḥ|

sarvārthasiddho vapuṣābhibhūya

tamāśramaṁ siddha iva prapede||1||

sa rājasūnurmṛgarājagāmī

mṛgājiraṁ tanmṛgavatpraviṣṭaḥ|

lakṣmīviyukto'pi śarīralakṣmyā

cakṣūṁṣi sarvāśramiṇāṁ jahāra||2||

sthitā hi hastasthayugāstathaiva

kautūhalāccakradharāḥ sadārāḥ|

tamindrakalpaṁ dadṛśurna jagmu-

rdhuryā ivārdhāvanataiḥ śirobhiḥ||3||

viprāśca gatvā bahiridhmahetoḥ

prāptāḥ samitpuṣpavitrahastāḥ|

tapaḥpradhānāḥ kṛtabuddhayo'pi

taṁ draṣṭumīyurna maṭhānabhīyuḥ||4||

hṛṣṭāśca kekā mumucurmayūrā

dṛṣṭvāmbudaṁ nīlamivonnamantaḥ|

śaṣpāṇi hitvābhimukhāśca tasthu-

rmṛgāścalākṣā mṛgacāriṇaśca||5||

dṛṣṭvā tamikṣvākukulapradīpaṁ

jvalantamudyantamivāṁśumantam|

kṛte'pi dohe janitapramodāḥ

prasusruvurhomaduhaśca gāvaḥ||6||

kaścidvasūnāmayamaṣṭamaḥ syā-

tsyādāviśvanoranyataraścyuto vā|

ucceruruccairiti tatra vāca-

staddarśanādvismayajā munīnām||7||

lekharṣabhasyeva vapurdvitīyaṁ

dhāmeva lokasya carācarasya|

sa dyotayāmāsa vanaṁ hi kṛtsnaṁ

yadṛcchayā sūrya ivāvatīrṇaḥ||8||

tataḥ sa tairāśramibhiryathāva-

dabhyarcitaścopanimantritaśca|

pratyarcayāṁ dharmabhṛto babhūva

svareṇa sāmbho'mbudharopamena||9||

kīrṇaṁ tathā puṇyakṛtā janena|

svargābhikāmena vimokṣakāmaḥ|

tamāśramaṁ so'nucacāra dhira-

stapāṁsi citrāṇi nirīkṣamāṇaḥ||10||

tapovikārāṁśca nirīkṣya saumya-

stapovane tatra tapodhanānām|

tapasvinaṁ kaṁcidanuvrajantaṁ

tattvaṁ vijijñāsuridaṁ babhāṣe||11||

tatpūrvamadyāśramadarśanaṁ me

yāsmādimaṁ dharmavidhiṁ na jāne|

tasmābhdavānarhati bhāṣituṁ me

yo niścayo yatprati vaḥ pravṛttaḥ||12||

tato dvijātiḥ sa tapovihāraḥ

śākyarṣabhāyarṣabhavikramāya|

krameṇa tasmai kathayāṁcakāra

tapoviśeṣāṁstapasaḥ phalaṁ ca||13||

agrāmyamannaṁ salile prarūḍhaṁ

parṇīna toyaṁ phalamūlameva|

yathāgamaṁ vṛttiriyaṁ munīnāṁ

bhinnāstu te te tapasāṁ vikalpāḥ||14||

uñchena jīvanti khagā ivānye

tṛṇāni kecinmṛgavaccaranti|

kecidbhujaṅgaiḥ saha vartayanti

valmīkabhūtā vanamārutena||15||

āśmaprayatnārjitavṛttayo'nye

kecitsvadantāpahatānnabhakṣāḥ|

kṛtvā parārtha śrapaṇaṁ tathānye

kurvanti kāryaṁ yadi śeṣamasti||16||

kecijjalaklinnajaṭākalāpā

dviḥ pāvakaṁ juvhati mantrapūrvam|

mīnaiḥ samaṁ kecidapo vigāhya

vasanti kūrmollikhitaiḥ śarīraiḥ||17||

evaṁvidhaiḥ kālacitaistapobhiḥ

parairdivaṁ yāntyaparairnṛlokam|

duḥkhena mārgeṇa sukhaṁ hyupaiti

sukhaṁ hi dharmasya vadanti mūlam||18||

ityevamādi dvipadendravatsaḥ

śrutvā vacastasya tapodhanasya|

adṛṣṭatattvo'pi na saṁtutoṣa|

śanairidaṁ cātmagataṁ babhāṣe||19||

duḥkhātmakaṁ naikavidhaṁ tapaśca

svargapradhānaṁ tapasaḥ phalaṁ ca|

lokāśca sarve pariṇāmavantaḥ

svalpe śramaḥ khalvayamāśramāṇām||20||

priyāṁśca bandhūnviṣayāṁśca hitvā

ye svargahetorniyamaṁ caranti|

te viprayuktāḥ khalu gantukāmā

mahattaraṁ bandhanameva bhūyaḥ||21||

kāyaklamairyaśca tapo'bhidhānaiḥ

pravṛttimakāṅkṣati kāmahetoḥ|

saṁsāradoṣānaparīkṣamāṇo

duḥkhena so'nvicchati duḥkhameva||22||

trāsaśca nityaṁ maraṇātprajānāṁ

yatnena cecchanti punaḥprasūtim|

satyāṁ pravṛttau niyataśca mṛtyu-

statraiva magnā yata eva bhītāḥ||23||

ihārthameke praviśanti khedaṁ

svargārthamanye śramamāpnuvanti|

sukhārthamāśākṛpaṇo'kṛtārthaḥ

patatyanarthe khalu jīvalokaḥ||24||

na khalvayaṁ garhita eva yatno

yo hīnamṛtsṛjya viśeṣagāmi|

prājñaiḥ samānena pariśrameṇa

kāryaṁ tu tadyatra punarna kāryam||25||

śarīrapīḍā tu yadīha dharmaḥ

sukhaṁ śarīrasya bhavatyadharmaḥ|

dharmeṇa cāpnoti sukhaṁ paratra

tasmādadharma phalatīha dharmaḥ||26||

yataḥ śarīraṁ manaso vaśena

pravartate cāpi nivartate ca|

yukto damaścetasa eva tasmā-

ccittādṛte kāṣṭhasamaṁ śarīram||27||

āhāraśuddhyā yadi puṇyamiṣṭaṁ

tasmānmṛgānāmapi puṇyamasti|

ye cāpi bāhyāḥ puruṣāḥ phalebhyo

bhāgyāparādhena parāṅmukhārthāḥ||28||

duḥkhe'bhisaṁdhistvatha puṇyahetuḥ

sukhe'pi kāryo nanu so'bhisaṁdhiḥ|

atha pramāṇaṁ na sukhe'bhisaṁdhi-

rduḥkhe pramāṇaṁ nanu nābhisaṁdhiḥ||29||

tathaiva ye karmaviśuddhihetoḥ

spṛśantyapastīrthamiti pravṛttāḥ|

tatrāpi toṣo hṛdi kevalo'yaṁ

na pāvayiṣyanti hi pāpamāpaḥ||30||

spṛṣṭaṁ hi yadyadguṇavadbhirambha-

stattatpṛthivyāṁ yadi tīrthamiṣṭam|

tasmādguṇāneva paraimi tīrtha-

māpastu niḥsaṁśayamāpa eva||31||

iti sma tattadbahuyuktiyuktaṁ

jagāda cāstaṁ ca yayau vivasvān|

tato havirdhūmavivarṇavṛkṣaṁ

tapaḥpraśāntaṁ sa vanaṁ viveśa||32||

abhyuddhṛtaprajvalitāgnihotraṁ

kṛtābhiṣekarṣijanāvakirṇam|

jāpyasvanākūjitadevakoṣṭhaṁ

dharmasya karmāntamiva pravṛttam||33||

kāścinniśāstatra niśākarābhaḥ

parīkṣamāṇaśca tapāṁsyuvāsa|

sarva parikṣepya tapaśca matvā

tasmāttapaḥkṣetratalājjagāma||34||

anvavrajannāśramiṇastatastaṁ

tadrūpamāhātmyagatairmanobhiḥ|

deśādanāryairabhibhūyamānā-

nmaharṣayo dharmamivāpayāntam||35||

tato jaṭāvalkalacīrakhelāṁ-

stapodhanāṁścaiva sa tāndadarśa|

tapāṁsi caiṣāmanurudhyamāna-

stasthau śive śrīmati vṛkṣamūle||36||

athopasṛtyāśramavāsinastaṁ

manuṣyavarya parivārya tasthuḥ|

vṛddhaśca teṣāṁ bahumānapūrvaṁ

kalena sāmnā giramityuvāca||37||

tvayyāgate pūrṇa ivāśramo'bhū-

tsaṁpadyate śūnya eva prayāte|

tasmādimaṁ nārhasi tāta hātuṁ

jijīviṣordehamiveṣṭamāyuḥ||38||

brahmarṣirājarṣisurarṣijuṣṭaḥ

puṇyaḥ samīpe himavān hi śailaḥ|

tapāṁsi tānyeva tapodhanānāṁ

yatsaṁnikarṣādbahulībhavanti||39||

tīrthāni puṇyāyānyabhitastathaiva

sopānabhūtāni nabhastalasya

juṣṭāni dharmātmabhirātmavadbhi-

rdevarṣibhiścaiva maharṣibhiśca||40||

itaśca bhūyaḥ kṣamamuttaraiva

diksevituṁ dharmīvaśeṣahetoḥ|

na tu kṣamaṁ dakṣiṇato budhena

padaṁ bhavedekamapi prayātum||41||

tapovane'sminnatha niṣkriyo vā

saṁkīrṇadharmāpatito'śucirvā|

dṛṣṭastvayā yena na te vivatsā

tadbrūhi yāvadrucito'stu vāsaḥ||42||

ime hi vāñchanti tapaḥsahāyaṁ

taponidhānapratīmaṁ bhavantam|

vāsastvayā hīndrasamena sārdha

bṛhaspaterabhyudayāvahaḥ syāt||43||

ityevamukte sa tapasvimadhye

tapasvimukhyena manīṣimukhyaḥ|

bhavapraṇāśāya kṛtapratijñaḥ

svaṁ bhāvāmantargatamācacakṣe||44||

ṛjvātmanāṁ dharmabhṛtāṁ munīnā-

miṣṭātithitvātsvajanopamānām|

evaṁvidhairmā prati bhāvajātaiḥ

prītiḥ parā me janitaśca mānaḥ||45||

snigdhābhirābhirhṛdayaṁgamābhiḥ

samāsataḥ snāta ivāsmi vāgbhiḥ|

ratiśca me dharmanavagrahasya

vispanditā saṁprati bhūya eva||46||

evaṁ pravṛttān bhavataḥ śaraṇyā-

natīva saṁdarśitapakṣapātān|

yāsyāmi hitveti mamāpi duḥkhaṁ

yathaiva bandhūṁstyajatastathaiva||47||

svargāya yuṣmākamayaṁ tu dharmo

mamābhilāṣastvapunarbhavāya|

asminvane yena na me vivatsā

bhinnaḥ pravṛttyā hi nivṛttidharmaḥ||48||

tannāratirme na parāpacāro

vanādito yena parivrajāmi|

dharme sthitāḥ pūrvayugānurūpe

sarve bhavanto hi maharṣikalpāḥ||49||

tato vacaḥ sūnṛtamarthavacca

suślakṣṇamojasvi ca garvita ca|

śrutvā kumārasya tapasvinaste

viśeṣayuktaṁ bahumānamīyuḥ||50||

kaściddvijastatra tu bhasmaśāyī

prāṁśuḥ śikhī dāravacīravāsāḥ|

āpiṅgalākṣastanudīrghaghoṇaḥ

kuṇḍaikahasto giramityuvāca||51||

dhīmannudāraḥ khalu niścayaste

yastvaṁ yuvā janmani dṛṣṭadoṣaḥ|

svargāpavargau hi vicārya samya-

gyasyāpavarge matirasti so'sti||52||

yajñaistapobhirniyamaiśca taistaiḥ

svarga yiyāsanti hi rāgavantaḥ|

rāgeṇa sārdha ripuṇeva yuddhvā

mokṣaṁ parīpsanti tu sattvavantaḥ||53||

tadbuddhireṣā yadi niścitā te

tūrṇaṁ bhavān gacchatu vindhyakoṣṭham|

asau munistatra vasatyarāḍo

yo naiṣṭhike śreyasi labdhacakṣuḥ||54||

tasmādbhavāñcchroṣyati tattvamārga

satyāṁ rucau saṁpratipatsyate ca|

yathā tu paśyāmi matistathaiṣā

tasyāpi yāsyatyavadhūya buddhim||55||

spaṣṭoccaghoṇaṁ vipulāyatākṣaṁ|

tāmrādharauṣṭhaṁ sitatīkṣaṇadaṁṣṭram|

idaṁ hi vaktuṁ tanuraktajivhaṁ

jñeyārṇavaṁ pāsyati kṛtsnameva||56||

gambhīratā yā bhavatastvagādhā

yā dīptatā yāni ca lakṣaṇāni|

ācāryakaṁ prāpsyasi tatpṛthivyāṁ

yannarṣibhiḥ pūrvayuge'pyavāptam||57||

paramamiti tato nṛpātmaja-

stamṛṣijanaṁ pratinandya niryayau|

vidhivadanuvidhāya te'pi taṁ

praviviśurāśramiṇastapovanam||58||

iti buddhacarite mahākāvye

tapovanapraveśo nāma saptamaḥ sargaḥ||7||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

