Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Nguyá»…n Bình Phương

      Nguyá»…n Bình Phương sinh ngày 29/12/1965 tại thị xã Thái Nguyên. Trong chiến tranh, gia đình sÆ¡ tán vá»  xã Linh Nham, thuá»™c huyện Ãồng Hưng, tỉnh Thái Nguyên. Ãến năm 79 má»›i trở vá» quê quán. Há»c hết phổ thông trung há»c năm 1985 rồi vào bá»™ đội. Năm 1989 thi vào trưá»ng viết văn Nguyá»…n Du. Ra trưá»ng Ä‘i công tác má»™t năm tại Ä‘oàn kịch nói Quân Ãá»™i. Sau đó làm biên tập viên nhà xuất bản Quân Ãá»™i cho đến nay, vá»›i cấp bậc đại úy .

       Bắt đầu viết văn từ những năm 86-87. Những sáng tác đầu là những tập thÆ¡ Khách Cá»§a Trần Gian  (trưá»ng ca, nxb Văn Há»c, 1986), Xa Thân (1997), Lam Chướng (1992). Có viết má»™t số tiểu luận và truyện ngắn, trong đó có truyện Ãi, in trên Văn Nghệ Trẻ (số ra ngày 10 tháng 1 năm 1999) đã gây dư luận khá xôn xao. Sau cùng là má»™t loạt tiểu thuyết: Vào Cõi (nxb Thanh Niên, 1991), Những Ãứa Trẻ Chết Già (nxb Văn Há»c, 1994), Ngưá»Ã¬ Ãi Vắng (nxb Văn Há»c, 1999), Trí Nhá»› Suy Tàn (nxb Thanh Niên, 2000).

Khuynh hướng hiện thá»±c huyá»n ảo trong tiểu thuyết Những Ãứa Trẻ Chết Già

     Trong quan niệm cổ Ä‘iển, những ngưá»i viết truyện thần kỳ thưá»ng đứng riêng má»™t phía, như Liá»…u Trai Chí Dị Bồ Tùng Linh, như Truyá»n Kỳ Mạn Lục Nguyá»…n Dữ.
     Văn há»c muốn tá»± phân: Truyện kỳ và truyện thật. Trừ vài trưá»ng hợp đặc biệt, tiểu thuyết không mấy khi rá»i xa lãnh vá»±c hiện thá»±c và tâm lý. Hiện tượng siêu linh ít khi có mặt, hay nếu có, cÅ©ng chỉ vãng lai, tạm trú để chỠđợi má»™t giải thích khoa há»c, hoặc bị kỳ thị như má»™t ám ảnh bệnh hoạn...
     Khi khuynh hướng hiện thá»±c xã há»™i chá»§ nghÄ©a trở thành chỉ đạo trong văn há»c miá»n Bắc thì những hình thái truyá»n kỳ hầu như tuyệt chá»§ng. Mặc nhiên, tâm linh huyá»…n hoặc chưa bao giá» tách khá»i Ä‘á»i sống hàng ngày cá»§a ngưá»i Việt, cho nên khi nhà văn thể hiện linh dị như má»™t thá»±c tại khác cá»§a Ä‘á»i sống, phải chăng là để phục hồi chất sống, là bước má»™t bước nữa gần hÆ¡n vá» phía con ngưá»i?

*

     Dân tá»™c Maya coi mình phát xuất từ ngô -Maya-mais. Ngô là mẹ đẻ nhà văn Miguel Angel Asturias, Guatemala, Nobel 67. Asturias đã bám rá»… vào tổ tiên bên ngoại để xây dá»±ng  "hiện thá»±c thần kỳ" hay "hiện thá»±c huyá»n ảo"  cá»§a mình bằng ngôn ngữ bên ná»™i: tiếng Tây Ban Nha, tiếng cá»§a ngưá»i cha conquistador đã chiếm Ä‘oạt, cưỡng hiếp, diệt chá»§ng Mẹ Maya, đẻ ra Guatemala-Asturias. Asturias, từ rá»… da Ä‘á», chồi lên cách suy tưởng Maya: Tại sao thổ dân Maya lại có thể thấy má»™t tảng đá lá»›n hóa thành ngưá»i khổng lồ, hoặc má»™t đám mây biến thành tảng đá? Bởi há» nghÄ© bằng hình ảnh. Há» nhìn sá»± vật -tạm gá»i là thá»±c tại thứ nhất- qua má»™t kích thước má»™ng mÆ¡, rồi những má»™ng mÆ¡ đó biến thành hình thể sá» mó được, chúng tạo ra má»™t thá»±c tại thứ nhì: Thá»±c tại huyá»n ảo.
     Ở má»™t nÆ¡i khác, Colombia, Gabriel Garcia Marquez, năm 1967, đã lấy siêu linh như má»™t cốt yếu, giải tá»a ná»—i cô đơn hiu quạnh cá»§a con ngưá»i từ lúc sinh đến lúc chết, từ thuở khai thiên đến ngày tận thế, trong má»—i chu kỳ khép kín 100 năm. Có thể xem đó là vài khuynh hướng hiện thá»±c huyá»n ảo khá tiêu biểu cá»§a văn há»c Châu Mỹ La Tinh.

