Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng II
Nguyễn Bình Phương |
Nguyá»…n
Bình Phương sinh ngà y 29/12/1965 tại thị xã Thái Nguyên. Trong
chiến tranh, gia đình sơ tán vỠxã Linh Nham, thuộc huyện
Ãồng Hưng, tỉnh Thái Nguyên. Ãến năm 79 má»›i trở vá» quê
quán. Há»c hết phổ thông trung há»c năm 1985 rồi và o bá»™ đội.
Năm 1989 thi và o trưá»ng viết văn Nguyá»…n Du. Ra trưá»ng Ä‘i
công tác má»™t năm tại Ä‘oà n kịch nói Quân Ãá»™i. Sau đó là m
biên táºp viên nhà xuất bản Quân Ãá»™i cho đến nay, vá»›i
cấp báºc đại úy .
Bắt đầu viết văn từ những năm 86-87. Những sáng tác đầu là những táºp thÆ¡ Khách Cá»§a Trần Gian (trưá»ng ca, nxb Văn Há»c, 1986), Xa Thân (1997), Lam Chướng (1992). Có viết má»™t số tiểu luáºn và truyện ngắn, trong đó có truyện Ãi, in trên Văn Nghệ Trẻ (số ra ngà y 10 tháng 1 năm 1999) đã gây dư luáºn khá xôn xao. Sau cùng là má»™t loạt tiểu thuyết: Và o Cõi (nxb Thanh Niên, 1991), Những Ãứa Trẻ Chết Già (nxb Văn Há»c, 1994), Ngưá»Ã¬ Ãi Vắng (nxb Văn Há»c, 1999), Trà Nhá»› Suy Tà n (nxb Thanh Niên, 2000). |
Khuynh
hướng hiện thá»±c huyá»n ảo trong tiểu thuyết Những Ãứa
Trẻ Chết GiÃ
Trong quan
niệm cổ Ä‘iển, những ngưá»i viết truyện thần kỳ thưá»ng
đứng riêng má»™t phÃa, như Liá»…u Trai Chà Dị Bồ Tùng
Linh, như Truyá»n Kỳ Mạn Lục Nguyá»…n Dữ.
* Dân tộc
Maya coi mình phát xuất từ ngô -Maya-mais. Ngô là mẹ đẻ nhÃ
văn Miguel Angel Asturias, Guatemala, Nobel 67. Asturias đã bám rễ
và o tổ tiên bên ngoại để xây dựng "hiện thực thần
kỳ" hay "hiện thá»±c huyá»n ảo" cá»§a mình bằng ngôn ngữ
bên ná»™i: tiếng Tây Ban Nha, tiếng cá»§a ngưá»i cha conquistador
đã chiếm đoạt, cưỡng hiếp, diệt chủng Mẹ Maya, đẻ
ra Guatemala-Asturias. Asturias, từ rá»… da Ä‘á», chồi lên cách
suy tưởng Maya: Tại sao thổ dân Maya lại có thể thấy một
tảng đá lá»›n hóa thà nh ngưá»i khổng lồ, hoặc má»™t đám
mây biến thà nh tảng đá? Bởi hỠnghĩ bằng hình ảnh.
Há» nhìn sá»± váºt -tạm gá»i là thá»±c tại thứ nhất- qua má»™t
kÃch thước má»™ng mÆ¡, rồi những má»™ng mÆ¡ đó biến thà nh
hình thể sỠmó được, chúng tạo ra một thực tại thứ
nhì: Thá»±c tại huyá»n ảo.
Với tiểu
thuyết Những Ãứa Trẻ Chết Già Nguyá»…n Bình Phương
dưá»ng như muốn đưa hiện thá»±c huyá»n ảo và o văn há»c Việt.
Ãó là má»™t thá» nghiệm đáng trân trá»ng.
* Vẫn bầu
trá»i và mảnh đất Thái Nguyên, còn có má»™t hiện thá»±c khác:
"Không khà ảm đạm và lưu cữu. Hoà ng
hôn trung du bao giá» cÅ©ng rá» rà mệt má»i. Những quả đồi
chầm cháºm lùi lại, chầm cháºm xuất hiện. Ãôi chá»—, chè
hoang má»c xanh Ä‘áºm lên táºn chóp đồi. Hương chè nhả ra,
chát đặc." (trang 17)
* Nguyá»…n
Bình Phương biểu dương chuyến Ä‘i cá»§a ngưá»i chết bằng
chiếc xe trâu, má»™t hình ảnh rất Ãông phương, vá»›i
má»™t gã đánh xe cha truyá»n con nối, gầm gừ hai tiếng "vắt,
diệt", những âm thanh bà máºt, có thể là tiếng rừng
núi Thái Nguyên, mà cÅ©ng có thể là tiếng ngưá»i thá»i trước,
tiếng âm ngưá»i trần không hiểu.