antaḥpuravilāpo nāmāṣṭamaḥ sargaḥ

CANTO VIII

tatasturaṅgāvacaraḥ sa durmanā-

stathā vanaṁ bhartari nirmame gate|

cakāra yatnaṁ pathi śokanigrahe

tathāpi caivāśru na tasya cikṣiye||1||

yamekarātreṇa tu bharturājñayā

jagāma mārga saha tena vājinā|

iyāya bharturvirahaṁ vicintayaṁ-

stameva panthānamahobhiraṣṭabhiḥ||2||

hayaśca saujā vicacāra kanthaka-

statāma bhāvena babhūva nirmadaḥ|

alaṁkṛtaścāpi tathaiva bhūṣaṇai-

rabhūdgataśrīriva tena varjitaḥ||3||

nivṛtya caivābhimukhastapovanaṁ

bhṛśaṁ jiheṣe karuṇaṁ muhurmuhuḥ|

kṣudhānvito'pyadhvani śaṣpamambu vā

yathā purā nābhinanda nādade||4||

tato vihīnaṁ kapilāvhayaṁ puraṁ

mahātmanā tena jagaddhitātmanā|

krameṇa tau śūnyamivopajagmatu-

rdivākareṇeva vinākṛtaṁ nabhaḥ||5||

sapuṇḍarīkairapi śobhitaṁ jalai-

ralaṁkṛtaṁ puṣpadharairnagairapi|

tadeva tasyopavanaṁ vanopamaṁ

gatapraharṣairna rarāja nāgaraiḥ||6||

tato bhramadbhirdiśi dīnamānasai-

ranujjvalairbāṣpahatekṣaṇairnaraiḥ|

nirvāyamāṇāviva tāvubhau puraṁ

śanairapasnātamivābhijagmatuḥ||7||

niśāmya ca srastaśarīragāminau

vināgatau śākyakularṣabheṇa tau|

mumoca bāṣpaṁ pathi nāgaro janaḥ

pura rathe dāśaratherivāgate||8||

atha bruvantaḥ samupetamanyavo

janāḥ pathi cchandakamāgatāśravaḥ|

kva rājaputraḥ purarāṣṭranandano

hṛtastvayāsāviti pṛṣṭhato'nvayuḥ||9||

tataḥ sa tān bhaktimato'bravījjanā-

nnarendraputraṁ na parityajāmyaham|

rudannahaṁ tena tu nirjane vane

gṛhasthaveśaśca visarjitāviti||10||

idaṁ vacastasya niśamya te janāḥ

suduṣkaraṁ khalviti niścayaṁ yayuḥ|

pataddhi jahruḥ salilaṁ na netrajaṁ

mano nininduśca phalotthamātmanaḥ||11||

athocuradyaiva viśāma tadvanaṁ

gataḥ sa yatra dviparājavikramaḥ|

jijīviṣā nāsti hi tena no vinā

yathendriyāṇāṁ vigame śarīriṇām||12||

idaṁ puraṁ tena vivarjitaṁ vanaṁ

vanaṁ ca tattena samanvitaṁ puram|

na śobhate tena hi no vinā puraṁ

marutvatā vṛtravadhe yathā divam||13||

punaḥ kumāro vinivṛtta ityatho

gavākṣamālāḥ pratipedire'ṅganāḥ|

viviktapṛṣṭhaṁ ca niśāmya vājinaṁ

punargavākṣāṇi pidhāya cukruśuḥ||14||

praviṣṭadīkṣastu sutopalabdhaye

vratena śokena ca khinnamānasaḥ|

jajāpa devāyatane narādhipa-

ścakāra tāstāśca yathāśayāḥ kriyāḥ||15||

tataḥ sa bāṣpapratipūrṇalocana-

sturaṅgamādāya turaṅgamānugaḥ|

viveśa śokābhihato nṛpakṣayaṁ

yudhāpinīte ripuṇeva bhartari||16||

vigāhamānaśca narendramandiraṁ

vilokayannaśruvahena cakṣuṣā|

svareṇa puṣṭena rurāva kanthako

janāya duḥkhaṁ prativedayanniva||17||

tataḥ khagāśca kṣayamadhyagocarāḥ

samīpabaddhāsturagāśca satkṛtāḥ|

hayasya tasya pratisasvanuḥ svanaṁ

narendrasūnorupayānaśaṅkinaḥ||18||

janāśca harṣatiśayena vañcitā

janādhipāntaḥpurasaṁnikarṣagāḥ|

yathā hayaḥ kanthaka eṣa heṣate

dhruvaṁ kumāro viśatīti menire||19||

atipraharṣādatha śokamūrchitāḥ

kumārasaṁdarśanalolalocanāḥ|

gṛhādviniścakramurāśayā striyaḥ

śaratpayodādiva vidyutaścalāḥ||20||

vilambakeśyo malināṁśukāmbarā

nirañjanairbāṣpahatekṣaṇairmukhaiḥ|

striyo na rejurmṛjayā vinākṛtā

divīva tārā rajanīkṣayāruṇāḥ||21||

araktatāmraiścaraṇairanūpurai-

rakuṇḍalairārjavakandharairmukhaiḥ|

svabhāvapīnairjaghanairamekhalai-

rahārayoktrairmuṣitairiva stanaiḥ||22||

nirīkṣya tā bāṣpaparītalocanā

nirāśrayaṁ chandakamaśvameva ca|

viṣaṇṇavaktrā rurudurvarāṅganā

vanāntare gāva ivarṣabhojjhitāḥ||23||

tataḥ sabāṣpā mahīṣī mahīpateḥ

pranaṣṭavatsā mahiṣīva vatsalā|

pragṛhya bāhū nipapāta gautamī

vilolaparṇā kadalīva kāñcanī||24||

hatatviṣo'nyāḥ śithilāṁsabāhavaḥ

striyo viṣādena vicetanā iva|

na cukruśurnāśru jahurna śaśvasu-

rna celurāsurlikhitā iva sthitāḥ||25||

adhīramanyāḥ patiśokamūrcchitā

vilocanaprasravaṇairmukhaiḥ striyaḥ|

siṣiñcire proṣitacandanān stanā-

ndharādharaḥ prasravaṇairivopalān||26||

mukhaiśca tāsāṁ nāyanāmbutāḍitaiṁ

rarāja tadrājaniveśanaṁ tadā|

navāmbukāle'mbudavṛṣṭitāḍitaiḥ

sravajjalaistāmarasairyathā saraḥ||27||

suvṛttapiṇāḍagulibhirnirantarai-

rabhūṣaṇairgūḍhasirairvarāṅganāḥ|

urāṁsi jaghnuḥ kamalopamaiḥ karaiḥ

svapallavairvātacalā latā iva||28||

karaprahārapracalaiśca tā babhu-

stathāpi nāryaḥ sahitonnataiḥ stanaiḥ|

vanānilāghūrṇitapadmakampitai

rathāṅganāmnāṁ mithunairivāpagāḥ||29||

yathā ca vakṣāṁsi karairapīḍayaṁ-

stathaiva vakṣobhirapīḍayan karān|

akārayaṁstatra parasparaṁ vyathāḥ

karāgravakṣāṁsyabalā dayālasāḥ||30||

tatastu roṣapraviraktalocanā

viṣādasaṁbandhikaṣāyagadgadam|

uvāca niśvāsacalatpayodharā

vigāḍhaśokāśrudharā yaśodharā||31||

niśi prasuptāmavaśāṁ vihāya māṁ

gataḥ kva sa chandaka manmanorathaḥ|

upāgate ca tvayi kanthake ca me

samaṁ gateṣu triṣu kampate manaḥ||32||

anāryamasnigdhamamitrakarma me

nṛśaṁsa kṛtvā kimihādya rodiṣi|

niyaccha bāṣpaṁ bhava tuṣṭamānaso

na saṁvadatyaśru ca tacca karma te||33||

priyeṇa vaśyena hitena sādhunā

tvayā sahāyena yathārthakāriṇā|

gato'ryaputro hyapunarnivṛttaye

ramasva diṣṭyā saphalaḥ śramastava||34||

varaṁ manuṣyasya vicakṣaṇo ripu-

rna mitramaprājñamayogapeśalam|

suhṛdbruveṇa hyavipaścitā tvayā

kṛtaḥ kulasyāsya mahānupaplavaḥ||35||

imā hi śocyā vyavamuktabhūṣaṇāḥ

prasaktabāṣpāvilaraktalocanāḥ|

sthite'pi patyau himavanmahīsame

pranaṣṭaśobhā vidhavā iva striyaḥ||36||

imāśca vikṣiptaviṭaṅkabāhavaḥ

prasaktapārāvatadīrghanisvanāḥ|

vinākṛtāstena sahāvarodhanai-

rbhṛśaṁ rudantīva vimānapaṅktayaḥ||37||

anarthakāmo'sya janasya sarvathā

turaṅgamo'pi dhruvameṣa kanthakaḥ|

jahāra sarvasvamitastathā hi me

jane prasupte niśi ratnacauravat||38||

yadā samarthaḥ khalu soḍhumāgatā-

niṣuprahārānapi kiṁ punaḥ kaśāḥ|

gataḥ kaśāpātabhayātkathaṁ nvayaṁ

śriyaṁ gṛhītvā hṛdayaṁ ca me samam||39||

anāryakarmā bhṛśamadya heṣate

narendradhiṣṇyaṁ pratipūrayanniva|

yadā tu nirvāhayati sma me priyaṁ

tadā hi mūkasturagādhamo'bhavat||40||

yadi hyaheṣiṣyata bodhayan janaṁ

khuraiḥ kṣitau vāpyakariṣyata dhvanim|

hanusvanaṁ vājanayiṣyaduttamaṁ

na cābhaviṣyanmama duḥkhamīdṛśam||41||

itīha devyāḥ paridevitāśrayaṁ

niśamya bāṣpagrathitākṣaraṁ vacaḥ|

adhomukhaḥ sāśrukalaḥ kṛtāñjaliḥ

śanairidaṁ chandaka uttaraṁ jagau||42||

vigarhituṁ nārhasi devi kanthakaṁ

na cāpi roṣaṁ mayi kartumarhasi|

anāgasau svaḥ samavehi sarvaśo

gato nṛdevaḥ sa hi devi devavat||43||

ahaṁ hi jānannapi rājaśāsanaṁ

balātkṛtaḥ kairapi daivatairiva|

upānayaṁ tūrṇamimaṁ turaṅgamaṁ

tathānvagacchaṁ vigataśramo'dhvani||44||

vrajannayaṁ vajivaro'pi nāspṛśa-

nmahī khurāgrairvidhṛtairivāntarā|

tathaiva daivādiva saṁyatānano

hanusvanaṁ nākṛta nāpyaheṣata||45||

yato bahirgacchati pārthivātmaje

tadābhavaddvāramapāvṛtaṁ svayam|

tamaśca naiśaṁ raviṇeva pāṭitaṁ

tapo'pi daivo vidhireṣa gṛhyatām||46||

yadapramatto'pi narendraśāsanād

gṛhe pure civa sahasraśo janaḥ|

tadā sa nābudhyata nidrayā hṛta-

stato'pi daivo vidhireṣa gṛhyatām||47||

yataśca vāso vanavāsasaṁmataṁ

nisṛṣṭamasmai samaye divaukasā|

divi praviddhaṁ mukuṭaṁ ca taddhṛtaṁ

tato'pi daivo vidhireṣa gṛhyatām||48||

tadevamāvāṁ naradevi doṣato

na tatprayātaṁ prati gantumarhasi|

na kāmakāro mama nāsya vājinaḥ

kṛtānuyātraḥ sa hi daivatairgataḥ||49||

iti prayāṇaṁ bahudevamadbhūtaṁ

niśamya tāstasya mahātmanaḥ striyaḥ|

pranaṣṭaśokā iva vismayaṁ yayu-

rmanojvaraṁ pravrajanāttu lebhire||50||

viṣādapāriplavalocanā tataḥ

pranaṣṭapotā kurarīva duḥkhitā|

vihāya dhairya virurāva gautamī

tatāma caivāśrumukhī jagāda ca||51||

mahormimanto mṛdavo'sitāḥ śubhāḥ

pṛthakpṛthaṅmūlaruhāḥ samudgatāḥ|

praveritāste bhuvi tasya murdhajā

narendramaulīpariveṣṭanakṣamāḥ||52||

pralambabāhurmṛgarājavikramo

maharṣabhākṣaḥ kanakojjvaladyutiḥ|

viśālavakṣā ghanadundubhisvana-

stathāvidho'pyāśramavāsamarhati||53||

abhāginī nūnamiyaṁ vasuṁdharā

tamāryakarmāṇamanuttamaṁ patim|

gatastato'sau guṇavān hi tādṛśo

nṛpaḥ prajābhāgyaguṇaiḥ prasūyate||54||

sujātajālāvatatāṅgulī mṛdū

nigūḍhagulphau bisapuṣpakomalau|

vanāntabhūmiṁ kaṭhināṁ kathaṁ nu tau

sacakramadhyau caraṇau gamiṣyataḥ||55||

vimānapṛṣṭhe śayanāsanocitaṁ

mahārhavastrāgurucandanārcitam|

kathaṁ nu śītoṣṇajalāgameṣu ta-

ccharīramojasvi vane bhaviṣyati||56||

kulena sattvena balena varcasā

śrutena lakṣmyā vayasā ca garvitaḥ|

pradātumevābhyucito na yācituṁ

kathaṁ sa bhikṣāṁ parataścariṣyati||57||

śucau śayitvā śayane hiraṇmaye

prabodhyamāno niśi tūryanisvanaiḥ|

kathaṁ bata svapsyati so'dya me vratī

paṭaikadeśāntarite mahītale||58||

imaṁ pralāpaṁ karuṇaṁ niśamya tā

bhujaiḥ pariṣvajya parasparaṁ striyaḥ|

vilocanebhyaḥ salilāni tatyaju-

rmadhūni puṣpebhya iveritā latāḥ||59||

tato dharāyāmapatadyaśodharā

vicakravākeva rathāṅgasāvhayā|

śanaiśca tattadvilalāpa viklavā

muhurmuhurgadgadaruddhayā girā||60||

sa māmanāthāṁ sahadharmacāriṇī-

mapāsya dharma yadi kartumicchati|

kuto'sya dharmaḥ sahadharmacāriṇī

vinā tapo yaḥ paribhoktumicchati||61||

śṛṇoti nūnaṁ sa na pūrvapārthivā-

nmahāsudarśaprabhṛtīn pitāmahān|

vanāni patnīsahitānupeyuṣa-

stathā hi dharma madṛte cikīrṣīte||62||

makheṣu vā vedavidhānasaṁskṛtau

na daṁpatī paśyati dīkṣitābubhau|

samaṁ bubhukṣū parato'pi tatphalaṁ

tato'sya jāto mayi dharmamatsaraḥ||63||

dhruvaṁ sa jānanmama dharmavallabho

manaḥ priyerṣyākalahaṁ muhurmithaḥ|

sukhaṁ vibhīrmāmapahāya roṣaṇāṁ

mahendraloke'psaraso jighṛkṣati||64||

iyaṁ tu cintā mama kīdṛśaṁ nu tā

vapurguṇaṁ bibhrati tatra yoṣitaḥ|

vane yadartha sa tapāṁsi tapyate

śriyaṁ ca hitvā mama bhaktimeva ca||65||

na khalviyaṁ svargasukhāya me spṛhā

na tajjanasyātmavato'pi durlabham|

sa tu priyo māmiha vā paratra vā

kathaṁ na jahyāditi me manorathaḥ||66||

abhāginī yadyahamāyatekṣaṇaṁ

śucismitaṁ bharturudīkṣituṁ mukham|

na mandabhāgyo'rhati rāhulo'pyayaṁ

kadācidaṅke parivartituṁ pituḥ||67||

aho nṛśaṁsaṁ sukumāravarcasaḥ

sudāruṇaṁ tasya manasvino manaḥ|

kalapralāpaṁ dviṣato'pi harṣaṇaṁ

śiśuṁ sutaṁ yastyajatīdṛśaṁ bata||68||

mamāpi kāmaṁ hṛdayaṁ sudāruṇaṁ

śilāmayaṁ vāpyayaso'pi vā kṛtam|

anāthavacchrīrahite sukhocite

vanaṁ gate bhartari yanna dīryate||69||

itīha devī patiśokamūrchitā

ruroda dadhyau vilalāpa cāsakṛt|

svabhāvadhīrāpi hi sā satī śucā