     Vá»›i tiểu thuyết Những Ãứa Trẻ Chết Già Nguyá»…n Bình Phương dưá»ng như muốn đưa hiện thá»±c huyá»n ảo vào văn há»c Việt. Ãó là má»™t thá»­ nghiệm đáng trân trá»ng.
     Tác phẩm Những Ãứa Trẻ Chết Già xuất hiện từ năm 1994 nhưng không được chú ý. Ãiá»u đó cÅ©ng dá»… hiểu, vì lối viết má»›i lạ cá»§a Nguyá»…n Bình Phương không dá»… ngấm vào má»™t công chúng quen Ä‘á»c truyện theo lối "cổ Ä‘iển".
     Hành trình tiểu thuyết chia làm hai lá»™ song song: Hiện thá»±c ngưá»i sống và hiện thá»±c ngưá»i chết (gợi nhá»› đến thằng bé bằng xương bằng thịt và cái bóng cá»§a nó, sống chung, trong Asturias), cả hai có mặt cùng lúc trên vùng sông Linh Nham và núi Rùng, vá»›i những địa danh như Làng Phan, Trại Cam, Ãầm Ãục, Khe Bò Ãái, v.v... thuá»™c tỉnh Thái Nguyên mà dưá»ng như chỉ là hư ảo. Ãiá»u thá»±c nhất là thá»i gian -theo lá»i tác giả- "thá»i gian là kẻ sát nhân tàn khốc."
     Làng Phan cá»§a Nguyá»…n Bình Phương, tá»±a Macondo cá»§a Marquez, tá»±a Guatemala cá»§a Asturias, có không khí đặc biệt cá»§a má»™t vùng đất thần bí, hoang đưá»ng. "Ngày 7 tháng 6, giá» Dậu, dân làng thấy trong đáy ao nhà Trưá»ng hấp bốc lên cá»™t khí trắng hình con rắn.
     Ngày 9 tháng đó, phía tây có đám mây mầu đỠxuất hiện, hình dáng không khác gì ngưá»i đàn ông cụt đầu, tay cầm dao quắm." (Những Ãứa Trẻ Chết Già, nxb Văn Há»c, 1994, trang 9). Như muốn nhại lối chép sá»­ biên niên, đã thấy trong Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn Thư: "Mùa xuân, tháng giêng, ngày mùng 5, động đất ba lần. Mồng 10, có mây không mưa, rồng vàng hiện ở góc Ãoan Minh. Bầy tôi chúc mừng, duy có nhà sư Pháp Ngữ nói: Rồng bay trên trá»i, nay lại hiện ra ở dưới là Ä‘iá»m không lành (1)." Các "sá»­ thần" xưa cÅ©ng đã cho nhiá»u "loại" hiện thá»±c gặp gỡ: hiện thá»±c hiện tượng như động đất, mây, mưa; hiện thá»±c linh vật như rồng ..., còn đưa cả Ä‘iá»m vào chính sá»­. Ãiá»u này chứng tá» Nguyá»…n Bình Phương không bịa đặt gì, anh chỉ làm công việc chép linh truyện, ngoa truyện, bằng lối viết chính sá»­ thăng hoa qua hình tượng nghệ thuật. Và đó cÅ©ng là không khí hiện thá»±c cõi dương trong tác phẩm, trích những Ä‘oạn được gá»i là chương.