"Ngà y 21, sông Linh Nham cạn sạch. Ao nhà bà Liêm tá»± dưng đầy ắp nước, trong ao có con cá trê đỠto bằng bụng chân, mắt mù, Ä‘uôi dà i như chiếc khăn phu-la" (trang 90)hoặc: "Bà giáo có chá»a và sinh con đầu lòng [...] Nó là trai. Ngưá»i ta phát hiện ra rằng con bà giáo có râu. Không những thế, ba bốn ngà y sau, tóc nó bạc trắng. Ãứa trẻ không khóc, nó dương đôi mắt kèm nhèm nhìn má»i ngưá»i như phán xét." (trang 58)Tất cả những "Ä‘iá»m" gở nà y là những cÆ¡n má»™ng chá» diá»…n giải. Nhìn trá»±c từ con mắt "mê tÃn" cá»§a ngưá»i dân quê, có nghÄ©a khác, mà nhìn chéo từ con mắt "tỉnh táo" cá»§a má»™t nhà sá» há»c, xã há»™i há»c, lại có những ý nghÄ©a khác. Những quái thai, những khốc liệt, những biến hình đổi dạng trong Ä‘á»i sống... chẳng qua chỉ là thá»±c tại, chiếu dưới những góc độ quan sát khác nhau, mÆ¡ má»™ng khác nhau, ngay cả sá»± chung sống giữa ngưá»i sống và ngưá»i chết. Asturias hay Marquez không sáng chế ra hiện thá»±c huyá»n ảo. Há» chỉ viết lại thá»±c tế cá»§a Châu Mỹ La Tinh, nÆ¡i mà những ngưá»i dân da đỠ(theo Asturias, có ngưá»i đã "ăn giấc ngá»§" cá»§a mình để hóa thà nh đất) vẫn ướp xác ngưá»i thân đã chết, trong vị thế tÄ©nh tá»a, tá»›i ngà y lá»…, giá»—, con cháu bê các cụ (đã ướp) ra ngồi chÆ¡i, xÆ¡i nước, ăn cá»— chung vá»›i lÅ© trẻ. Trong đầu óc ngưá»i dân quê Việt Nam, cõi âm không sống trá»±c hệ thể xác vá»›i cõi dương như thế, mà gián cách trên bà n thá», trong cây Ä‘a, cây Ä‘á», ở núi Ông Voi, hang Ông Tạ... Trong thế giá»›i đó, thiên nhiên cất giấu những linh váºt, âm váºt cá»§a trần thế để tạo ra những "Ä‘iá»m" và má»—i dân tá»™c có má»™t cách "giải Ä‘iá»m" khác nhau. "Ngá»n Rùng Ä‘en thẫm in trên ná»n trá»i. Khói hương bốc ngùn ngụt. Ngay cả tiếng thầm thà o ở gốc si cÅ©ng biến mất như kẻ tuân theo má»™t mệnh lệnh nghiêm khắc." (trang 59) Miá»n Linh Nham, Núi Rùng, có tháºt hay là má»™t vùng tưởng tượng? Thái Nguyên đầy đủ yếu tố để phát triển thá»±c tại huyá»n ảo: diá»…n biến cá»§a nhiá»u thế hệ sống và chết giao nhau trên mảnh đất nà y. Má»i hà nh động Ä‘á»u như tuân theo má»™t lá»i nguyá»n có từ nhiá»u Ä‘á»i trước. Những nhân váºt còn sống và đã chết, Ä‘á»u Ãt nhiá»u là những kẻ ham hố trong cuá»™c Ä‘á»i. Há» tìm cá»§a, tìm và ng, tìm hạnh phúc, tìm tá»± do, nhưng rồi Ä‘á»u bị cuồng lá»±c cá»§a hung hãn, thô tục, bạo tà n, lôi cuốn và o những cuá»™c chiến thảm khốc, phi lý. Ở đây, không có cảm thông giữa ngưá»i và ngưá»i, mà là không khà nghi ngá», đối đầu triá»n miên, giữa cha con, chồng vợ. PhÅ© phà ng trong đối thoại, cá»™c cằn trong đối xá». Tà n phÅ© bao trùm cả cõi âm lẫn cõi dương. Con ngưá»i mất liên lạc vá»›i nhau. Ông nói gà , bà nói vịt. Ở đây, là thế giá»›i chiến tranh không ngừng giữa ngưá»i và ngưá»i. Dã man. Bạo hung. Tà n nhẫn. Những miếng Ä‘á»i chặt ra, xương xẩu, vấy máu, không có sá»± thông thương đồng cảm. Ở má»™t thế giá»›i như thế, loạn luân và tá»™i ác là tất yếu. Má»i việc Ä‘á»u bà bÃ, máºt máºt, đến cả cá»—i rá»… cá»§a gia tá»™c, cÅ©ng trở thà nh máºt bÃ, là m sao tránh khá»i anh em giết nhau hoặc giao hợp vá»›i nhau, mà không biết rõ ai là ai? Vai trò
của tưởng tượng, trong một tác phẩm như thế, có thể
tung hoà nh vô táºn, bởi tất cả má»i tình huống Ä‘á»u khả
thể.