dhṛtiṁ na sasmāra cakāra no hriyam||70||

tatastathā śokavilāpaviklavāṁ

yaśodharāṁ prekṣya vasuṁdharāgatām|

mahāravindairiva vṛṣṭitāḍitai-

rmukhaiḥ sabāṣpairvanitā vicukruśuḥ||71||

samāptajāpyaḥ kṛtahomamaṅgalo

nṛpastu devāyatanādviniryayau|

janasya tejārtaraveṇa cāhata-

ścacāla vajradhvanineva vāraṇaḥ||72||

niśāmya ca cchandakakanthakāvubhau

sutasya saṁśrutya ca niścayaṁ sthiram|

papāta śokābhihato mahīpatiḥ

śacīpatervṛtta ivotsave dhvajaḥ||73||

tato muhūrta sutaśokamohito

janena tulyābhijanena dhāritaḥ|

nirīkṣya dṛṣṭyā jalapūrṇayā hayaṁ

mahītalastho vilalāpa pārthivaḥ||74||

bahūni kṛtvā samare priyāṇi me

mahattvayā kanthaka vipriyaṁ kṛtam|

guṇapriyo yena vane sa me priyaḥ

priyo'pi sannapriyavatpraveritaḥ||75||

tadadya māṁ vā naya tatra yatra sa

vraja drutaṁ vā punarenamānaya|

ṛte hi tasmānmama nāsti jīvitaṁ

vigāḍharogasya sadauṣadhādiva||76||

suvarṇaniṣṭhīvini mṛtyunā hṛte

suduṣkaraṁ yanna mamāra saṁjayaḥ|

ahaṁ punardharmaratau sute gate

mumukṣurātmānamanātmavāniva||77||

vibhordaśakṣatrakṛtaḥ prajāpateḥ

parāparajñasya vivasvadātmanaḥ|

priyeṇa putreṇa satā vinākṛtaṁ

kathaṁ na muhyeddhi mano manorapi||78||

ajasya rājñastanayāya dhīmate

narādhipāyendrasakhāya me spṛhā|

gate vanaṁ yastanaye divaṁ gato

na moghabāṣpaḥ kṛpaṇaṁ jijīva ha||79||

pracakṣva me bhadra tadāśramājiraṁ

hṛtastvayā yatra sa me jalāñjaliḥ|

ime parīpsanti hi taṁ pipāsavo

mamāsavaḥ pretagatiṁ yiyāsavaḥ||80||

iti tanayaviyogajātaduḥkha

kṣitisadṛśaṁ sahajaṁ vihāya dhairyam|

daśaratha iva rāmaśokavaśyo

bahu vilalāpa nṛpo visaṁjñakalpaḥ||81||

śrutavinayaguṇānvitastatastaṁ

matisacivaḥ pravayā purohitaśca|

samadhṛtamidamūcaturyathāva-

nna ca pariptamukhau na cāpyaśokau||82||

tyaja naravara śokamehi dhairya

kudhṛtirivārhasi dhīra nāśru moktum|

srajamiva mṛditāmapāsya lakṣmīṁ

bhuvi bahavo hi nṛpā vanānyabhīyuḥ||83||

api ca niyata eṣa tasya bhāvaḥ

smara vacanaṁ tadṛṣeḥ purāsitasya|

na hi sa divi na cakravartirājye

kṣaṇamapi vāsayituṁ sukhena śakyaḥ||84||

yadi tu nṛvara kārya eva yatna-

stvaritamudāhara yāvadatra yāvaḥ|

bahuvidhimiha yuddhamastu tāva-

ttava tanayasya vidheśca tasya tasya||85||

narapatiratha tau śaśāsa tasmād

drutamita eva yuvāmabhiprayātam|

na hi mama hṛdayaṁ prayāti śāntiṁ

vanaśakuneriva putralālasasya||86||

paramamiti narendraśāsanāttau

yayaturamātyapurohitau vanaṁ tat|

kṛtamiti savadhūjanaḥ sadāro

nṛpatirapi pracakāra śeṣakāryam||87||

iti buddhacarite mahākāvye'ntaḥpuravilāpo

nāmāṣṭamaḥ sargaḥ||8||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

kumārānveṣaṇoṁ nāma navamaḥ sargaḥ

CANTO IX

tatastadā mantripurohitau tau

bāṣpapratodābhihatau nṛpeṇa|

viddhau sadaśvāviva sarvayatnā-

tsauhārdaśīghraṁ yayaturvanaṁ tat||1||

tamāśramaṁ jātapariśramau tā-

vupetya kāle sadṛśānuyātrau|

rājarddhimutsṛjya vinītaceṣṭā-

vupeyaturbhārgavadhiṣṇyameva||2||

tau nyāyatastaṁ pratipūjya vipraṁ

tenārcitau tāvapi cānurūpam|

kṛtāsanau bhārgavamāsanasthaṁ

chittvā kathāmūcaturātmakṛtyam||3||

śuddhaujasaḥ śuddhaviśālakīrte-

rikṣvākuvaṁśaprabhavasya rājñaḥ|

imaṁ janaṁ vettu bhavānadhītaṁ

śrutagrahe mantraparigrahe ca||4||

tasyendrakalpasya jayantakalpaḥ

putro jarāmṛtyubhayaṁ titīrṣuḥ|

ihābhyutepaḥ kila tasya heto-

rāvāmupetau bhagavānavaitu||5||

tau so'bravīdasti sa dīrghabāhuḥ

prāptaḥ kumāro na tu nāvabuddhaḥ|

dharmo'yamāvartaka ityavetya

yātastvarāḍābhimukho mumukṣuḥ||6||

tasmāttatastāvupalabhya tattvaṁ

taṁ vipramāmantrya tadaiva sadyaḥ|

khinnāvakhinnāviva rājabhaktyā

prasasratustena yataḥ sa yātaḥ||7||

yāntau tatastau mṛjayā vihīna-

mapaśyatāṁ taṁ vapuṣojjvalantam|

upopaviṣṭaṁ pathi vṛkṣamūle

sūrya ghanābhogamiva praviṣṭam||8||

yānaṁ vihāyopayayau tatastaṁ

purohito mantradhareṇa sārdham|

yathā vanasthaṁ sahavāmadevo

rāmaṁ didṛkṣurmunirāvairvaśeyaḥ||9||

tāvarcayāmāsaturarhatastaṁ

divīva śukrāṅgirasau mahendram|

pratyarcayāmāsa sa cārhatastau

divīva śukrāṅgirasau mahendraḥ||10||

kṛtābhyanujñāvabhitastatastau

niṣedatuḥ śākyakuladhvajasya|

virejatustasya ca saṁnikarṣe

punarvasū yogagatāvivendoḥ||11||

taṁ vṛkṣamūlasthamabhijvalantaṁ

purohito rājasutaṁ babhāṣe|

yathopaviṣṭaṁ divi pārijāte

bṛhaspatiḥ śakrasutaṁ jayantam||12||

tvacchokaśalye hṛdayāvagāḍhe

mohaṁ gato bhūmitale muhūrtam|

kumāra rājā nayanāmbuvarṣo

yattvāmavocattadidaṁ nibodha||13||

jānāmi dharma prati niścayaṁ te

paraimi te bhāvinametamartham|

ahaṁ tvakāle vanasaṁśrayātte

śokāgnināgnipratimena dahye||14||

tadehi dharmapriya matpriyārtha

dharmārthameva tyaja buddhimetām|

ayaṁ hi mā śokarayaḥ pravṛddhau

nadīrayaḥ kūlamivābhihanti||15||

meghāmbukakṣādriṣu yā hi vṛttiḥ

samīraṇārkāgnimahāśanīnām|

tāṁ vṛttimasmāsu karoti śoko

vikarṣaṇocchoṣaṇadāhabhedaiḥ||16||

tadbhuṅkṣva tāvadvasudhādhipatyaṁ

kāle vanaṁ yāsyāsi śāstradṛṣṭe|

aniṣṭabandhau kuru mayyapekṣāṁ

sarveṣu bhūteṣu dayā hi dharmaḥ||17||

na caiṣa dharmo vana eva siddhaḥ

pure'pi siddhirniyatā yatīnām|

buddhiśca yatnaśca nimittamatra

vana ca liṅgaṁ ca hi bhīrucinham||18||

maulīdharairasaviṣaktahāraiḥ

keyūraviṣṭabdhabhujairnarendraiḥ|

lakṣbhyaṅkamadhye parivartamānaiḥ

prāpto gṛhasthairapi mokṣadharmaḥ||19||

dhruvānujau yau balivajrabāhū

vaibhrājamāṣāḍhamathāntidevam|

videharājaṁ janakaṁ tathaiva

śālvadrumaṁ senajitaśca rājñaḥ||20||

etān gṛhasthānnṛpatīnavehi

naiḥśreyase dharmavidhau vinītān|

ubhe'pi tasmādyugapadbhajasva

cittādhipatyaṁ ca nṛpaśriyaṁ ca||21||

icchāmi hi tvāmupaguhya gāḍhaṁ

kṛtābhiṣekaṁ salilārdrameva|

dhṛtātapattraṁ samudīkṣamāṇa-

stenaiva harṣeṇa vanaṁ praveṣṭum||22||

ityabravīdbhūmipatirbhavantaṁ

vākyena bāṣpagrathitākṣareṇa|

śrutvā bhavānarhati tatpriyārtha

snehena tasnehamanuprayātum||23||

śokāmbhasi tvatprabhave hyagādhe

duḥkhārṇave majjati śākyarājaḥ|

tasmāttamuttāraya nāthahīnaṁ

nirāśrayaṁ magnamivārṇave nauḥ||24||

bhīṣmeṇa gaṅgodarasaṁbhavena

rāmeṇa rāmeṇa ca bhārgaveṇa|

śrutvā kṛtaṁ karma pituḥ priyārtha

pitustvamaopyarhasi kartumiṣṭam||25||

saṁvardhayitrī samavehi devī-

magastyajuṣṭāṁ diśamaprayātām|

pranaṣṭavatsāmiva vatsalāṁ gā-

majasramārtā karuṇaṁ rudantīm||26||

haṁsena haṁsīmiva viprayuktāṁ

tyaktāṁ gajeneva vane kareṇum|

artā sanāthāmapi nāthahīnāṁ

trātuṁ vadhūmarhasi darśanena||27||

ekaṁ sutaṁ bālamanarhaduḥkhaṁ

saṁtāpamantargatamudvahantam|

taṁ rāhulaṁ mokṣaya bandhuśokā-

drāhūpasargādeva pūrṇacandram||28||

śokāgninā tvadvirahendhanena|

niḥsvāsadhūmena tamaḥśikhena|

tvaddarśanāmbvicchati dahyamāna-

mantaḥpuraṁ caiva puraṁ ca kṛtsnam||29||

sa bodhisattvaḥ paripūrṇasattvaḥ

śrutvā vacastasya purohitasya|

dhyātvā muhūrtaṁ guṇavadguṇajñaḥ

pratyuttaraṁ praśritamityuvāca||30||

avaimi bhāvaṁ tanaye pitṝṇāṁ

viśeṣato yo mayi bhūmipasya|

jānannapi vyādhijarāvipadbhyo

bhītastvagatyā svajanaṁ tyajāmi||31||

draṣṭuṁ priyaṁ kaḥ svajanaṁ hi necche-

nnānte yadi syātpriyaviprayogaḥ|

yadā tu bhūtvāpi ciraṁ viyoga-

stato guruaṁ snindhamapi tyajāmi||32||

maddhetukaṁ yattu narādhipasya

śokaṁ bhavānāha na tatpriyaṁ me|

yatsvapnabhūteṣu samāgameṣu

saṁtapyate bhāvini viprayoge||33||

evaṁ ca te niścayametu buddhi-

rdṛṣṭvā vicitraṁ jagataḥ pracāram|

saṁtāpaheturna suto na bandhu-

rajñānanaimittika eṣa tāpaḥ||34||

yathādhvagānamiha saṁgatānāṁ

kāle viyogo niyataḥ prajānām|

prājño janaḥ ko tu bhajeta śokaṁ

bandhupratijñātajanairvihīnaḥ||35||

ihaiti hitvā svajanaṁ paratra

pralabhya cehāpi punaḥ prayāti|

gatvāpi tatrāpyaparatra gaccha-

tyevaṁ jane tyāgini ko'nurodhaḥ||36||

yadā ca garbhātprabhṛti pravṛttaḥ

sarvāsvavasthāsu vadhāya mṛtyuḥ|

kasmādakāle vanasaṁśrayaṁ me

putrapriyastatrabhavānavocat||37||

bhavatyakālo viṣayābhipattau

kālastathaivārthavidhau pradiṣṭaḥ|

kālo jagatkarṣati sarvakālā-

nnirvāhake śreyasi nāsti kālaḥ||38||

rājyaṁ mumukṣurmayi yacca rājā

tadapyudāraṁ sadṛśaṁ pituśca|

pratigrahītuṁ mama na kṣamaṁ tu

lobhādapathyānnamivāturasya||39||

kathaṁ nu mohāyatanaṁ nṛpatvaṁ

kṣamaṁ prapattuṁ viduṣā nareṇa|

sodvegatā yatra madaḥ śramaśca

parāpacāreṇa ca dharmapīḍā||40||

jāmbūnadaṁ harmyamiva pradīptaṁ

viṣeṇa saṁyuktamivottamānnam|

grāhākulaṁ cāmbviva sāravindaṁ

rājyaṁ hi ramyaṁ vyasanāśrayaṁ ca||41||

itthaṁ ca rājyaṁ na sukhaṁ na dharmaḥ

pūrve yathā jātaghṛṇā narendrāḥ|

vayaḥprakarṣe'parihāryaduḥkhe

rājyāni muktvā vanameva jagmuḥ||42||

varaṁ hi bhuktāni tṛṇānyaraṇye

toṣaṁ paraṁ ratnamivopagṛhya|

sahoṣitaṁ śrīsulabhairna caiva

doṣairadṛśyairiva kṛṣṇasarpaiḥ||43||

ślādhyaṁ hi rājyāni vihāya rājñāṁ

dharmābhilāṣeṇa vanaṁ praveṣṭum|

bhagnapratijñasya na tūpapannaṁ

vanaṁ parityajya gṛhaṁ praveṣṭum||44||

jātaḥ kule ko hi naraḥ sasattvo

dharmābhilāṣeṇa vanaṁ praviṣṭaḥ|

kāṣāyamutsṛjya vimuktalajjaḥ

puraṁdarasyāpi puraṁ śrayeta||45||

lobhāddhi mohādathavā bhayena

yo vāntamannaṁ punarādadīta|

lobhātsa mohādathavā bhayena

saṁtyajya kāmān punarādadīta||46||

yaśca pradīptāccharaṇātkathaṁci-

nniṣkramya bhūyaḥ praviśettadeva|

gārhasthyamutsṛjya sa dṛṣṭadoṣo

mohena bhūyo'bhilaṣedgrahītum||47||

yā ca śrutirmokṣamavāptavanto

nṛpā gṛhasthā iti naitadasti|

śamapradhānaḥ kva ca mokṣadharmo

daṇḍapradhānaḥ kva ca rājadharmaḥ||48||

śame ratiścecchithilaṁ ca rājyaṁ

rājye matiścecchamaviplavaśca|

śamaśca taikṣṇyaṁ ca hi nopapannaṁ

śītoṣṇayoraikyamivodakāgnyoḥ||49||

tanniścayādvā vasudhādhipāste

rājyāni muktvā śamamāptavantaḥ|

rājyāṅgitā vā nibhṛtendriyatvā-

danaiṣṭhike mokṣakṛtābhimānāḥ||50||

teṣāṁ ca rājye'stu śamo yathāva-

tprāpto vanaṁ nāhamaniścayena|

chittvā hi pāśaṁ gṛhabandhusaṁjñaṁ

muktaḥ punarna pravivikṣurasmi||51||

ityātmavijñānaguṇānurūpaṁ

muktaspṛhaṁ hetumadūrjitaṁ ca|

śrutvā narendrātmajamuktavantaṁ

pratyuttaraṁ mantradharo'pyuvāca||52||

yo niścayo dharmavidhau tavāyaṁ

nāyaṁ na yukto na tu kālayuktaḥ|

śokāya dattvā pitaraṁ vayaḥsthaṁ

syāddharmakāmasya hi te na dharmaḥ||53||

nūnaṁ ca buddhistava nātisūkṣmā

dharmārthakāmeṣvavicakṣaṇā vā|

hetoradṛṣṭasya phalasya yastvaṁ