"Cái chết bao giá» cÅ©ng là điá»u vÄ© đại cuối cùng mà con ngưá»i đạt đến. Bao nhiêu năm nay, con ngưá»i cứ khao khát thanh thản, khao khát tá»± do, bình đẳng, khao khát cả ná»—i cô đơn tịch mịch nữa? Những Ä‘iá»u đó Ä‘á»u nằm trong cÆ¡ thể cá»§a cái chết." (trang 173)Những bạo tà n, tranh chấp, chiến tranh xẩy ra trên mảnh đất Linh Nham nà y, thảy Ä‘á»u vô Ãch, phi lý. Hạnh phúc phải chăng chỉ là con thú lạ. Con linh váºt mà ngưá»i ta không biết và ngưá»i ta chỠđợi, rình ráºp, ở đây là con nghê, và khi nó đến, ngưá»i ta già nh giáºt, cướp Ä‘oạt là m sở hữu để mở cá»a kho tà ng. Khi đã chặt được đầu nghê thì sá»± chiếm hữu trở thà nh phi lý: hạnh phúc đã bị tiêu diệt, và con ngưá»i, chết Ä‘i để gặp nhau ở má»™t cõi khác. Lại bắt đầu hà nh trình sục kiếm và đấu tranh để tìm má»™t bến bá» không có trong cõi âm, chẳng có trong cõi dương. Bởi lẽ: không có bến bá». Và cuá»™c Ä‘á»i ngà n năm vẫn chỉ là điá»u không sao hiểu được. * |
TÃnh
chất hiện thá»±c linh ảo âm dương trong tiểu thuyết Ngưá»i
Ãi Vắng
Tiểu thuyết
Ngưá»i Ãi Vắng, tác phẩm thứ nhì cá»§a Nguyá»…n Bình
Phương, in năm 1996, bốn năm sau cuốn Những Ãứa Trẻ Chết
Già , Ä‘em lại cho ngưá»i Ä‘á»c má»™t kỳ ngạc, kỳ ngá»™
pha lẫn kỳ vá»ng, bởi, sau Nguyá»…n Huy Thiệp, Phạm Thị Hoà i,
có lẽ đây là tác giả thứ ba trổi dáºy trong vòng 15 năm
nay, như má»™t giá trị khai phá Ä‘Ãch thá»±c.
Ngưá»i
ở đây không còn giá trị độc tôn, luôn luôn nắm
quyá»n sinh tạo, như trong cái nhìn cổ Ä‘iển. Ngưá»i ở đây,
chỉ là má»™t phần tá», có tiếng nói, hoặc không có tiếng
nói, cÅ©ng như, váºt giá»›i xung quanh. Nói khác Ä‘i, đối vá»›i
Nguyễn Bình Phương, lá chuối, cục đất, mặt đất, sấm,
chá»›p, mưa, mây, ban mai, con má»t, con bò, con sâu răng, con rồng,
con Ä‘om đóm, không khÃ, sương mù, đôi giầy, cây nhãn, cây
tùng, ánh sáng, thai nhi, cái chuông, cái cháºu... Ä‘á»u phát
ngôn, Ä‘á»u "hà nh động", tác dụng và o môi trưá»ng, có phản
ứng như một thực thể tồn tại, không khác gì con
ngưá»i. TÃnh chất Ä‘a giá»ng, Ä‘a âm cá»§a tiểu thuyết lá»™
rõ một cách khá triệt để, trong tác phẩm.
* Mảnh đất
Thái Nguyên, quê hương tác giả, với những đại ngà n âm
u, trùng Ä‘iệp, bà máºt, là mảnh đất linh ứng truyá»n Ä‘á»i,
phù động để tác giả dựng nên hà nh trình vỠcái chết
cá»§a má»—i "nhân váºt" trong tác phẩm (chữ nhân váºt hà m
nghÄ©a: ngưá»i, váºt và hiện tượng). Bởi chÃnh hà nh trình
vá» cái chết là mục Ä‘Ãch tối thượng cá»§a vạn váºt,
cao nhất và đáng nói nhất.
* Và o truyện, Nguyá»…n Bình Phương cho xuất hiện những nhân váºt chá»§ động đầu tiên: Mưa rà o và sấm, và đây là chân dung cá»§a "há»": "Mưa xuân ắt phải khác mưa rà o. Mưa xuân buồn bã phÆ¡ phất lang thang như ngưá»i má»™ng du mặc áo xám Ä‘i trên đồng vắng bãi thưa. Nhưng đây là mùa hạ, dù thÃch hay không mưa rà o vẫn có mặt ồn ã hà o phóng chẳng khác gì má»™t gã trai đẹp mã nhưng hÆ¡i ngu độn, nông cạn. Mưa rà o lấp lánh ngân nga tiếng chuông. Sấm gừ gừ ở chốn cao xa, uyển chuyển hệt như con mèo thoắt lui vá» thoắt phóng ra, soãi hai chân trước, móng co cứng lại cà o lên tấm vải bạt đã cÅ© rÃch nhưng còn khá bá»n. Mưa rà o thá»±c sá»± là má»™t đám rước." (trang 9)Nguyá»…n Bình Phương dùng những hình ảnh đặc biệt sống động để tả chuyển động cá»§a sấm: uyển chuyển hệt như con mèo, thoắt lui vá», thoắt phóng ra v.v... và ná»n trá»i được nhìn như má»™t tấm bạt vải đã cÅ© rÃch nhưng còn khá bá»n. Má»™t nghệ thuáºt tạo hình má»›i vừa xuất hiện: hoạt hóa và linh hóa những thá»±c thể tưởng như không hoạt động, không linh hồn. Cách viết nà y bao trùm tác phẩm, bất kể váºt thể hay trạng thái, Ä‘á»u có thể có má»™t Ä‘á»i tư, má»™t tÃnh cách, má»™t thân pháºn. Thà dụ: "Tiếng má»t Ä‘ang rà o rà o nghiến ngấu [...] là m ngôi nhà ngứa ran lên" (trang 21), "giữa đống thư có má»™t giá»ng cất lên nhá» Ä‘á»u Ä‘á»u và buồn" (trang 110), "cÆ¡n đói mà u xanh Ä‘en lồng lá»™n trong dạ dà y thoát lên cổ, ra khá»i mồm rồi lại tụt xuống" (trang 115). "Cương giẫm phải cà nh khô, nó kêu răng rắc rồi oải ra thà nh nhiá»u mảnh vụn" (trang 36), "căn phòng dãn ra, rá»™ng mênh mông nhưng không có tầm nhìn" (trang 43), "cánh hoa héo Ä‘ang ngả sang mà u khoai tây rán rúm ró Ä‘au khổ" (trang45), "trong bóng tối, chiếc Ä‘iện thoại ở cạnh giưá»ng tá»a ra ánh lân tinh xanh má», nó rung rẩy theo nhịp chuông tá»±a như con mèo thở" (trang 23). Và đây là lá»i tâm sá»± cá»§a dòng sông Linh Nham, mà có thể cÅ©ng là má»™t phát ngôn ngạo mạn cá»§a thá»i gian: "Ta vươn qua lá»›p lá mục chồng chéo hà ng vạn Ä‘á»i. [...] Thá»i gian thắng thế chỉ vì biết kiên nhẫn. Ta trong suốt lướt êm ru qua mặt trá»i qua trăng, trên những đám mây má» tỠđôi khi ai đó còn quên lại má»™t bà n cá» mà u gụ [...] Ta róc rách miên man, yêu những buổi mai khi ánh sáng chưa kịp tá»a rạng trên vạn váºt vá»›i là n da xanh trong cá»§a cÆ¡ thể không hình hà i đột nhiên hiển hiện giữa sương sá»›m mát dịu và thanh khiết. Xa xá»a xa xưa có má»™t thằng bé tên là Thắng đã tắm trong ta..." (trang 48)Ãôi khi lại là giá»ng đối thoại cá»§a má»™t háºu thân nói chuyện vá»›i tiá»n kiếp: "Mà y là tao ngà y xưa phải không?" (trang 165) Ãôi khi là cả má»™t bức tranh hoà nh tráng, siêu thá»±c và đầy chất thÆ¡, cảnh những đứa trẻ chăn trâu tha ma, và ng mã, ăn quả cáºm cam: "Cáºm Cam chÃn và o tháng sáu, những chùm quả nhá» xiu óng ánh trong sắc xanh nhạt ẩn dưới các mặt lá. Tầm ấy trẻ trâu mò ra, chúng Ä‘i theo tốp, má»—i tốp hai ba đứa, sục sạo má»™t cách há» hững, ngứt những chùm quả ăn ngay tại chá»— rồi nhìn nhau cưá»i đắc chÃ. Trong im lặng mênh mông cá»§a bãi tha ma chiá»u, tiếng bá»n trẻ lúc ngân nga, lúc rá»i rạc đứt quãng. Những đứa trẻ gầy gò nhưng rắn rá»i bá»n bỉ, quần áo xá»™c xệch vá chằng vá đụp, bóng chúng hòa lẫn bóng những lùm Cáºm Cam đổ dà i trên cỠđược bao phá»§ bởi mà u và ng xá»™m cá»§a nắng. Má»—i đứa trẻ di chuyển Ä‘á»u gây ra má»™t cảm giác kỳ ảo như ở thế giá»›i khác, thế giá»›i chỉ hiện diện sau khi ngưá»i ta nhìn tháºt kỹ và o đồ và ng mã. Tiếng rứt quả xoà n xoạt. Má»™t thằng bé đặt chùm Cáºm Cam lên lòng tay xòe ngá»a giÆ¡ trước mặt ngắm nghÃa vá»›i con mắt thá»a mãn. Chùm quả rung lên trên tay nó, những chiếc cuống vươn dà i cong xuống vì sức nặng mÆ¡ hồ cá»§a quả, má»—i quả nhá» tròn như mắt cá chuối Ä‘Ãnh và o má»™t chiếc cuống, nhiá»u chiếc cuống Ä‘Ãnh và o má»™t chiếc to tạo thà nh má»™t bản nhạc dáºp dá»nh trôi nổi vượt qua sá»± kiểm soát cá»§a lý trÃ. Chỉ có vẻ đẹp cá»§a ká»· niệm má»›i cân bằng vá»›i vẻ đẹp cá»§a trái Cáºm Cam. Chiá»u không Ä‘i vá» chân trá»i như ngưá»i ta vẫn tưởng, chiá»u lăn và o Cáºm Cam. LÅ© trẻ trâu