pratyakṣamartha paribhūya yāsi||54||

punarbhavo'stīti ca kecidāhu-

rnāstīti kecinniyatapratijñāḥ|

evaṁ yadā saṁśayito'yamartha-

stasmātkṣamaṁ bhoktumupasthitā śrīḥ||55||

bhūyaḥ pravṛttiryadi kācidasti

raṁsyāmahe tatra yathopapattau|

atha pravṛttiḥ parato na kāci-

tsiddhau'prayatnājjagato'sya mokṣaḥ||56||

astīti kecitparalokamāhu-

rmokṣasya yogaṁ na tu varṇayanti|

agneryathā hyauṣṇyamapāṁ dravatvaṁ

tadvatpravṛttau prakṛtiṁ vadanti||57||

kecitsvabhāvāditi varṇayanti

śubhāśubhaṁ caiva bhavābhavau ca|

svābhāvikaṁ sarvamidaṁ ca yasmā-

dato'pi mogho bhavati prayatnaḥ||58||

yadindriyāṇāṁ niyataḥ pracāraḥ

priyāpriyatvaṁ viṣayeṣu caiva|

saṁyujyate yajjarayārtibhiśca

kastatra yatno nanu sa svabhāvaḥ||59||

adbhirhutāśaḥ śamamabhyupaiti

tejāṁsi cāpo gamayanti śoṣam|

bhinnāni bhūtāni śarīrasaṁsthā-

nyaikyaṁ ca gatvā jagadudvahanti||60||

yatpāṇipādodarapṛṣṭhamūrdhnā

nirvartate garbhagatasya bhāvaḥ|

yadātmanastasya ca tena yogaḥ

svābhāvikaṁ tatkathayanti tajjñāḥ||61||

kaḥ kaṇṭakasya prakaroti taikṣṇyaṁ

vicitrabhāvaṁ mṛgapakṣiṇāṁ vā|

svabhāvataḥ sarvamidaṁ pravṛttaṁ

na kāmakāro'sti kutaḥ prayatnaḥ||62||

sarga vadantīśvaratastathānye

tatra paryatne puruṣasya ko'rthaḥ|

ya eva heturjagataḥ pravṛttau

heturnivṛttau niyataḥ sa eva||63||

kecidvadantyātmanimittameva

prādurbhavaṁ caiva bhavakṣayaṁ ca|

prādurbhavaṁ tu pravadantyayatnā-

dyatnena mokṣādhigamaṁ bruvanti||64||

naraḥ pitṛṇāmanṛṇaḥ prajābhi-

rvedaiṛṣīṇāṁ kratubhiḥ surāṇām|

utpadyate sārdhamṛṇaistribhistai-

ryasyāsti mokṣaḥ kila tasya mokṣaḥ||65||

ityevametena vidhikrameṇa

mokṣaṁ sayatnasya vadanti tajjñāḥ|

prayatnavanto'pi hi vikrameṇa

mumukṣavaḥ khedamavāpnuvanti||66||

tatsaumya mokṣe yadi bhaktirasti

nyāyena sevasva vidhiṁ yathoktam|

evaṁ bhaviṣyatyupapattirasya

saṁtāpanāśaśca narādhipasya||67||

yā ca pravṛttā tava doṣabuddhi-

stapovanebhyo bhavanaṁ praveṣṭum|

tatrāpi cintā tava tāta mā bhūta

pūrve'pi jagmuḥ svagṛhānvanebhyaḥ||68||

tapovanastho'pi vṛtaḥ prajābhi-

rjagāma rājā puramambarīṣaḥ|

tathā mahīṁ viprakṛtāmanāryai-

stapovanādetya rarakṣa rāmaḥ||69||

tathaiva śālvādhipatirdrumākhyo

vanātsasūranurnagaraṁ viveśa|

brahmārṣibhūtaśca munervasiṣṭhā-

ddadhre śriyaṁ sāṁkṛtirantidevaḥ||70||

evaṁvidhā dharmayaśaḥpradīptā

vanāni hitvā bhavanānyatīyuḥ|

tasmānna doṣo'sti gṛhaṁ prayātuṁ

tapovanāddharmanimittameva ||71||

tato vacastasya niśamya mantriṇaḥ

priyaṁ hitaṁ caiva nṛpasya cakṣuṣaḥ|

anūnamavyastamasaktamadrutaṁ

dhṛtau sthito rājasuto'bravīdvacaḥ||72||

ihāsti nāstīti ya eṣa saṁśayaḥ

parasya vākyairna mamātra niścayaḥ|

avetya tattvaṁ tapasā śamena ca

svayaṁ grahīṣyāmi yadatra niścitam||73||

na me kṣamaṁ saṁśayajaṁ hi darśanaṁ

grahītumavyaktaparasparāhatam|

budhaḥ parapratyayato hi ko vraje-

jjano'ndhakāre'ndha ivāndhadeśikaḥ||74||

adṛṣṭatattvasya sato'pi kiṁ tu me

śubhāśubhe saṁśayitu śubhe matiḥ|

vṛthāpi khedo hi varaṁ śubhātmanaḥ

sukhaṁ na tattve'pi vigarhitātmanaḥ||75||

imaṁ tu dṛṣṭvāgamamavyavasthitaṁ

yaduktamāpttaistadavehi sādhviti|

prahīṇadoṣatvamavehi cāptatāṁ

prahīṇadoṣo hyanṛtaṁ na vakṣyati||76||

gṛhapraveśaṁ prati yacca me bhavā-

nuvāca rāmaprabhṛtīnnidarśanam|

na te pramāṇaṁ na hi dharmaniścayai-

ṣvalaṁ pramāṇāya parikṣatavratāḥ||77||

tadevamapyeva ravirmahī pate-

dapi sthiratvaṁ himavān giristyajet|

adṛṣṭatattvo viṣayonmukhendriyaḥ

śrayeya na tveva gṛhān pṛthagjanaḥ||78||

ahaṁ viśeyaṁ jvalitaṁ hutāśanaṁ

na cākṛtārthaḥ praviśeyamālayam|

iti pratijñāṁ sa cakāra garvito

yatheṣṭamutthāya ca nirmamo yayau||79||

tataḥ sabāṣpau sacivadvijābubhau

niśamya tasya sthirameva niścayam|

viṣaṇṇavaktrāvanugamya duḥkhitau

śanairagatyā purameva jagmatuḥ||80||

tatsnehādatha nṛpateśca bhaktitastau

sāpekṣaṁ pratiyayatuśca tasthatuśca|

durdharṣa ravimiva dīptamātmabhāsā

taṁ draṣṭuṁ na hi pathi śekaturna moktum||81||

tau jñātuṁ paramagatergatiṁ tu tasya

pracchannāṁścarapuruṣāñchucīnvidhāya|

rājānaṁ priyasutalālasaṁ nu gatvā

drakṣyāvaḥ kathamiti jagmatuḥ kathaṁcitu||82||

iti buddhacarite mahākāvye

kumārānveṣaṇoṁ nāma navamaḥ sargaḥ||9||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

śreṇyābhigamano nāma daśamaḥ sargaḥ

CANTO X

sa rājavatsaḥ pṛthupīnavakṣā-

stau havyamantrādhikṛtau vihāya|

uttīrya gaṅgāṁ pracalattaraṅgāṁ

śrīmadgṛhaṁ rājagṛhaṁ jagāma||1||

śailaiḥ suguptaṁ ca vibhūṣitaṁ ca

dhṛtaṁ ca pūtaṁ ca śivaistapodaiḥ|

pañcācalāṅkaṁ nagaraṁ prapede

śāntaḥ svayaṁbhūriva nākapṛṣṭham||2||

gāmbhīryamojaśca niśāmya tasya

vapuśca dīptaṁ puruṣānatītya|

visismiye tatra janastadānīṁ

sthāṇūvratasyeva vṛṣādhvajāsya||3||

taṁ prekṣya yo'nyena yayau sa tasthau

yastatra tasthau pathi so'nvagacchat|

drutaṁ yayau yaḥ sa jagāma dhīraṁ

yaḥ kaścidāste sma sa cotpapāta||4||

kaścittamānarca janaḥ karābhyāṁ

satkṛtya kaścicchirasā vavande|

snigdhena kaścidvacasābhyananda-

nainaṁ jagāmāpratipūjya kaścit||5||

taṁ jihriyuḥ prekṣya vicitraveṣāḥ

prakīrṇavācaḥ pathi maunamīyuḥ|

dharmasya sākṣādiva saṁnikarṣe

na kaścidanyāyamatirbabhūva||6||

anyakriyāṇāmapi rājamārge

strīṇāṁ nṛṇāṁ vā bahumānapūrvam|

taṁ devakalpaṁ naradevasūnuṁ

nirīkṣamāṇā na tatarpa dṛṣṭiḥ||7||

bhruvau lalāṭaṁ mukhamīkṣaṇe vā

vapuḥ karau vā caraṇau gatiṁ vā|

yadeva yastasya dadarśa tatra

tadeva tasyātha babandha cakṣuḥ||8||

dṛṣṭvā ca sorṇabhruvamāyatākṣaṁ

jvalaccharīraṁ śubhajālahastam|

ta bhikṣuveṣaṁ kṣitipālanārha

saṁcukṣubhe rājagṛhasya lakṣmīḥ||9||

śreṇyo'tha bhartā magadhājirasya

bāhyādvimānādvipulaṁ janaugham|

dadarśa papraccha ca tasya hetuṁ

tatastamasmai puruṣaḥ śaśaṁsa||10||

jñānaṁ paraṁ vā pṛthivīśriyaṁ vā

viprairya ukto'dhigamiṣyatīti|

sa eṣa śākyādhipatestanūjo

nirīkṣyate pravrajito janena||11||

tataḥ śrutārtho manasāgatāstho

rājā babhāṣe puruṣaṁ tameva|

vijñāyatāṁ kva pratigacchatīti

tathetyathainaṁ puruṣo'nvagacchat||12||

alolacakṣuryugamātradarśī

nivṛttavāgyantritamandagāmī|

cacāra bhikṣāṁ sa tu bhikṣuvaryo

nidhāya gātrāṇi calaṁ ca cetaḥ||13||

ādāya bhaikṣaṁ ca yathopapannaṁ

yayau gireḥ prasravaṇaṁ viviktam|

nyāyena tatrābhyavahṛtya caina-

nmahīdharaṁ pāṇḍavamāruroha||14||

tasminnavau lodhravanopagūḍhe

mayūranādapratipurṇakuñje|

kāṣāyavāsāḥ sa babhau nṛsūryo

yathodayasyopari bālasūryaḥ||15||

tatrainamālokya sa rājabhṛtyaḥ

śreṇyāya rājñe kathayāṁcakāra|

saṁśrutya rājā sa ca bāhumānyā-

ttatra pratasthe nibhṛtānuyātraḥ||16||

sa pāṇḍavaṁ pāṇḍavatulyavīryaḥ

śailottamaṁ śailasamānavarṣmā|

maulīdharaḥ siṁhagatirnṛsiṁha-

ścalatsaṭaḥ siṁha ivāruroha||17||

tataḥ sma tasyopari śṛṅgabhūtaṁ

śāntendriyaṁ paśyati bodhisattvam|

paryaṅkamāsthāya virocamānaṁ

śaśāṅkamudyantamivābhrakuñjāt||18||

taṁ rupalakṣmyā ca śamena caiva

dharmasya nirmāṇamivopaviṣṭam|

savismayaḥ praśrayavānnarendraḥ

svayaṁbhūvaṁ śakra ivopatasthe||19||

taṁ nyāyato nyāyavidāṁ variṣṭhaṁ

sametya papraccha ca dhātusāmyam|

sa cāpyavocatsadṛśena sāmnā

nṛpaṁ manaḥsvāsthyamanāmayaṁ ca||20||

tataḥ śucau vāraṇakarṇanīle

śilātale saṁniṣasāda rājā|

upopaviśyānumataśca tasya

bhāvaṁ vijijñāsuridaṁ babhāṣe||21||

prītiḥ parā me bhavataḥ kulena

kramāgatā caiva parīkṣitā ca|

jātā vivakṣā svavayo yato me

tasmādidaṁ snehavaco nibodha||22||

ādityapūrva vipulaṁ kulaṁ te

navaṁ vayo dīptamidaṁ vapuśca|

kasmādiyaṁ te matirakrameṇa

bhaikṣāka evābhiratā na rājye||23||

gātraṁ hi te lohitacandanārhaṁ

kāṣāyasaṁśleṣamanarhametat|

hastaḥ prajāpālanayogya eṣa

bhoktuṁ na cārhaḥ paradattamannam||24||

tatsaumya rājyaṁ yadi paitṛkaṁ tvaṁ

snehātpiturnecchasi vikrameṇa|

na ca kramaṁ marṣayituṁ matiste

bhuṅkṣvārdhamasmādviṣayasya śīghram||25||

evaṁ hi na syātsvajanāvamardaḥ

kālakrameṇāpi śamaśrayā śrīḥ|

tasmātkuruṣva praṇayaṁ mayi tvaṁ

sadbhiḥ sahīyā hi satāṁ samṛddhiḥ||26||

atha tvidānī kulagarvitatvā-

dasmāsu viśrambhaguṇo na te'sti|

vyūḍhānyanīkāni vigāhya bāṇai-

rmayā sahāyena parān jigīṣa||27||

tadbuddhimatrānyatarāṁ vṛṇīṣva

dharmārthakāmānvidhivadbhajasva|

vyatyasya rāgādiha hi trivarga

pretyeha ca bhraṁśamavāpnuvanti||28||

yo hyarthadharmau paripīḍya kāmaḥ

syāddharmakāmau paribhūya cārthaḥ|

kāmārthayoścoparameṇa dharma-

styājyaḥ sa kṛtsno yadi kāṅkṣito'rthaḥ||29||

tasmāttrivargasya niṣevaṇena

tvaṁ rūpametatsaphalaṁ kuruṣva|

dharmārthakāmādhigamaṁ hyanūnaṁ

nṛṇāmanūnaṁ puruṣārthamāhuḥ||30||

tanniṣphalau nārhasi kartumetau

pīnau bhujau cāpavikarṣaṇārhau|

māndhātṛvajjetumimau hi yogyau

lokānapi trīniha kiṁ punargām||31||

snehena khalvetadahaṁ bravīmi

naiśvaryarāgeṇa na vismayena|

imaṁ hi dṛṣṭvā tava bhikṣuveṣaṁ

jātānukampo'smyapi cāgatāśruḥ||32||

yāvatsvavaṁśapratirūpa rūpaṁ

na te jarābhyetyabhibhūya bhūyaḥ|

tadbhuṅkṣva bhikṣāśramakāma kāmān

kāle'si kartā priyadharma dharmam||33||

śaknoti jīrṇaḥ khalu dharmamāptuṁ

kāmopabhogeṣvagatirjarāyāḥ|

ataśca yūnaḥ kathayanti kāmā-

nmadhyasya vittaṁ sthavirasya dharmam||34||

dharmasya cārthasya ca jīvaloke

pratyarthibhutāni hi yauvanāni|

saṁrakṣyamāṇānyapi durgrahāṇi

kāmā yatastena pathā haranti||35||

vayāṁsi jīrṇāni vimarśavanti

dhīrāṇyavasthānaparāyaṇāni|

alpena yatnena śamātmakāni

bhavantyagatyaiva ca lajjayā ca||36||

ataśca lolaṁ viṣayapradhānaṁ

pramattamakṣāntamadīrghadarśi|

bahucchalaṁ yauvanamabhyatītya

nistīrya kāntāramivāśvasanti||37||

tasmādadhīraṁ capalapramādi

navaṁ vayastāvadidaṁ vyapaitu|

kāmasya pūrva hi vayaḥ śaravyaṁ

na śakyate rakṣitumindriyebhyaḥ||38||

atho cikīrṣā tava dharma eva

yajasva yajñaṁ kuladharma eṣaḥ|

yajñairadhiṣṭhāya hi nāgapṛṣṭhaṁ

yayau marutvānapi nākapṛṣṭham||39||

suvarṇakeyūravidaṣṭabāhavo

maṇipradīpojjvalacitramaulayaḥ|

nṛparṣayastāṁ hi gatiṁ gatā makhaiḥ

śrameṇa yāmeva maharṣayo yayuḥ||40||

ityevaṁ magadhapatirvaco babhāṣe

yaḥ samyagvalābhidiva bruvan babhāse|

tacchrutvā na sa vicacāla rājasūnuḥ

kailāso giririva naikacitrasānuḥ||41||

iti buddhacarite mahākāvye'śvaghoṣakṛte

śreṇyābhigamano nāma daśamaḥ sargaḥ||10||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

kāmavigarhaṇo nāmaikādaśa sargaḥ

CANTO XI

athaivamukto magadhādhipena

suhṛnmukhena pratikūlamartham|

svastho'vikāraḥ kulaśaucaśuddhaḥ

śauddhodanirvākyamidaṁ jagāda||1||

nāścaryametadbhavato vidhānaṁ

jātasya haryaṅkakule viśāle|

yanmitrapakṣe tava mitrakāma

syādvṛttireṣā pariśuddhavṛtteḥ||2||

asatsu maitrī svakulānuvṛttā

na tiṣṭhati śrīriva viklaveṣu|

pūrvaiḥ kṛtāṁ prītiparaṁparābhi-

stāmeva santastu vivardhayanti||3||

ye cārthakṛccheṣu bhavanti loke

samānakāryāḥ suhṛdāṁ manuṣyāḥ|

mitrāṇiḥ tānīti paraimi buddhyā

svasthasya vṛddhiṣviha ko hi na syāt||4||

evaṁ ca ye dravyamavāpya loke

mitreṣu dharme ca niyojayanti|

avāptasārāṇi dhanāni teṣāṁ

bhraṣṭāni nānte janayanti tāpam||5||

suhṛttayā cāryatayā ca rājan

khalveṣa yo māṁ prati niścayaste|

atrānuneṣyāmi suhṛttayaiva

brūyāmahaṁ nottaramanyadatra||6||

ahaṁ jarāmṛtyubhayaṁ viditvā

mumukṣayā dharmamimaṁ prapannaḥ|

bandhūn priyānaśrumukhānvihāya

prāgeva kāmānuśubhasya hetūn||7||

nāśīviṣebhyo hi tathā bibhemi

naivāśanibhyo gaganāccyutebhyaḥ|

na pāvakebhyo'nilasaṁhitebhyo

yathā bhayaṁ me viṣayebhya eva||8||

kāmā hyanityāḥ kuśalārthacaurā

riktāśca māyāsadṛśāśca loke|

āśāsyamānā api mohayanti

cittaṁ nṛṇāṁ kiṁ punarātmasaṁsthāḥ||9||

kāmābhibhūtā hi na yānti śarma

tripiṣṭape kiṁ bata martyaloke|

kāmaiḥ satṛṣṇasya hi nāsti tṛpti-

ryathendhanairvātasakhasya vanheḥ||10||

jagatyanartho na samo'sti kāmai-

rmohācca teṣveva janaḥ prasaktaḥ|

tattvaṁ viditvaivamanarthabhīruḥ

prājñaḥ svayaṁ ko'bhilaṣedanartham||11||

samudravaktrāmapi gāmavāpya

pāraṁ jigīṣanti mahārṇavasya|

lokasya kāmairna vitṛptirasti

patidbhirambhobhirivārṇavasya||12||

devena vṛṣṭe'pi hiraṇyavarṣe

dvīpānsamagrāṁścaturo'pi jitvā|

śakrasya cārdhāsanamapyavāpya

māndhāturāsīdviṣayeṣvatṛptiḥ||13||

bhuktvāpi rājyaṁ divi devatānāṁ

śatakratau vṛtrabhayātpranaṣṭe|

darpānmaharṣīnapi vāhayitvā

kāmeṣvatṛpto nahuṣaḥ papāta||14||

aiḍaśca rājā tridivaṁ vigāhya

nītvāpi devī vaśamurvaśī tām|

lobhādṛṣibhyaḥ kanakaṁ jihīrṣu-

rjagāma nāśaṁ viṣayeṣvatṛptaḥ||15||

balermahendraṁ nahuṣaṁ mahendrā-

dindraṁ punarye nahuṣādupeyuḥ|

svarge kṣitau vā viṣayeṣu teṣu

ko viśvasedbhāgyakulākuleṣu||16||

cīrāmbarā mūlaphalāmbubhakṣā

jaṭā vahanto'pi bhujaṅgadīrghāḥ|

yairnānyakāryā munayo'pi bhagnāḥ

kaḥ kāmasaṁjñānmṛgayeta śatrūn||17||

ugrāyudhaścogradhṛtāyudho'pi

yeṣāṁ kṛte mṛtyumavāpa bhīṣmāt|

cintāpi teṣāmaśivā vadhāya

sadvṛttināṁ kiṁ punaravratānām||18||

āsvādamalpaṁ viṣayeṣu matvā

saṁyojanotkarṣamatṛptimeva|

sadbhyaśca garhā niyataṁ ca pāpaṁ

kaḥ kāmasaṁjñaṁ viṣamādadīta||19||

kṛṣyādibhiḥ karmabhirarditānāṁ

kāmātmakānāṁ ca niśamya duḥkham|

svāsthyaṁ ca kāmeṣvakutūhalānāṁ

kāmānvihātuṁ kṣamamātmavadbhiḥ||20||

jñeyā vipatkāmini kāmasaṁpa-

tsiddheṣu kāmeṣu madaṁ hyupaiti|

madādakārya kurute na kārya

yena kṣato durgatimabhyupaiti||21||

yatnena labdhvāḥ parirakṣitāśca

ye vipralabhya pratiyānti bhūyaḥ|

teṣvātmavānyācitakopameṣu

kāmeṣu vidvāniha ko rameta||22||

anviṣya cādāya ca jātatarṣā

yānatyajantaḥ pariyānti duḥkham|

loke tṛṇolkāsadṛśeṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||23||

anātmavanto hṛdi yairvidaṣṭā

vināśamarchanti na yānti śarma|

kuddhograsarpapratimeṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||24||

asthi kṣudhārtā iva sārameyā

bhuktvāpi yānnaiva bhavanti tṛptāḥ|

jīrṇasthikaṅkālasameṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||25||

ye rājacaurodakapāvakebhyaḥ

sādhāraṇatvājjanayanti duḥkham|

teṣu praviddhāmiṣasanibheṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||26||

yatra sthitānāmabhito vipattiḥ

śatroḥ sakāśādapi bāndhavebhyaḥ|

hiṁsreṣu teṣvāyatanopameṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||27||

girau vane cāpsu ca sāgare ca

yān bhraṁśamarchanti vilaṅghamānāḥ|

teṣu drumaprāgraphalopameṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||28||