biết được bà máºt đó, vá»›i sá»± tinh quái, chúng xÆ¡i tất cả các buổi chiá»u sau đó trâu đứa nà o vá» nhà đứa ấy, đứa nà o ngá»§ trên giưá»ng đứa ấy nhưng giấc mÆ¡ thì luôn giống nhau" (trang 172-173)Nhiá»u Ä‘oạn văn hiện thá»±c linh hoạt và thÆ¡ má»™ng như trên dà n trải trong tác phẩm. Trước tiên là má»™t hiện thá»±c trần thế. LÅ© trẻ chăn trâu, ăn quả cáºm cam trong những buổi chiá»u mùa hạ. Nhà văn đã âm hóa chúng khi gắn bó vá»›i thá»±c tại: chúng xuất hiện ở bãi tha ma, chúng từ má»™t thế giá»›i và ng mã. Quả cáºm cam -có những "chiếc cuống vươn dà i cong xuống" có "hình tròn như mắt cá chuối"- đã trở thà nh "nhân váºt" có chuyển động, có linh hồn và vá»›i "nhiá»u cuống nhá» Ä‘Ãnh và o má»™t cuống to" tạo thà nh má»™t "bản nhạc dáºp dá»nh", thì cáºm cam dẫn ta và o tưởng tượng siêu thá»±c "vượt qua sá»± kiểm soát cá»§a lý trÃ" để so sánh vẻ đẹp cá»§a trái cáºm cam vá»›i vẻ đẹp cá»§a ká»· niệm, má»™t tháºt, má»™t má»™ng. Tiếp đó là nháºn định "chÃnh xác": "Chiá»u không Ä‘i vá» chân trá»i như ngưá»i ta vẫn tưởng, chiá»u lăn và o cáºm cam" để đưa đến má»™t nháºn xét thần tình: "LÅ© trẻ trâu (có thể là ma, ma trâu) biết được bà máºt đó, chúng ăn cam tức là chúng đã xÆ¡i tất cả các buổi chiá»u." Tháºt Ãt có má»™t hình ảnh nà o đẹp, nên thÆ¡, huyá»n hoặc, hư ảo mà lại chÃnh xác đến thế. Ãây là má»™t trong những Ä‘oạn văn khá tiêu biểu cho tÃnh chất hiện thá»±c linh ảo, âm dương, cá»§a tác phẩm. Những Ä‘oạn văn như thế lôi cuốn ngưá»i Ä‘á»c, phải Ä‘á»c Ä‘i Ä‘á»c lại nhiá»u lần để khám phá thêm những hình tượng nghệ thuáºt ẩn dấu sau má»—i câu, má»—i chữ. Khi chấp nháºn tất cả các hình thái, hữu thể hoặc vô thể, váºt chất hoặc tinh thần Ä‘á»u có tiếng nói, trong quan Ä‘iểm tạo váºt hòa đồng cá»§a Lão Trang thì vÅ© trụ sẽ vô cùng linh ảo và tầm nhìn cá»§a con ngưá»i có thể mở rá»™ng mãi ra: Ở đây, các "hiện tượng" thông thưá»ng và dị thưá»ng há»p nhau trong má»™t đại há»™i quần phi: sấm, chá»›p, gió, mưa giao thoa vá»›i những bà máºt phong thá»§y như sức "đùn" cá»§a đất, sức "rút" cá»§a đất, vá»ng ảnh rồng hiện, huyá»…n tượng "khuấy rối" cá»§a ngưá»i chết trở vá», giao hòa cùng những hiện trạng mỠám trong trà não bệnh hoạn cá»§a con ngưá»i, tạo nên những vÅ© Ä‘iệu phù ảo, dị kỳ, Ä‘ong đưa giữa hư và thá»±c. * Muốn triệt
tiêu sức tà n phá cá»§a thá»i gian, nhà văn đã là m "sống lại"
tất cả má»i yếu tố: dÄ© vãng, hiện tại, tiá»n kiếp, háºu
thân trong một triết lý nhân quả được linh ảo hóa, tạo
nên má»™t dà n giao hưởng dị kỳ: Ãất có quyá»n lá»±c như
một vị trà phong thủy chiến lược: Sự động thổ, xâm
phạm và o dĩ vãng của đất có thể đưa đến những kết
quả không thể lưá»ng được. Những Ä‘iá»m hay, Ä‘iá»m gở
trong đầu óc mê tÃn cá»§a ngưá»i dân quê -phản khoa há»c nhất-
lại có thể tiên liệu xã hội trong thâm độ khắc bạc nhất
vá» sá»± tha hóa cá»§a con ngưá»i.