tīvraiḥ prayatnairvividhairavāptāḥ

kṣaṇena ye nāśamiha prayānti|

svapnopabhogapratimeṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||29||

yānarjayitvāpi na yānti śarma

vivardhayitvā paripālayitvā|

aṅgārakarṣūpratimeṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||30||

vināśamīyuḥ kuravo yadartha

vṛṣṇyandhakā mekhaladaṇḍakāśca|

sūnāsikāṣṭhapratimeṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||31||

sundopasundāvasurau yadartha-

manyonyavairaprasṛtau vinaṣṭau|

sauhārdīvaśleṣakareṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||32||

yeṣāṁ kṛte vāriṇi pāvake ca|

kravyātsu cātmānamihotsṛjanti|

sapatnabhūteṣvaśiveṣu teṣu

kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt||33||

kāmārthamajñaḥ kṛpaṇaṁ karoti

prāpnoti duḥkhaṁ vadhabandhanādi|

kāmārthamāśākṛpaṇastapasvī

mṛtyuṁ śramaṁ cārchati jīvalokaḥ||34||

gītairhiyante hi mṛgā vadhāya

rūpārthamagnau śalabhāḥ patanti|

matsyo giratyāyasamāmiṣārthī

tasmādanartha viṣayāḥ phalanti||35||

kāmāstu bhogā iti yanmatiḥ syā-

dbhogā na kecitparigaṇyamānāḥ

vastrādayo dravyaguṇā hi loke

duḥkhapratīkāra iti pradhāryāḥ||36||

iṣṭaṁ hi tarṣapraśamāya toyaṁ

kṣunnāśahetoraśanaṁ tathaiva|

vātātapāmbvāvaraṇāya veśma

kaupīnaśītāvaraṇāya vāsaḥ||37||

nidrāvighātāya tathaiva śayyā

yānaṁ tathādhvaśramanāśanāya|

tathāsanaṁ sthānavinodanāya

snānaṁ mṛjarogyabalāśrayāya||38||

duḥkhapratīkāranimittabhūtā-

stasmātprajānāṁ viṣayā na bhogāḥ|

aśnāmi bhogāniti ko'bhyupeyā-

tprājñaḥ pratīkāravidhau pravṛttaḥ||39||

yaḥ pittadāhena vidahyamānaḥ

śītakriyāṁ bhoga iti vyavasyet|

duḥkhapratīkāravidhau pravṛttaḥ

kāmeṣu kuryātsa hi bhogasaṁjñām||40||

kāmeṣvanaikāntikatā ca yasmā-

dato'pi me teṣu na bhogasaṁjñā|

ya eva bhāvā hi sukhaṁ diśanti

ta eva duḥkhaṁ punarāvahanti||41||

gurūṇi vāsāṁsyagurūṇi caiva

sukhāya śīte hyusukhāya dharme|

candrāṁśavaścandanameva coṣṇe

sukhāya duḥkhāya bhavanti śīte||42||

dvandvāni sarvasya yataḥ prasaktā-

nyalābhalābhaprabhṛtīni loke|

ato'pi naikāntasukho'sti kaści-

nnaikāntaduḥkha puruṣaḥ pṛthivyām||43||

dṛṣṭvā vimiśrāṁ sukhaduḥkhatāṁ me

rājyaṁ ca dāsyaṁ ca mataṁ samānam|

nityaṁ hasatyeva hi naiva rājā

na cāpi saṁtapyata eva dāsaḥ||44||

ājñā nṛpatve'bhyadhiketi yatsyā-

nmahānti duḥkhānyata eva rājñaḥ|

āsaṅgakāṣṭhapratimo hi rājā

lokasya hetoḥ parikhedameti||45||

rājye nṛpastyāgini bavhamitre

viśvāsamāgacchati cedvipannaḥ|

athāpi viśrambhamupaiti neha

kiṁ nāma saukhyaṁ cakitasya rājñaḥ||46||

yadā ca jitvāpi mahīṁ samagrāṁ

vāsāya dṛṣṭaṁ puramekameva|

tatrāpi caikaṁ bhavanaṁ niṣevyaṁ

śramaḥ parārthe nanu rājabhāvaḥ||47||

rājño'pi vāsoyugamekameva

kṣutsaṁnirodhāya tathānnamātrā|

śayyā tathaikāsanamekameva

śeṣā viśeṣā nṛpatermadāya||48||

tuṣṭyarthametacca phalaṁ yadīṣṭa-

mṛte'pi rājyānmama tuṣṭirasti|

tuṣṭau ca satyāṁ puruṣasya loke

sarve viśeṣā nanu nirviśeṣāḥ||49||

tannāsmi kāmān prati saṁpratāryaḥ

kṣemaṁ śivaṁ mārgamanuprapannaḥ|

smṛtvā suhṛttvaṁ tu punaḥ punarmā

brūhi pratijñāṁ khalu pālayeti||50||

na hyasmyamarṣeṇa vanaṁ praviṣṭo

na śatrubāṇairavadhūtamauliḥ|

kṛtaspṛho nāpi phalādhikebhyo

gṛhṇāmi naitadvacanaṁ yataste||51||

yo dandaśūkaṁ kupitaṁ bhujaṅgaṁ

muktvā vyavasyeddhi punargrahītum|

dāhātmikāṁ vā jvalitāṁ tṛṇolkāṁ

saṁtyajya kāmānsa punarbhajeta||52||

andhāya yaśca spṛhayedanandho

baddhāya mukto vidhanāya cāḍhyaḥ|

unmattacittāya ca kalyacittaḥ

spṛhāṁ sa kuryādviṣayātmakāya||53||

bhaikṣopabhogīti ca nānukampyaḥ

kṛtī jarāmṛtyubhayaṁ titīrṣuḥ|

ihottamaṁ śāntisukhaṁ ca yasya

paratra duḥkhāni ca saṁvṛtāni||54||

lakṣmyāṁ mahatyāmapi vartamāna-

stṛṣṇābhibhūtastvanukampitavyaḥ|

prāpnoti yaḥ śāntisukhaṁ na ceha

paratra duḥkhai pratigṛhyate ca||55||

evaṁ tu vaktuṁ bhavato'nurūpaṁ

sattvasya vṛttasya kulasya caiva|

mamāpi voḍhuṁ sadṛśaṁ pratijñāṁ

sattvasya vṛttasya kulasya caiva||56||

ahaṁ hi saṁsāraśareṇa viddho

viniḥsṛtaḥ śāntimavāptukāmaḥ|

neccheyamāptuṁ tridive'pi rājyaṁ

nirāmayaṁ kiṁ bata mānuṣeṣu||57||

trivargasevāṁ nṛpa yattu kṛtsnataḥ

paro manuṣyārtha iti tvamāttha mām|

anartha ityeva mamātra darśanaṁ

kṣayī trivargo hi na cāpi tarpakaḥ||58||

pade tu yasminna jarā na bhīrna rūṅ

na janma naivoparamo na cādhayaḥ|

tameva manye puruṣārthamuttamaṁ

na vidyate yatra punaḥ punaḥ kriyā||59||

yadapyavoca paripālyatāṁ jarā

nava vayo gacchati vikriyāmiti|

aniścayo'ya capalaṁ hi dṛśyate

jarāpyadhīrā dhṛtimacca yauvanam||60||

svakarmadakṣaśca yadāntako jagad

vayasu sarveṣvavaśa vikarṣati|

vināśakāle kathamavyavasthite

jarā pratīkṣyā viduṣā śamepsunā||61||

jarāyudho vyādhivikīrṇasāyako

yadāntako vyādha ivāśivaḥ sthitaḥ|

prajāmṛgān bhāgyavanāśritāṁstudan

vayaḥprakarṣa prati ko manorathaḥ||62||

ato yuvā vā sthaviro'thavā śiśu-

stathā tvarāvāniha kartumarhati|

yathā bhaveddharmavataḥ kṛtātmanaḥ

pravṛttiriṣṭā vinivṛttireva vā||63||

yadāttha cāpīṣṭaphalāṁ kulocitāṁ

kuruṣva dharmāya makhakriyāmiti|

namo makhebhyo na hi kāmaye sukhaṁ

parasya duḥkhakriyayā yadiṣyate||64||

paraṁ hi hantuṁ vivaśaṁ phalepsayā

na yuktarūpa karuṇātmanaḥ sataḥ|

kratoḥ phalaṁ yadyapi śāśvataṁ bhave-

ttathāpi kṛttvā kimu yatkṣayātmakam||65||

bhavecca dharmo yadi nāparo vidhi-

rvratena śīlena manaḥśamena vā|

tathāpi naivārhati sevituṁ kratuṁ

viśasya yasmin paramucyate phalam||66||

ihāpi tāvatpuruṣasya tiṣṭhataḥ

pravartate yatparahiṁsayā sukham|

tadapyaniṣṭaṁ saghṛṇasya dhīmato

bhavāntare kiṁ bata yanna dṛśyate||67||

na ca pratāryo'smi phalapravṛttaye

bhaveṣu rājan ramate na me manaḥ|

latā ivāmbhodharavṛṣṭitāḍitāḥ

pravṛttayaḥ sarvagatā hi cañcalāḥ||68||

ihāgataścahamito didṛkṣayā

munerarāḍasya vimokṣavādinaḥ|

prayāmi cādyaiva nṛpāstu te śivaṁ

vacaḥ kṣamethā mama tattvaniṣṭhuram||69||

avendravaddivyava śaśvadarkavad

guṇairava śreya ihāva gāmava|

avāyurāryairava satsutānava

śriyaśca rājannava dharmamātmanaḥ||70||

himāriketūdbhavasaṁbhavāntare

yathā dvijo yāti vimokṣayaṁstanum|

himāriśatrukṣayaśatrughātane

tathāntare yāhi vimokṣayanmanaḥ||71||

nṛpo'bravītsāñjalirāgataspṛho

yatheṣṭamāpnotu bhavānavighnataḥ|

avāpya kāle kṛtakṛtyatāmimāṁ

mamāpi kāryo bhavatā tvanugrahaḥ||72||

sthiraṁ pratijñāya tatheti pārthive

tataḥ sa vaiśvaṁtaramāśramaṁ yayau|

parivrajantaṁ tamudīkṣya vismito

nṛpo'pi vavrāja puri girivrajam||73||

iti buddhacarite mahākāvye

kāmavigarhaṇo nāmaikādaśa sargaḥ||11||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