"Ai thiến đê ...ê ...ê ...êNhững "kẻ thiến lợn" có khả năng biến thiên, chúng không diện mạo, không cha, không mẹ, chúng thưá»ng ẩn dấu sau bức mà n mưa, chúng hù dá»a, đà n áp, chúng Ä‘eo Ä‘uổi con ngưá»i từ lúc sinh đến lúc diệt. Chúng là má»™t thá»±c thể vô hình. Má»™t sức mạnh tá»± ká»· ám thị. Má»™t sá»± tá»± thiến. Tá»± há»§y. * Tất cả má»i thà nh viên trong gia đình Ä‘á»u cô đơn, lạc lõng, mất liên lạc vá»›i nhau và mất liên lạc vá»›i cuá»™c sống. Xã há»™i xung quanh cÅ©ng không hÆ¡n. Ãó là má»™t táºp hợp cá»§a những khối cô đơn bên cạnh nhau, má»—i ngưá»i Ä‘á»u mang cây tháºp tá»± cá»§a riêng mình trên hà nh trình vá» cõi chết. Những thế hệ trước cÅ©ng không khá gì. Lương Ngá»c Quyến và Ãá»™i Cấn là hai mẫu cô đơn anh hùng. TÃnh chất anh hùng ở đây, được xác định như má»™t khả năng há»§y diệt và tá»± diệt: Khi bị Pháp vây khốn, Ngá»c Quyến tức Láºp Nham yêu cầu Ãá»™i Cấn bắn và o bụng mình. Và đến phiên Ãá»™i Cấn bị nguy, hạ lệnh cho Ba Nho không được, đà nh tá»± sát. Ãá»™i Cấn chết vá»›i ảo ảnh cuối cùng vá»ng vá» ngưá»i yêu. Hà nh trình vá» cái chết cá»§a ngưá»i anh hùng và ngưá»i không anh hùng chỉ khác nhau ở má»™t Ä‘iểm: Ngưá»i anh hùng có khả năng tiêu thụ sinh mạng cá»§a nhiá»u ngưá»i và cá»§a chÃnh mình. Ngưá»i không anh hùng, cố bám chặt cái phao hy vá»ng, và o sá»± sống, dù khi thể xác và tinh thần đã thối rữa, đã trống rá»—ng từ lâu. Anh hùng sống váºn tốc nhanh, nhiá»u lần nhúng tay và o tá»™i ác nhưng lại tránh khá»i tình trạng tha hóa tiệm tiến và được tiếng anh hùng. * Ở
những cuá»™c Ä‘á»i bình thưá»ng, sá»± tha hóa tiệm tiến đến
từ nhiá»u phÃa: Ãiên loạn. Tá»± Thiến. Tá»± ká»· ám thị. Bản
thân là táºp hợp nhiá»u yếu tố thiện ác, tÃch tụ từ nhiá»u
Ä‘á»i, nhiá»u cõi. Bản thân là nhân quả cá»§a những tiá»n
kiếp. Sá»± Ä‘iên loạn cÅ©ng có thể đến từ chá»— con ngưá»i
không nháºn thức được tầm quan trá»ng cá»§a những tồn
tại khác xung quanh mình và chÃnh những tồn tại ngoại
lai ấy, như thiên nhiên, cây cá», như linh hồn, đã tác động
con ngưá»i trong hà nh vi tá»± há»§y. Nhưng lại có lẽ cÅ©ng không
hẳn thế. Vì ông Khánh là nhân váºt duy nhất biết sống vá»›i
cây cá», ở má»™t khÃa cạnh nà o đó, ông đã chấp nháºn cây
tùng như má»™t ngưá»i tình, má»™t thà nh tố cá»§a cuá»™c sống.
Sự giao hoan giữa ông Khánh và cây tùng khiến ông được
sống những phút giây huyá»…n ảo, nhưng đồng thá»i cÅ©ng lại
đưa ông và o bến bỠmê dại.
* |
Những
yếu tố của tiểu thuyết mới trong tác phẩm Trà Nhớ
Suy TÃ n
TrÃ
Nhớ Suy Tà n, cuốn tiểu thuyết thứ ba của Nguyễn Bình
Phương, do nhà xuất bản Thanh Niên phát hà nh tại Hà Nội
tháng 2 năm 2000, hoà n toà n khác hai cuốn trước.
Ãể tìm má»™t định nghÄ©a cho tiểu thuyết má»›i, Alain Robbe Grillet, má»™t trong những ngưá»i chá»§ xướng phong trà o nà y, đã đưa ra lối nhìn phá»§ định: Theo ông, tiểu thuyết má»›i không phải là má»™t lý thuyết vá»›i những quy luáºt riêng mà chỉ là má»™t sá»± tìm kiếm. Má»—i tác phẩm là má»™t sá»± tìm kiếm. Bởi lẽ đơn giản là những ngưá»i viết tiểu thuyết hôm nay, không biết rõ má»™t cuốn tiểu thuyết thá»±c sá»± nó phải như thế nà o? Nhưng Ä‘iá»u
rõ rà ng nhất là ngưá»i sáng tạo ngà y nay, không còn như thá»i
Balzac nữa. Tiểu thuyết Balzac miêu tả thế giới như thể
ngưá»i kể chuyện thấu hiểu tất cả má»i việc, má»i lẽ;
tác giả có mặt ở khắp nơi, cùng một lúc. Tác giả giải
thÃch được tất cả những gì đã xẩy ra trong quá khứ,
hiện tại, tương lai. Má»™t ngưá»i như thế chỉ có thể lÃ
Thượng Ãế. Tiểu thuyết gia ngà y nay từ chối vai trò
Thượng Ãế, hắn chỉ dám đứng ở địa vị con ngưá»i,
má»™t ngưá»i chá»§ quan, vá»›i tầm nhìn, vá»›i cảm giác và óc
tưởng tượng cá»§a chÃnh mình để trình bầy sá»± việc.
Ãiểm
thứ ba: Tiểu thuyết mới đặt lại vấn đỠhiện thực.