arāḍadarśano nāma dvādaśaḥ sargaḥ

CANTO XII

tataḥ śamavihārasya

munerikṣvākucandramāḥ|

arāḍasyāśramaṁ bheje

vapuṣā pūrayanniva||1||

sa kālāmasagotreṇa

tenālokyaiva dūrataḥ|

uccaiḥ svāgatamityuktaḥ

samīpamupajagmivān||2||

tāvubhau nyāyataḥ pṛṣṭvā

dhātusāmyaṁ parasparam|

dāravyormedhyayorvṛṣyoḥ

śucau deśe niṣedatuḥ||3||

tamāsīnaṁ nṛpasutaṁ

so'bravīnmunisattamaḥ|

bahumānaviśālābhyāṁ

darśanābhyāṁ pibanniva||4||

viditaṁ me yathā saumya

niṣkrānto bhavanādasi|

chittvā snehamayaṁ pāśaṁ

pāśaṁ dṛpta iva dvipaḥ||5||

sarvathā dhṛtimaccaiva

prājñaṁ caiva manastava|

yastvaṁ prāptaḥ śriyaṁ tyaktvā

latāṁ viṣaphalāmiva||6||

nāścarya jīrṇavayaso

yajjagmuḥ pārthivā vanam|

apatyebhyaḥ śriyaṁ dattvā

bhuktocchiṣṭāmiva srajam||7||

idaṁ me matamāścaryaṁ

nave vayasi yadbhavān|

abhuktvaiva śriyaṁ prāptaḥ

sthito viṣayagocare||8||

tadvijñātumimaṁ dharma

paramaṁ bhājanaṁ bhavān|

jñānaplamavadhiṣṭhāya

śīghraṁ duḥkhārṇavaṁ tara||9||

śiṣye yadyapi vijñāte

śāstraṁ kālena varṇyate|

gāmbhīryādvyavasāyācca

na parīkṣyo bhavānmama||10||

iti vākyamarāḍasya

vijñāya sa nararṣabhaḥ|

babhūva paramaprītaḥ

provācottarameva ca||11||

viraktasyāpi yadidaṁ

saumukhyaṁ bhavataḥ param|

akṛtārtho'pyanenāsmi

kṛtārtha iva saṁprati||12||

didṛkṣuriva hi jyoti-

ryiyāsuriva daiśikam|

tvaddarśanamahaṁ manye

titīrṣuriva ca plavam||13||

tasmādarhasi tadvaktuṁ

vaktavyaṁ yadi manyase|

jarāmaraṇarogebhyo

yathāyaṁ parimucyate||14||

ityarāḍaḥ kumārasya

māhātmyādeva coditaḥ|

saṁkṣiptaṁ kathayāṁcakre

svasya śāstrasya niścayam||15||

śrūyatāmayamasmākaṁ

siddhāntaḥ śṛṇvatāṁ vara|

yathā bhavati saṁsāro

yathā caiva nivartate||16||

prakṛtiśca vikāraśca

janma mṛtyurjareva ca|

tattāvatsattvamituktaṁ

sthirasattva parehi tat||17||

tatra tu prakṛtiṁ nāma

viddhiṁ prakṛtikovida|

pañca bhūtānyahaṁkāraṁ

buddhimavyaktameva ca||18||

vikāra iti budhyasva

viṣayānindriyāṇi ca|

pāṇipādaṁ ca vādaṁ ca

pāyūpasthaṁ tathā manaḥ||19||

asya kṣetrasya vijñānā-

tkṣetrajña iti saṁjñi ca|

kṣetrajña iti cātmānaṁ

kathayantyātmacintakāḥ||20||

saśiṣyaḥ kapilaśceha

pratibuddha iti smṛtiḥ|

saputro'pratibuddhastu

prajāpatirihocyate||21||

jāyate jīryate caiva

bādhyate mriyate ca yat|

tadvyaktamiti vijñeya-

mavyaktaṁ tu viparyayāt||22||

ajñānaṁ karma tṛṣṇā ca

jñeyāḥ saṁsārahetavaḥ|

sthito'smiṁstritaye jantu-

statsattvaṁ nātivartate||23||

vipratyayādahaṁkārā-

tsaṁdehādabhisaṁplavāt|

aviśeṣānupāyābhyāṁ

saṅgādabhyavapātataḥ||24||

tatra vipratyayo nāma

viparītaṁ pravartate|

anyathā kurute kāryaṁ

mantavyaṁ manyate'nyathā||25||

bravīmyahamahaṁ vedmi

gacchāmyahamahaṁ sthitaḥ|

itīhaivamahaṁkāra-

stvanahaṁkāra vartate||26||

yastu bhāvānasaṁdigdhā-

nekībhāvena paśyati|

mṛtpiṇḍavadasaṁdeha

saṁdehaḥ sa ihocyate||27||

ya evāhaṁ sa evedaṁ

mano buddhiśca karma ca|

yaścaivaiṣa gaṇaḥ so'ha-

miti yaḥ so'bhisaṁplavaḥ||28||

aviśeṣaṁ viśeṣajña

pratibuddhāprabuddhayoḥ|

prakṛtīnāṁ ca yo veda

so'viśeṣa iti smṛtaḥ||29||

namaskāravaṣaṭkārau

prokṣaṇābhyukṣaṇādayaḥ|

anupāya iti prājñai-

rupāyajña praveditaḥ||30||

sajjate yena durmedhā

manovāgbuddhikarmabhiḥ|

viṣayeṣvanabhiṣvaṅga

so'bhiṣvaṅga iti smṛtaḥ||31||

mamedamahamasyeti

yadduḥkhamabhimanyate|

vijñeyo'bhyavapātaḥ sa

saṁsāre yena pātyate||32||

ityavidyāṁ hi vidvānsa

pañcaparvā samīhate|

tamo mohaṁ mahāmohaṁ

tāmisradvayameva ca||33||

tatrālasyaṁ tamo viddhi

mohaṁ mṛtyuṁ ca janma ca|

mahāmohastvasaṁmoha

kāma ityeva gamyatām||34||

yasmādatra ca bhūtāni

pramuhyanti mahāntyapi|

tasmādeṣa mahābāho

mahāmoha iti smṛtaḥ||35||

tāmisramiti cākrodha

krodhamevādhikurvate|

viṣādaṁ cāndhatāmisra-

maviṣāda pracakṣate||36||

anayāvidyayā bālaḥ

saṁyuktaḥ pañcaparvayā|

saṁsāre duḥkhabhūyiṣṭhe

janmasvabhiniṣicyate||37||

draṣṭā śrotā ca mantā ca

kāryakaraṇameva ca|

ahamityevamāgamya

saṁsāre parivartate||38||

ihaibhirhetubhirdhīman

janmastrotaḥ pravartate|

hetvabhāvātphalābhāva

iti vijñātumarhasi||39||

tatra samyaṅmatirvidyā-

nmokṣakāma catuṣṭayam|

pratibuddhāprabuddhau ca

vyaktamavyaktameva ca||40||

yathāvadetadvijñāya

kṣetrajño hi catuṣṭayam|

ājavaṁjavatāṁ hitvā

prāpnoti padamakṣaram||41||

ityartha brāhmaṇā loke

paramabrahmavādinaḥ|

brahmacarya carantīha

brāhmaṇānvāsayanti ca||42||

iti vākyamidaṁ śrutvā

munestasya nṛpātmajaḥ|

abhyupāyaṁ ca papraccha

padameva ca naiṣṭhikam||43||

brahmacaryamidaṁ caryaṁ

yathā yāvacca yatra ca|

dharmasyāsya ca paryantaṁ

bhavānvyākhyātumarhati||44||

ityarāḍo yathāśāstraṁ

vispaṣṭārtha samāsataḥ|

tamevānyena kalpena

dharmamasmai vyabhāṣata||45||

ayamādau gṛhānmuktvā

bhaikṣākaṁ liṅgamāśritaḥ|

samudācāravistīrṇa

śīlamādāya vartate||46||

saṁtoṣaṁ paramāsthāya

yena tena yatastataḥ|

viviktaṁ sevate vāsaṁ

nirdvandvaḥ śāstravitkṛtī||47||

tato rāgādbhayaṁ dṛṣṭvā

vairāgyācca paraṁ śivam|

nigṛhṇannindriyagrāmaṁ

yatate manasaḥ śame||48||

atho viviktaṁ kāmebhyo

vyāpādādibhya eva ca|

vivekajamavāpnoti

pūrvadhyānaṁ vitarkavat||49||

tacca dhyānasukhaṁ prāpya

tattadeva vitarkayān|

apūrvasukhalābhena

hriyate bāliśo janaḥ||50||

śamenaivaṁvidhenāyaṁ

kāmadveṣavigarhiṇā|

brahmalokamavāpnoti

paritoṣeṇa vañcitaḥ||51||

jñātvā vidvānvitarkāstu

manaḥsaṁkṣobhakārakān|

tadviyuktamavāpnoti

dhyānaṁ prītisukhānvitam||52||

hriyamāṇastayā prītyā

yo viśeṣaṁ na paśyati|

sthānaṁ bhāsvaramāpnoti

deveṣvābhāsvareṣu saḥ||53||

yastu prītisukhāttasmā-

dvivecayati mānasam|

tṛtīyaṁ labhate dhyānaṁ

sukhaṁ prītivivarjitam||54||

yastu tasminsukhe magno

na viśeṣāya yatnavān|

śubhakṛtsnaiḥ sa sāmānyaṁ

sukhaṁ prāpnoti daivataiḥ||55||

tādṛśaṁ sukhāmāsādya

yo na rajyatyupekṣakaḥ

caturtha dhyānamāpnoti

sukhaduḥkhavivarjitam||56||

tatra kecidvyavasyanti

mokṣa ityabhimāninaḥ|

sukhaduḥkhaparityāgā-

davyāpārācca cetasaḥ||57||

asya dhyānasya tu phalaṁ

samaṁ devairbṛhatphalaiḥ|

kathayanti bṛhatkālaṁ

bṛhatprajñāparīkṣakāḥ||58||

samādhervyutthitastasmād

dṛṣtvā doṣāṁścharīriṇām|

jñānamārohati prājñaḥ

śarīravinivṛttaye||59||

tatastaddhyānamutsṛjya

viśeṣe kṛtaniścayaḥ|

kāmebhya iva sa prājño

rūpādapi virajyate||60||

śarīre khāni yānyasmi-

ntānyādau parikalpayan|

ghaneṣvapi tato dravye-

ṣvākāśamadhimucyate||61||

ākāśagatamātmānaṁ

saṁkṣipya tvaparo budhaḥ|

tadevānantataḥ paśya-

nviśeṣamadhigacchati||62||

adhyātmakuśalastvanyo

nivartyātmānamātmanā|

kiṁcinnāstīti saṁpaśya-

nnākiṁcanya iti smṛtaḥ||63||

tato muñjādiṣīkeva

śakuniḥ pañjarādiva|

kṣetrajño niḥsṛto dehā-

nmukta ityabhidhīyate||64||

etattatparamaṁ brahma

nirliṅga dhruvamakṣaram|

yanmokṣa iti tattvajñāḥ

kathayanti manīṣiṇaḥ||65||

ityupāyaṁśca mokṣaśca

mayā saṁdarśitastava|

yadi jñātaṁ yadi ruci-

ryathāvatpratipadyatām||66||

jaigīṣavyo'tha janako

vṛddhaścaiva parāśaraḥ|

imaṁ panthānamāsādya

muktā hyanye ca mokṣiṇaḥ||67||

iti tasya sa tadvākyaṁ

gṛhītvā tu vicārya ca|

pūrvahetubalaprāptaḥ

pratyuttaramuvāca ha||68||

śrutaṁ jñānamidaṁ sūkṣmaṁ

parataḥ parataḥ śivam|

kṣetrajñasyāparityāgā-

davaimyetadanaiṣṭhikam||69||

vikāraprakṛtibhyo hi

kṣetrajñaṁ muktamapyaham|

manye prasavadharmāṇaṁ

bījadharmāṇameva ca||70||

viśuddho yadyapi hyātmā

nirmukta iti kalpyate|

bhūyaḥ pratyayasadbhāvā-

damuktaḥ sa bhaviṣyati||71||

ṛtubhūmyambuvirahā-

dyathā bījaṁ na rohati|

rohati pratyayaistaistai-

stadvatso'pi mato mama||72||

yatkarmājñānatṛṣṇānāṁ

tyāgānmokṣaśca kalpyate|

atyantastatparityāgaḥ

satyātmani na vidyate||73||

hitvā hitvā trayamidaṁ

viśeṣastūpalabhyate|

ātmanastu sthitiryatra

tatra sūkṣmamidaṁ trayam||74||

sūkṣmatvāccaiva doṣāṇā-

mavyāpārācca cetasaḥ|

dīrghatvādāyuṣaścaiva

mokṣastu parikalpyate||75||

ahaṁkāraparityāgo

yaścaiṣa parikalpyate|

satyātmani parityāgo

nāhaṁkārasya vidyate||76||

saṁkhyādibhiramuktaśca

nirguṇo na bhavatyayam|

tasmādasati nairguṇye

nāsya mokṣo'bhidhīyate||77||

guṇino hi guṇānāṁ ca

vyatireko na vidyate|

rūpoṣṇābhyāṁ virahito

na hyagnirupalabhyate||78||

prāgdehānna bhaveddehī

prāgguṇebhyastathā guṇī|

tasmādādau vimuktaḥ san

śarīrī badhyate punaḥ||79||

kṣetrajño viśarīraśca

jño vā syādajña eva vā|

yadi jño jñeyamasyāsti

jñeye sati na mucyate||80||

athājña iti siddho vaḥ

kalpitena kimātmanā|

vināpi hyātmanājñānaṁ

prasiddhaṁ kāṣṭhakuḍyavat||81||

parataḥ paratastyāgo

yasmāttu guṇavān smṛtaḥ|

tasmātsarvaparityāgā-

nmanye kṛtsnāṁ kṛtārthatām||82||

iti dharmamarāḍasya

viditvā na tutoṣa saḥ|

akṛtsnamiti vijñāya

tataḥ pratijagāma ha||83||

viśeṣamatha śuśrūṣu-

rudrakasyāśramaṁ yayau|

ātmagrāhācca tasyāpi

jagṛhe na sa darśanam||84||

saṁjñāsaṁjñitvayordoṣaṁ

jñātvā hi munirudrakaḥ|

ākiṁcanyātparaṁ lebhe-

'saṁjñāsaṁjñātmikāṁ gatim||85||

yasmāccālambane sūkṣme

saṁjñāsaṁjñe tataḥ param|

nāsaṁjñī naiva saṁjñīti

tasmāttatragataspṛhaḥ||86||

yataśca buddhistatraiva

sthitānyatrāpracāriṇī|

sūkṣmāpaṭvī tatastatra

nāsaṁjñitvaṁ na saṁjñitā||87||

yasmācca tadapi prāpya

punarāvartate jagat|

bodhisattvaḥ paraṁ prepsu-

stasmādudrakamatyajat||88||

tato hitvāśramaṁ tasya

śreyo'rthī kṛtaniścayaḥ|

bheje gayasya rājarṣe-

rnagarīsaṁjñamāśramam||89||

atha nairañjanātīre

śucau śuciparākramaḥ|

cakāra vāsamekānta-

vihārābhiratirmuniḥ||90||

āgatān tatra tatpūrva

pañcendriyavaśoddhatān|

tapaḥpravṛttān vratino

bhikṣūn pañca niraikṣata||91||

te copatastthurdṛṣṭvātra

bhikṣavastaṁ mumukṣavaḥ|

puṇyārjitadhanārogya-

mindriyārthā iveśvaram||92||

saṁpūjyamānastaiḥ pravhai-

rvinayādanuvartibhiḥ|

tadvaśasthāyibhiḥ śiṣyai-

rlolairmana ivendriyaiḥ||93||

mṛtyujanmāntakaraṇe

syādupāyo'yamityatha|

duṣkarāṇi samārebhe

tapāṁsyanaśanena saḥ||94||

upavāsavidhīnnaikān

kurvannaradurācarān|

varṣāṇi ṣaṭ śamaprepsu-

rakarotkārśyamātmanaḥ||95||

annakāleṣu caikaikaiḥ

sa kolatilataṇḍulaiḥ|

apārapārasaṁsāra-

pāraṁ prepsurapārayat||96||

dehādapacayastena

tapasā tasya yaḥ kṛtaḥ|

sa evopacayo bhūya-

stejasāsya kṛto'bhavat||97||

kṛśo'pyakṛśakīrtiśrī-

rlhādaṁ cakre'nyacakṣuṣām|

kumudānāmiva śara-

cchuklapakṣādicandramāḥ||98||

tvagasthiśeṣo niḥśeṣai-

rmedaḥpiśitaśoṇitaiḥ|

kṣīṇo'pyakṣīṇagāmbhīryaḥ

samudra iva sa vyabhāt||99||

atha kaṣṭatapaḥspaṣṭa-

vyarthakliṣṭatanurmuniḥ|

bhavabhīrurimāṁ cakre

buddhiṁ buddhatvakāṅkṣayā||100||

nāyaṁ dharmo virāgāya

na bodhāya na muktaye|

jambumūle mayā prāpto

yastadā sa vidhirdhruvaḥ||101||

na cāsau durbalenāptuṁ

śakyamityāgatādaraḥ|

śarīrabalavṛddhyartha-

midaṁ bhūyo'nvacintayat||102||

kṣutpipāsāśramaklāntaḥ

śramādasvasthamānasaḥ|

prāpnuyānmanasāvāpyaṁ

phalaṁ kathamanirvṛtaḥ||103||

nirvṛtiḥ prāpyate samyak

satatendriyatarpaṇāt|

saṁtarpitendriyatayā

manaḥsvāsthyamavāpyate ||104||

svasthaprasannamanasaḥ

samādhirupapadyate|

samādhiyuktacittasya

dhyānayogaḥ pravartate||105||

dhyānapravartanāddharmāḥ

prāpyante yairavāpyate|

durlabhaṁ śāntamajaraṁ

paraṁ tadamṛtaṁ padam||106||

tasmādāhāramūlo'ya-

mupāya itiniścayaḥ|

āhārakaraṇe dhīraḥ

kṛtvāmitamatirmatim||107||

snāto nairañjanātīrā-

duttatāra śanaiḥ kṛśaḥ|

bhaktyāvanataśākhāgrai-

rdattahastastaṭadrumaiḥ||108||

atha gopādhipasutā

daivatairabhicoditā|

udbhutahṛdayānandā

tatra nandabalāgamat||109||

sitaśaṅkhojjvalabhujā

nīlakambalavāsinī|

saphenamālānīlāmbu-

ryamuneva saridvarā||110||

sā śraddhāvardhitaprīti-

rvikasallocanotpalā|

śirasā praṇipatyainaṁ

grāhayāmāsa pāyasam||111||

kṛtvā tadupabhogena

prāptajanmaphalāṁ sa tām|

bodhiprāptau samartho'bhū-

tsaṁtarpitaṣaḍindriyaḥ||112||

paryāptāpyānamūrtiśca

sārdha svayaśasā muniḥ|

kāntidhairye babhāraikaḥ

śaśāṅkārṇavayordvayoḥ||113||

āvṛtta iti vijñāya

taṁ jahuḥ pañca bhikṣavaḥ|

manīṣiṇamivātmānaṁ

nirmuktaṁ pañca dhātavaḥ||114||

vyavasāyadvitīyo'tha

śādvalāstīrṇabhūtalam|

so'śvatthamūlaṁ prayayau

bodhāya kṛtaniścayaḥ||115||

tatastadānīṁ gajarājavikramaḥ

padasvanenānupamena bodhitaḥ|

mahāmunerāgatabodhiniścayo

jagāda kālo bhujagottamaḥ stutim||116||

yathā mune tvaccaraṇāvapīḍitā

muhurmuhurniṣṭanatīva medinī|

yathā ca te rājati sūryavatprabhā

dhrūvaṁ tvamiṣṭaṁ phalamadya bhokṣyase||117||

yathā bhramantyo divi cāṣapaṅktayaḥ

pradakṣiṇaṁ tvāṁ kamalākṣa kurvate|

yathā ca saumyā divi vānti vāyava-

stvamadya buddho niyataṁ bhaviṣyasi||118||

tato bhujaṅgapravareṇa saṁstuta-

stṛṇānyupādāya śucīni lāvakāt|

kṛtapratijño niṣasāda bodhaye

mahātarormūlamupāśritaḥ śuceḥ||119||

tataḥ sa paryaṅkamakampyamuttamaṁ

babandha suptoragabhogapiṇḍitam|

bhinadmi tāvadbhuvi naitadāsanaṁ

na yāmi yāvatkutakṛtyatāmiti||120||

tato yayurmadamatulāṁ divaukaso

vavāśire na mṛgagaṇā na pakṣiṇaḥ|

na sasvanurvanataravo'nilāhatāḥ

kṛtāsane bhagavati niścitātmani||121||

iti buddhacarite mahākāvye'rāḍadarśano

nāma dvādaśaḥ sargaḥ||12||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

māravijayo nāma trayodaśaḥ sargaḥ

CANTO XIII

tasminvimokṣāya kṛtapratijñe

rājarṣivaṁśaprabhave maharṣau|

tatropaviṣṭe prajaharṣa loka-

statrāsa saddharmaripustu māraḥ||1||

yaṁ kāmadevaṁ pravadanti loke

citrāyudhaṁ puṣpaśaraṁ tathaiva|