Ãiểm thứ tư, vá» mặt "ná»™i tâm". Nathalie Sarraute phản bác dạng thức phân tÃch tâm lý kiểu Dostoievski: Những khám phá phân tâm cá»§a Freud đưa ra nhiá»u "tầng" tâm lý và phần nà o chứng minh rằng cái tầng mà chúng ta gá»i là tâm lý hay "ná»™i tâm" cá»§a nhân váºt, tháºt ra chỉ là má»™t cái thùng không đáy. Ãúng hÆ¡n, ná»™i tâm là má»™t sá»± im lặng. Im lặng hoà n toà n. Ãiểm sau cùng cÅ©ng là điểm khá quan trá»ng, phát xuất từ triết há»c hiện sinh. Ãó là sá»± tồn tại. Tiểu thuyết má»›i chú trá»ng đến sá»± tồn tại và chỉ có sá»± tồn tại má»›i là đáng kể. Thân pháºn con ngưá»i, theo Heidegger, là đang ở đấy. Tóm lại, ngưá»i, váºt, hiện diện lù lù ra đấy. Không cần giải thÃch vì không thể giải thÃch mà chỉ có thể quan sát. Từ đó phát hiện quan Ä‘iểm "cái nhìn" (regard). Tiểu thuyết má»›i còn gá»i là Trưá»ng Phái Cái Nhìn (Ecole du regard). Khi chấp nháºn má»™t quan Ä‘iểm như thế thì những khái niệm vá» nhân váºt có tên tuổi, có lý lịch, câu truyện có tình tiết, kết cấu v.v... không còn giá trị nữa. Và chá»— mà tiểu thuyết hiện thá»±c cổ Ä‘iển dá»±a và o như sá»± độc đáo cá»§a tÃnh ngưá»i, hay tÃnh anh hùng v.v... trở thà nh phi lý, bởi thá»±c chất không ai có thể là m kiểu mẫu cho má»™t loại ngưá»i lý tưởng nà o đó trong xã há»™i mà má»—i ngưá»i là má»™t trưá»ng hợp riêng. Nhân váºt được xác định bằng sá»± hiện diện, bằng tồn tại cá»§a nó vá»›i những hà nh vi, những ứng xá» trước má»i hoà n cảnh. Không phải cái tên hay tâm lý xác định con ngưá»i mà chÃnh những hà nh vi, ứng xá» xác định con ngưá»i. Trong thá»±c
tế, tiến trình "hiện đại hóa" tiểu thuyết bắt nguồn
từ một và i khuôn mặt lớn:
Kafka tạo tiểu thuyết tình huống (roman de situation) mà K, vai chÃnh, phải đối phó vá»›i hoà n cảnh trong má»™t sa mù tuyệt vá»ng. K hay Kafka trá»±c diện tình huống phi lý, tiên Ä‘oán tình huống "KGB", "CIA", tình huống bị theo dõi, rình ráºp cá»§a con ngưá»i trong thế ká»· XX. Vá»›i Marcel Proust, ngưá»i ta khám phá ra rằng thá»i gian và ký ức má»›i là tác nhân chÃnh trong tiểu thuyết. Sá»± khám phá kho tà ng quá khứ ẩn dấu trong thá»i gian là má»™t trong những rưá»ng mối cÆ¡ sở cho tiểu thuyết hiện đại. Vá»›i Proust, cái tôi Thượng Ãế không còn là tác giả mà chÃnh ký ức má»›i thá»±c sá»± là tác giả cá»§a tiểu thuyết. Tiểu
thuyết má»›i Ä‘i xa hÆ¡n đến chá»— đối cá»±c, phản Ä‘á»,
phản tiểu thuyết (anti-roman), đưa ra cấu trúc phi thá»i gian
và sự lãng quên của hồi ức.
* Vá»›i tá»±a đỠTrà Nhá»› Suy Tà n dưá»ng như Nguyá»…n Bình Phương muốn xướng lên hai yếu tố: Trà nhá»› và sá»± suy tà n cá»§a trà nhá»›, như hai thà nh tố cấu tạo nên cuốn tiểu thuyết má»›i nhất cá»§a anh. Ãây là má»™t cuốn tiểu thuyết ngắn. Ãúng hÆ¡n là má»™t tạp ghi cá»§a trà nhá»›, viết vá»™i, kẻo sợ chóng tà n. Ãây là má»™t chuá»—i hồi ức cá»§a má»™t ngưá»i con gái không biết tên gì, ghi lại những ấn tượng chao đảo giữa hai ngưá»i tình. Ngưá»i con gái ấy tá»± há»a bằng bút pháp tá»± động: "Chẳng mấy tháng nữa sẽ tròn hai mươi sáu tuổi.Ãó là những dòng mở đầu tiểu thuyết. Những mệnh đỠhầu hết không có chá»§ từ nối tiếp nhau, như ở trên không võng xuống. Dưới hình thức cổ Ä‘iển, ngưá»i ta sẽ viết: "Tôi sinh ra trong má»™t thà nh phố, cách đây 26 năm ..." Nhưng Bình Phương chá»n lối phát biểu má»›i: Nói trống, biểu lá»™ tÃnh chất "không tiêu biểu", "không xác định" cá»§a nhân váºt. Có thể là tiếng nói cá»§a "ai đó", má»™t cá»±u sinh viên, không nhất thiết là cá»§a má»™t cô Lan, cô Huệ nà o. Nhưng khi "căn cước" cá»§a ngưá»i nói nhòa Ä‘i, thì cái Ä‘iá»u mà ngưá»i ấy muốn nói, muốn bầy tá»; đúng hÆ¡n, cái ký ức mỠảo, suy tà n cá»§a ngưá»i ấy lại lá»™ rõ ra, muôn phần hÆ¡n, vá»›i tất cả tÃnh cách độc đáo, nên thÆ¡ và huyá»n ảo cá»§a nó. Nguyên chất, ký ức đã mÆ¡ hồ, đã gần gÅ©i vá»›i thÆ¡, vì bị mà n sương thá»i gian bao phá»§, nhưng khi