kāmapracārādhipatiṁ tameva

mokṣadviṣaṁ māramudāharanti||2||

tasyātmajā vibhramaharṣadarpā-

stisro'ratiprītitṛṣaśca kanyāḥ|

papracchurenaṁ manaso vikāraṁ

sa tāṁśca tāścaiva vaco'bhyuvāca||3||

asau munirniścayavarma bibhra-

tsattvāyudhaṁ buddhiśaraṁ vikṛṣya|

jigīṣurāste viṣayānmadīyā-

ntasmādayaṁ me manaso viṣādaḥ||4||

yadi hyasau māmabhibhūya yāti

lokāya cākhyātyapavargamārgam|

śūnyastato'yaṁ viṣayo mamādya

vṛttāccyutasyeva videhabhartuḥ||5||

tadyāvadevaiṣa na labdhacakṣu-

rmadrocare tiṣṭhati yāvadeva|

yāsyāmi tāvadvratamasya bhettuṁ

setuṁ nadīvega ivātivṛddhaḥ||6||

tato dhanuḥ puṣpamayaṁ gṛhītvā

śarān jaganmohakarāṁśca pañca|

so'śvatthamūlaṁ sasuto'bhyagaccha-

dasvāsthyakārī manasaḥ prajānām||7||

atha praśāntaṁ munimāsanasthaṁ

pāraṁ titīrṣu bhavasāgarasya|

viṣajya savyaṁ karamāyudhāgre

krīḍan śareṇedamuvāca māraḥ||8||

uttiṣṭha bhoḥ kṣatriya mṛtyubhīta

cara svadharma tyaja mokṣadharmam|

bāṇaiśca yajñaiśca vinīya lokaṁ

lokātpadaṁ prāpnuhi vāsavasya||9||

panthā hi niryātumayaṁ yaśasyo

yo vāhitaḥ pūrvatamairnarendraiḥ|

jātasya rājarṣikule viśāle

bhaikṣākamaślādhyamidaṁ prapattum||10||

athādya nottiṣṭhasi niścitātman

bhava sthiro mā vimucaḥ pratijñām|

mayodyato hyeṣa śaraḥ sa eṁva

yaḥ śūrpake mīnaripau vimuktaḥ||11||

spṛṣṭaḥ sa cānena kathaṁcidaiḍaḥ

somasya naptāpyabhavadvicittaḥ|

sa cābhavacchantanurasvatantraḥ

kṣīṇe yuge kiṁ bata durbalo'nyaḥ||12||

tatkṣipramuttiṣṭha labhasva saṁjñāṁ

bāṇo hyayaṁ tiṣṭhati lelihānaḥ|

priyāvidheyeṣu ratipriyeṣu

yaṁ cakravākeṣviva notsṛjāmi||13||

ityevamukto'pi yadā nirāstho

naivāsanaṁ śākyamunirbibheda|

śaraṁ tato'smai visasarja māraḥ

kanyāśca kṛtvā purataḥ sutāṁśca||14||

tasmiṁstu bāṇe'pi sa vipramukte

cakāra nāsthāṁ na dhṛteścacāla|

dṛṣṭvā tathainaṁ viṣasāda māra-

ścintāparītaśca śanairjagāda||15||

śailendraputrīṁ prati yena viddho

devo'pi śambhuścalito babhūva|

na cintayatyeṣa tameva bāṇaṁ

kiṁ syādacitto na śaraḥ sa eṣaḥ||16||

tasmādayaṁ nārhati puṣpabāṇaṁ

na harṣaṇaṁ nāpi raterniyogam|

arhatyayaṁ bhūtagaṇairasaumyaiḥ

saṁtrāsanātarjanatāḍanāni||17||

sasmāra māraśca tataḥ svasainyaṁ

vighnaṁ śame śākyamuneścikīrṣan|

nanāśrayāścānucarāḥ parīyuḥ

śaladrumaprāsagadāsihastāḥ||18||

varāhamīnāśvakharoṣṭravaktrā

vyāghrarkṣasiṁhadviradānanāśca|

ekekṣaṇā naikamukhāstriśīrṣā

lambodarāścaiva pṛṣodarāśca||19||

ajānusakthā ghaṭajānavaśca

daṁṣṭrāyudhāścaiva nakhāyudhāśca|

karaṅkavaktrā bahumūrtayaśca

bhagnārdhavaktrāśca mahāmukhāśca||20||

bhasmāruṇā lohitabinducitrāḥ

khaṭvāṅgahastā haridhūmrakeśāḥ|

lambasrajo vāraṇalambakarṇā-

ścarmāmbarāścaiva nirambarāśca||21||

śvetārdhavaktrā haritārdhakāyā-

stāmrāśca dhrūmrā harayo'sitāśca|

vyālottarāsaṅgabhujāstathaiva

praghuṣṭāghaṇṭākulamekhalāśca||22||

tālapramāṇāśca gṛhītaśūlā

daṁṣṭrākarālāśca śiśupramāṇāḥ|

urabhravaktrāśca vihaṁgamākṣā

mārjāravaktrāśca manuṣyakāyāḥ||23||

prakīrṇakeśāḥ śikhino'rdhamuṇḍā

raktāmbarā vyākulaveṣṭanāśca|

prahṛṣṭavaktrā bhṛkuṭīmukhāśca

tejoharāścaiva manoharāśca||24||

kecidvrajanto bhṛśamāvavalgu-

ranyo'nyamāpupluvire tathānye|

cikrīḍurākāśagatāśca keci-

tkecicca cerustarumastakeṣu||25||

nanarta kaścidbhramayaṁstriśūlaṁ

kaścidvipuṣphūrja gadāṁ vikarṣan|

harṣeṇa kaścidvṛṣavannanarda

kaścicatprajajvāla tanūnaruhebhyaḥ||26||

evaṁvidhā bhūtagaṇāḥ samantā-

ttadbodhimūlaṁ parivārya tasthuḥ|

jighṛkṣavaścaiva jighāṁsavaśca

bharturniyogaṁ paripālayantaḥ||27||

taṁ prekṣya mārasya ca pūrvarātre

śākyarṣabhasyaiva ca yuddhakālam|

na dyauścakāśe pṛthivī cakampe

prajajvaluścaiva diśaḥ saśabdāḥ||28||

viṣvagvavau vāyurudīrṇavega-

stārā na rejurna babhau śaśāṅkaḥ|

tamaśca bhūyo vitatāna rātriḥ

sarve ca saṁcukṣubhire samudrāḥ||29||

mahībhṛto dharmaparāśca nāgā

mahāmunervighnamamṛṣyamāṇāḥ|

māraṁ prati krodhavivṛttanetrā

niḥśaśvasuścaiva jajṛmbhire ca||30||

śuddhādhivāsā vibudharṣayastu

saddharmasiddhyarthamabhipravṛttāḥ|

māre'nukampāṁ manasā pracakru-

rvirāgabhāvāttu na roṣamīyuḥ||31||

tadbodhimūlaṁ samavekṣya kīrṇa

hiṁsātmanā mārabalena tena|

dharmātmabhirlokavimokṣakāmai-

rbabhūva hāhākṛtamantarīkṣe||32||

upaplavaṁ dharmavidhestu tasya

dṛṣṭvā sthitaṁ mārabalaṁ maharṣiḥ|

na cukṣubhe nāpi yayau vikāraṁ

madhye gavāṁ siṁha ivopaviṣṭaḥ||33||

mārastato bhūtacamūmudīrṇā-

mājñāpayāmāsa bhayāya tasya|

svaiḥ svaiḥ prabhāvairatha sāsya senā

taddhairyabhedāya matiṁ cakāra||34||

keciccalannaikavilambijivhā-

stīkṣṇāgradaṁṣṭrā harimaṇḍalākṣāḥ|

vidāritāsyāḥ sthiraśaṅkukarṇāḥ

saṁtrāsayantaḥ kila nāma tasthuḥ||35||

tebhyaḥ sthitebhyaḥ sa tathāvidhebhyaḥ

rūpeṇa bhāvena ca dāruṇebhyaḥ|

na vivyathe nodvivije maharṣiḥ

krīḍatsubālebhya ivoddhatebhyaḥ||36||

kaścittato roṣavivṛttadṛṣṭi-

stasmai gadāmudyamayāṁcakāra|

tastambha bāhuḥ sagadastato'sya

puraṁdarasyeva pura savajraḥ||37||

kecitsamudyamya śilāstarūṁśca

viṣehire naiva munau vimoktum|

petuḥ savṛkṣāḥ saśilāstathaiva

vajrāvabhagnā iva vindhyapādāḥ||38||

kaiścitsamutpatya nabho vimuktāḥ

śilāśca vṛkṣāśca paraśvadhāśca|

tasthurnabhayasyeva na cāvapetuḥ

saṁdhyābhrapādā iva naikavarṇāḥ||39||

cikṣepa tasyopari dīptamanyaḥ

kaḍaṅgaraṁ parvataśṛṅgamātram|

yanmuktapātraṁ gaganasthameva

tasyānubhāvācchatadhā paphāla||40||

kaścijjvalannarka ivoditaḥ khā-

daṅgāravarṣa mahadutsasarja|

cūrṇāni cāmīkarakandarāṇāṁ

kalpātyaye meruriva pradīptaḥ||41||

tadbodhimūle pravikīryamāṇa-

maṅgāravarṣa tu savisphuliṅgam|

maitrīvihārādṛṣisattamasya

babhūva raktotpalapattravarṣaḥ||42||

śarīracittavyasanātapaistai-

revaṁvidhaistaiśca nipātyamānaiḥ|

naivāsanācchākyamuniścacāla

svaniścayaṁ bandhumivopaguhya||43||

athāpare nirjigilurmukhebhyaḥ

sarpānvijīrṇebhya iva drumebhyaḥ|

te mantrabaddhā iva tatsamīpe

na śaśvasurnotsasṛpurna celuḥ||44||

bhūtvāpare vāridharā bṛhantaḥ

savidyutaḥ sāśanicaṇḍaghoṣāḥ|

tasmindrume tatyajuraśmavarṣaṁ

tatpuṣpavarṣaṁ ruciraṁ babhūva||45||

cāpe'tha bāṇo nihito'pareṇa

jajvāla tatraiva na niṣpapāta|

anīśvarasyātmani dhūyamāno

durmarṣaṇasyeva narasya manyuḥ||46||

pañceṣavo'nyena tu vipramuktā-

stasthurnabhasyeva munau na petuḥ|

saṁsārabhīrorviṣayapravṛttau

pañcendriyāṇīva parikṣakasya||47||

jighāsayānyaḥ prasasāra ruṣṭo

gadāṁ gṛhītvābhimukho maharṣeḥ|

so'prāptakāmo vivaśaḥ papāta

doṣeṣvivānarthakareṣu lokaḥ||48||

strī meghakālī tu kapālahastā

kartu maharṣeḥ kila cittamoham|

babhrāma tatrāniyataṁ na tasthau

calātmano buddhirivāgameṣu||49||

kaścitpradīptaṁ praṇidhāya cakṣu-

rnetrāgnināśīviṣavaddidhakṣuḥ|

tatraiva nāsīnamṛṣiṁ dadarśa

kāmātmakaḥ śreya ivopadiṣṭam||50||

gurvī śilāmudyamayaṁstathānyaḥ

śaśrāma moghaṁ vihataprayatnaḥ|

niḥśreyasaṁ jñānasamādhigamyaṁ

kāyaklamairdharmamivāptukāmaḥ||51||

tarakṣusiṁhākṛtayastathānye

praṇeduruccairmahataḥ praṇādān|

sattvāni yaiḥ saṁcukucuḥ samantā-

dvajrāhatā dyauḥ phalatīti mattvā||52||

mṛgā gajāścārtaravān sṛjanto

vidudruvuścaiva nililyire ca|

rātrau ca tasyāmahanīva digbhyaḥ

khagā ruvantaḥ paripeturārtāḥ||53||

teṣāṁ praṇādaistu tathāvidhaistai

sarveṣu bhūteṣvapi kampiteṣu|

munirna tatrāsa na saṁcukoca

ravairgarutmāniva vāyasānām||54||

bhayāvahebhyaḥ pariṣadgaṇebhyo

yathā yathā naiva munirbibhāya|

tathā tathā dharmabhṛtāṁ sapatnaḥ

śokācca roṣācca sasāda māraḥ||55||

bhūtaṁ tataḥ kiṁciddṛśyarūpaṁ

viśiṣṭabhūtaṁ gaganasthameva|

dṛṣṭavarṣaye dugdhamavairaruṣṭaṁ

māraṁ babhāṣe mahatā svareṇa||56||

moghaṁ śramaṁ nārhasi māra kartuṁ

hiṁsrātmatāmutsṛja gaccha śarma|

naiṣa tvayā kampayituṁ hi śakyo

mahāgirirmerurivānilena||57||

apyuṣṇabhāvaṁ jvalanaḥ prajahyā-

dāpo dravatvaṁ prathivī sthiratvam|

anekakalpācitapuṇyakarmā

na tveva jahyādvyavasāyameṣaḥ||58||

yo niścayo hyasya parākramaśca

tejaśca yadyā ca dayā prajāsu|

aprāpya notthāsyati tattvameṣa

tamāṁsyahatveva sahasraraśmiḥ||59||

kāṣṭhaṁ hi mathnan labhate hutāśaṁ

bhūmiṁ khananvindati cāpi toyam|

nirbandhinaḥ kiṁcana nāstyasādhyaṁ

nyāyena yuktaṁ ca kṛtaṁ ca sarvam||60||

tallokamārta karuṇāyamāno

rogeṣu rāgādiṣu vartamānam|

mahābhiṣaṅga nārhati vighnameṣa

jñānauṣadhārtha parikhidyamānaḥ||61||

hṛte ca loke bahubhiḥ kumārgaiḥ

sanmārgamanvicchati yaḥ śrameṇa|

sa daiśikaḥ kṣobhayituṁ na yuktaṁ

sudeśikaḥ sārtha iva pranaṣṭe||62||

sattveṣu naṣṭeṣu mahāndhakāre

jñānapradīpaḥ kriyamāṇa eṣaḥ|

āryasya nirvāpayituṁ na sādhu

prajvālyamānastamasīva dīpaḥ||63||

dṛṣṭvā ca saṁsāramaye mahaughe

magnaṁ jagatpāramavindamānam|

yaścedamuttārayituṁ pravṛttaḥ

kaścintayettasya tu pāpamāryaḥ||64||

kṣamāśipho dhairyavigāḍhamūla-

ścāritrapuṣpaḥ smṛtibuddhiśākhaḥ|

jñānadrumo dharmaphalapradātā

notpāṭanaṁ hyarhati vardhamānaḥ||65||

baddhāṁ dṛḍhaiścetasi mohapāśai-

ryasya prajāṁ mokṣayituṁ manīṣā|

tasmin jighāṁsā tava nopapannā

śrānte jagadbandhanamokṣahetoḥ||66||

bodhāya karmāṇi hi yānyanena

kṛtāni teṣāṁ niyato'dya kālaḥ|

sthāne tathāsminnupaviṣṭa eṣa

yathaiva pūrve munayastathaiva||67||

eṣā hi nābhirvasudhātalasya

kṛtsnena yuktā parameṇa dhāmnā|

bhūmerato'nyo'sti hi na pradeśo

vegaṁ samādherviṣaheta yo'sya||68||

tanmā kṛthā śokamupehi śāntiṁ

mā bhūnmahimnā tava māra mānaḥ|

viśrambhituṁ na kṣamamadhuvā śrī-

ścale pade vismayamabhyupaiṣi||69||

tataḥ sa saṁśrutya ca tasya tadvaco

mahāmuneḥ prekṣya ca niṣprakampatām|

jagāma māro vimano hatodyamaḥ

śarairjagaccetasi yairvihanyate||70||

gatapraharṣā viphalīkṛtaśramā

praviddhapāṣāṇakaḍaṅgaradrumā|

diśaḥ pradudrāva tato'sya sā camū-

rhatāśrayeva dviṣatā dviṣaccamūḥ||71||

dravati saparipakṣe nirjitai puṣpaketau

jayatijitamaske nīrajaske maharṣau|

yuvatiriva sahāsā dyauścakāśe sacandrā

surabhi ca jalagarbha puṣpavarṣa papāta||72||

iti buddhacarite mahākāvye'śvaghoṣakṛte

māravijayo nāma trayodaśaḥ sargaḥ||13||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

caturdaśaḥ sargaḥ

CANTO XIV

tato mārabalaṁ jitvā

dhairyeṇa ca śamena ca|

paramārtha vijijñāsuḥ

sa dadhyau dhyānakovidaḥ||1||

sarveṣu dhyānavidhiṣu

prāpya caiśvaryamuttamam|

sasmāra prathame yāme

pūrvajanmaparaṁparām||2||

amutrāhamayaṁ nāma

cyutastasmādihāgataḥ|

uiti janmasahastrāṇi

sasmārānubhavanniva||3||

smṛtvā janma ca mṛtyuṁ ca

tāsu tāsūpapattiṣu|

tataḥ sattveṣu kāruṁṇyaṁ

cakāra karuṇātmakaḥ||4||

kṛtveha svajanotsarga

punaranyatra ca kriyāḥ|

atrāṇaḥ khalu loko'yaṁ

paribhramati cakravat||5||

ityevaṁ smaratastasya

babhūva niyatātmanaḥ|

kadalīgarbhaniḥsāraḥ|

saṁsāra iti niścayaḥ||6||

dvitīye tvāgate yāme

so'dvitīyaparākramaḥ|

divyaṁ lebhe paraṁ cakṣuḥ

sarvacakṣuṣmatāṁ varaḥ||7||

tatastena sa divyena

pariśuddhena cakṣuṣā|

dadarśa nikhilaṁ loka-

mādarśa iva nirmale||8||

sattvānāṁ paśyatastasya

nikṛṣṭotkṛṣṭakarmaṇām|

pracyutiṁ copapattiṁ ca

vavṛdhe karuṇātmatā||9||

ime duṣkṛtakarmāṇaḥ

prāṇino yāni durgatim|

ime'nye śubhakarmāṇaḥ

pratiṣṭhante tripiṣṭape||10||

upapannāḥ pratibhaye

narake bhṛśadāruṇe|

amī duḥkhairbahuvidhaiḥ

pīḍyante kṛpaṇaṁ bata||11||

pāyyante kvathitaṁ keci-

dagnivarṇamayorasam|

āropyante ruvānto'nye

niṣṭaptastambhamāyasam||12||

pacyante piṣṭavatkeci-

dayaskumbhīṣvavāṅmukhāḥ|

dahyante karuṇaṁ keci-

ddīpteṣvaṅgārarāśiṣu||13||

kecittīkṣṇairayodaṁṣṭrai-

rbhakṣyante dāruṇaiḥ śvabhiḥ|

keciddhṛṣṭairayastuṇḍai-

rvāyasairāyasairiva||14||

keciddāhapariśrāntāḥ

śītacchāyābhikāṅikṣaṇaḥ|

asipattravanaṁ nīlaṁ

baddhā iva viśantyamī||15||

pāṭyante dāruvatkeci-

tkuṭhārairbaddhabāhavaḥ|

duḥkhe'pi na vipacyante

karmabhirdhāritāsavaḥ||16||

sukhaṁ syāditi yatkarma

kṛtaṁ duḥkhanivṛttaye|

phalaṁ tasyedamavaśai-

rduḥkhamevopabhujyate||17||

sukhārthamaśubhaṁ kṛtvā

ya ete bhṛśaduḥkhitāḥ|

āsvādaḥ sa kimeteṣāṁ

karoti sukhamaṇvapi||18||

hasadbhiryatkṛtaṁ karma

kaluṣaṁ kaluṣātmabhiḥ|

etatpariṇate kāle

krośadbhiranubhūyate||19||

yadyevaṁ pāpakarmāṇaḥ

paśyeyuḥ karmaṇāṁ phalam|

vameyuruṣṇaṁ rudhiraṁ

marmasvabhihatā iva||20||

ime'nye karmabhiścitrai-

ścittavispandasaṁbhavaiḥ|

tiryagyonau vicitrāyāḥ-

mupapannāstapasvinaḥ||21||

māṁsatvagbāladantārtha

vairādapi madādapi|

hanyante kṛpaṇaṁ yatra

bandhūnāṁ paśyatāmapi||22||

aśaknuvanto'pyavaśāḥ

kṣuttarṣaśramapīḍitāḥ|

go'śvabhūtāśca vāhyante

pratodakṣatamūrtayaḥ ||23||

vāhyante gajabhūtāśca

valīyāṁso'pi durbalaiḥ|

aṅkaśakliṣṭamūrdhāna-

stāḍitāḥ pādapāṣṇibhiḥ||24||

satsvapyanyeṣu duḥkheṣu

duḥkhaṁ yatra viśeṣataḥ|

parasparavirodhācca

parādhīnatayaiva ca||25||

khasthāḥ khasthairhi bādhyante

jalasthā jalacāribhiḥ|

sthalasthāḥ sthalasaṁsthaiśca

prāpya caivetaretaraiḥ||26||

upapannāstathā ceme

mātsaryākrāntacetasaḥ|

pitṛloke nirāloke

kṛpaṇaṁ bhuñjate phalam||27||

sūcīchidropamamukhāḥ

parvatopamakukṣayaḥ|

kṣuttarṣajanitairduḥkhai

pīḍyante duḥkhabhāginaḥ||28||

āśayā samatikrāntā

dhāryamāṇāḥ svakarmabhiḥ|

labhante na hyamī bhoktuṁ

praviddhānyaśucīnyapi||29||

puruṣo yadi jānīta

mātsaryasyedṛśaṁ phalam|

sarvathā śibivaddadyā-

ccharīrāvayavānapi||30||

ime'nye narakaprakhye

garbhasaṁjñe'śucihrade|

upapannā manuṣyeṣu

duḥkhamarchanti jantavaḥ||31||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0