ký ức ấy được ghi lại bằng những câu vô chá»§ (không có chá»§ từ) thì sá»± mông lung lại thêm bá»™i phần. Ngưá»i ta có thể Ä‘á»c táºp ký ức nà y như má»™t bà i thÆ¡ dà i, bị "tiếng nói nhanh, âm trong veo" kia kéo Ä‘i hết trang nà y đến trang khác, hết ngõ ngách nà y đến ngõ ngách khác cá»§a Hà Thà nh. Lạc trong mê lá»™ cá»§a đưá»ng phố, rÆ¡i và o những khúc mắc cá»§a tình yêu, cá»§a ảo tưởng. Cái âm trong veo ấy, có lúc vá»ng lên như từ má»™t con đưá»ng, khi lại vá»ng lên tá»± đáy tâm hồn, má»™t tâm hồn xưng em ngá»t ngà o, vá»›i ngưá»i yêu, vá»›i ngưá»i Ä‘á»c. Cái âm trong veo ấy dẫn chúng ta xuyên Hà Ná»™i băm sáu phố phưá»ng vá»›i những thá»±c tại văn hóa đã được láºp lại trăm, ngà n lần trong sách vở. Nhưng lần nà y, lạ hẳn: "Những ngưá»i đà n bà ăn mặc quê mùa chân chất, áo phin hoa, quần Ä‘en, gánh hà ng rong Ä‘i qua cây Ä‘iệp, bóng hỠđổ xuống hè còn hình hà i in trong cá»a kÃnh lẫn vá»›i xe máy, đà i, tá»§ lạnh, phÃch Ä‘iện. Tuồng như những ngưá»i đà n bà đó từ quá khứ trở vá», lại tuồng như há» chỉ tình cá» Ä‘i ngang qua trong vẻ uể oải mãn tÃnh. Ãiểm dừng chân cá»§a ngưá»i bán hà ng rong là má»™t bà máºt sâu kÃn.Trà nhá»› và cái nhìn ở đây là tác nhân cá»§a tiểu thuyết. Không logic, không biện luáºn, không mô tả theo nghÄ©a thông thưá»ng. Ngưá»i viết truyện chỉ là thư ký, ghi lại những gì trà nhá»› cô gái xướng lên, trong trạng thái nguyên thá»§y, má»—i liên tưởng có thể gần gÅ©i mà cÅ©ng có thể nhẩy cóc từ vấn đỠnà y sang vấn đỠkhác. Trong thể loại cổ Ä‘iển ngưá»i ta gá»i đó là tùy bút. Nhưng ở đây có cái gì rất khác, rất xa tùy bút. Ãó là sá»± vắng mặt cá»§a cái tôi xác định. Ở tùy bút, cái tôi xác định cá»§a nhà văn luôn luôn hiện diện như má»™t Thượng đế nhá», thay cho Thượng đế toà n năng, nÆ¡i tiểu thuyết cổ Ä‘iển. Ở đây không còn cái tôi xác định nữa, chỉ còn tiếng nói mỠảo cá»§a ký ức, Ä‘ang nhòe Ä‘i, đứt quãng, khi nhá»›, khi quên, khi chắc, khi không chắc, lúc Ä‘oán, lúc tưởng. Trà nhá»› ấy rá»i và o Ä‘á»i sống hà ng ngà y cá»§a Hà Ná»™i, chiếu lên những khuôn mặt cá»§a hai ngưá»i tình có tên VÅ©, Tuấn, cá»§a những giao hữu thân sÆ¡ như cô bạn gái có tên "chá»§ hiệu cầm đồ", ông há» Trịnh vá»›i biệt danh "hai mươi bẩy vết thương" hay bà già độc thân hà ng xóm, hoặc những ngưá»i như Hoà i, Huyá»n, Quẩy... Ãó là những chân dung được ký ức ghi lại, khi tá», khi má», tất cả tạo nên má»™t không gian Hà Ná»™i cá»§a trà nhá»›, phi thá»i gian, vừa thÆ¡ má»™ng, vừa hiện thá»±c. Cái hiện thá»±c trong tác phẩm Trà Nhá»› Suy Tà n cá»§a Nguyá»…n Bình Phương là má»™t hiện thá»±c hiện sinh trong trà tưởng tượng cá»§a nhà văn, nó đã khác xa vá»›i hiện thá»±c chụp ảnh thá»i Balzac, được độc tôn và biến cải thà nh hiện thá»±c tô hồng thá»i xã há»™i chá»§ nghÄ©a. Hiện thá»±c hiện sinh trong trà nhá»› nhà văn vừa huyá»n ảo vừa Ä‘a nghÄ©a, có thể đã xuất hiện từ xưa cùng má»™t lúc vá»›i thi ca, nhưng trong khoảng thá»i gian dà i -Ãt nhất là từ đầu thế ká»· XIX đến giữa thế ká»· XX- đã bị hai phong trà o hiện thá»±c Balzac, rồi hiện thá»±c xã há»™i chá»§ nghÄ©a lấn át. Sá»± trở lại cá»§a hiện thá»±c hiện sinh trong trà nhá»› nhà văn đã nuôi dưỡng những trà o lưu tiểu thuyết nổi tiếng cá»§a thế ká»· XX như hiện thá»±c huyá»n ảo Châu Mỹ La Tinh, như phong trà o tiểu thuyết má»›i.... * Tá»± nháºn
là khách của trần gian, Nguyễn Bình Phương đã đưa
ra những suy ngẫm sâu sắc vỠchiến tranh, vỠthực chất
cá»§a anh hùng, vá» những tha hóa truyá»n kiếp cá»§a pháºn ngưá»i.
|
Chú thÃch:
(1) Ãại Việt Sá» Ký Toà n Thư, táºp I, nxb Khoa Há»c Xã Há»™i, 1983, trang 279. (2) La mort est un voyage et le voyage est une mort (L'eau et les rêves, trang 89, Bibliothèque Essais, Livre de poche) (3) Tous les fleuves rejoignent le Fleuve des morts (SÄ‘d) © 1995-2001 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]