*

     Vẫn bầu trá»i và mảnh đất Thái Nguyên, còn có má»™t hiện thá»±c khác: "Không khí ảm đạm và lưu cữu. Hoàng hôn trung du bao giá» cÅ©ng rá» rà mệt má»i. Những quả đồi chầm chậm lùi lại, chầm chậm xuất hiện. Ãôi chá»—, chè hoang má»c xanh đậm lên tận chóp đồi. Hương chè nhả ra, chát đặc." (trang 17)
     Ãó là hiện thá»±c cõi âm trong những Ä‘oạn được gá»i là vô thanh. Ngưá»i âm chừng luôn di chuyển, há» thấy những quả đồi chầm chậm lùi lại..., như thế chết là vẫn tiếp tục sống má»™t Ä‘á»i không có âm thanh, hay âm thanh trong âm cõi, ngưá»i trần không nghe thấy được.
     Những chương và những vô thanh nối tiếp, xen kẽ, như thể cả hai cõi âm dương Ä‘á»u cùng sống trên mảnh đất Linh Nham. Khác chăng là ngưá»i sống có cuá»™c Ä‘á»i hữu hạn và ngưá»i chết đã bước vào du trình vô hạn. Thá»i gian có thể tiêu diệt ngưá»i sống nhưng không thể triệt hạ ngưá»i chết. Chết chỉ có nghÄ©a là Ãi. "Sau khi bị chém, Lưu Nhân Chú buồn bã men theo con đưá»ng trở vá» quê." (Ngưá»i Ãi Vắng, nxb Văn Há»c, 1999, trang 320) "Ãá»™ng tác" Ä‘i này, Nguyá»…n Bình Phương còn viết, vá» sau, trong truyện ngắn Ãi, cô Ä‘á»ng hiện tượng Ä‘i, vá» (chết Ä‘i chết lại) cá»§a má»™t ngưá»i lính đã chết như muốn thể hiện các ngả "vào Ä‘á»i" khác. Dòng Linh Nham cÅ©ng như chiếc xe trâu, tải vận những chuyến Ä‘i vào vÄ©nh cá»­u. Bachelard đã từng viết những dòng tuyệt tác vá» du trình này trong L'eau et les rêves (Nước và má»™ng). "Chết là Ä‘i và má»—i cuá»™c Ä‘i là má»™t lần chết" (2) .
     Tất cả má»i dòng sông Ä‘á»u trôi vá» thá»§y tận (3)- Chiếc quan tài không phải là chiếc đò cuối mà chính là chuyến đò đầu bước vào chuyến linh du, vào khởi thá»§y và nước vừa là tri âm, vừa là đồng hành cá»§a cái chết.
     Ngưá»i Việt cÅ©ng không khác gì. Chúng ta nói vá» ngưá»i thân vừa chết: "Cụ đã Ä‘i rồi." Và Thần Thá»§y (hay thá»§y thần) trong chúng ta, luôn luôn là ngưá»i bạn đồng hành cá»§a Thần Chết.

*

     Nguyá»…n Bình Phương biểu dương chuyến Ä‘i cá»§a ngưá»i chết bằng chiếc xe trâu, má»™t hình ảnh rất Ãông phương, vá»›i má»™t gã đánh xe cha truyá»n con nối, gầm gừ hai tiếng "vắt, diệt", những âm thanh bí mật, có thể là tiếng rừng núi Thái Nguyên, mà cÅ©ng có thể là tiếng ngưá»i thá»i trước, tiếng âm ngưá»i trần không hiểu.
     Cõi trần có gia đình Trưá»ng hấp. Hàng con,  lão Liêm. Hàng cháu, Hải và Loan.
     Cõi âm, nhân vật chính được gá»i là Ông. Ông là má»™t tiá»n kiếp hay hậu kiếp cá»§a Hải. Âm dương giao hòa trên vùng đất huyá»n ảo Linh Nham "toàn ma quá»· vá»›i những chuyện lạ lùng" (trang 129), đại loại như "cả làng bị mất tiếng", "cứ vỠđêm, má»i âm thanh cá»§a ngưá»i và vật Ä‘á»u biến mất. Những con chó sá»§a không thành tiếng, chỉ thấy mõm chúng ló ra, ngậm vào như hình ảnh trong giấc mÆ¡." (trang 59). Ãấy là má»™t hiện thá»±c đáng sợ. Hiện thá»±c chó tru ma. Hiện thá»±c ngưá»i mất tiếng nói. Rất dị kỳ, huyá»n ảo mà cÅ©ng có thể là thá»±c tế Linh Nham, thá»±c tế Âu Lạc xưa và nay.
     Còn nhiá»u hiện tượng kỳ quặc khác nữa:

 "Ngày 21, sông Linh Nham cạn sạch. Ao nhà bà Liêm tá»± dưng đầy ắp nước, trong ao có con cá trê đỠto bằng bụng chân, mắt mù, Ä‘uôi dài như chiếc khăn phu-la" (trang 90)
hoặc:
 "Bà giáo có chá»­a và sinh con đầu lòng [...] Nó là trai. Ngưá»i ta phát hiện ra rằng con bà giáo có râu. Không những thế, ba bốn ngày sau, tóc nó bạc trắng. Ãứa trẻ không khóc, nó dương đôi mắt kèm nhèm nhìn má»i ngưá»i như phán xét." (trang 58)
     Tất cả những "Ä‘iá»m" gở này là những cÆ¡n má»™ng chá» diá»…n giải. Nhìn trá»±c từ con mắt "mê tín" cá»§a ngưá»i dân quê, có nghÄ©a khác, mà nhìn chéo từ con mắt "tỉnh táo" cá»§a má»™t nhà sá»­ há»c, xã há»™i há»c, lại có những ý nghÄ©a khác. Những quái thai, những khốc liệt, những biến hình đổi dạng trong Ä‘á»i sống... chẳng qua chỉ là thá»±c tại, chiếu dưới những góc độ quan sát khác nhau, mÆ¡ má»™ng khác nhau, ngay cả sá»± chung sống giữa ngưá»i sống và ngưá»i chết. Asturias hay Marquez không sáng chế ra hiện thá»±c huyá»n ảo. Há» chỉ viết lại thá»±c tế cá»§a Châu Mỹ La Tinh, nÆ¡i mà những ngưá»i dân da đỠ(theo Asturias, có ngưá»i đã "ăn giấc ngá»§" cá»§a mình để hóa thành đất) vẫn ướp xác ngưá»i thân đã chết, trong vị thế tÄ©nh tá»a, tá»›i ngày lá»…, giá»—, con cháu bê các cụ (đã ướp) ra ngồi chÆ¡i, xÆ¡i nước, ăn cá»— chung vá»›i lÅ© trẻ.
     Trong đầu óc ngưá»i dân quê Việt Nam, cõi âm không sống trá»±c hệ thể xác vá»›i cõi dương như thế, mà gián cách trên bàn thá», trong cây Ä‘a, cây Ä‘á», ở núi Ông Voi, hang Ông Tạ... Trong thế giá»›i đó, thiên nhiên cất giấu những linh vật, âm vật cá»§a trần thế để tạo ra những "Ä‘iá»m" và má»—i dân tá»™c có má»™t cách "giải Ä‘iá»m" khác nhau. "Ngá»n Rùng Ä‘en thẫm in trên ná»n trá»i. Khói hương bốc ngùn ngụt. Ngay cả tiếng thầm thào ở gốc si cÅ©ng biến mất như kẻ tuân theo má»™t mệnh lệnh nghiêm khắc." (trang 59)
     Miá»n Linh Nham, Núi Rùng, có thật hay là má»™t vùng tưởng tượng? Thái Nguyên đầy đủ yếu tố để phát triển thá»±c tại huyá»n ảo: diá»…n biến cá»§a nhiá»u thế hệ sống và chết giao nhau trên mảnh đất này. Má»i hành động Ä‘á»u như tuân theo má»™t lá»i nguyá»n có từ nhiá»u Ä‘á»i trước. Những nhân vật còn sống và đã chết, Ä‘á»u ít nhiá»u là những kẻ ham hố trong cuá»™c Ä‘á»i. Há» tìm cá»§a, tìm vàng, tìm hạnh phúc, tìm tá»± do, nhưng rồi Ä‘á»u bị cuồng lá»±c cá»§a hung hãn, thô tục, bạo tàn, lôi cuốn vào những cuá»™c chiến thảm khốc, phi lý. Ở đây, không có cảm thông giữa ngưá»i và ngưá»i, mà là không khí nghi ngá», đối đầu triá»n miên, giữa cha con, chồng vợ. PhÅ© phàng trong đối thoại, cá»™c cằn trong đối xá»­. Tàn phÅ© bao trùm cả cõi âm lẫn cõi dương. Con ngưá»i mất liên lạc vá»›i nhau. Ông nói gà, bà nói vịt. Ở đây, là thế giá»›i chiến tranh không ngừng giữa ngưá»i và ngưá»i. Dã man. Bạo hung. Tàn nhẫn. Những miếng Ä‘á»i chặt ra, xương xẩu, vấy máu, không có sá»± thông thương đồng cảm. Ở má»™t thế giá»›i như thế, loạn luân và tá»™i ác là tất yếu. Má»i việc Ä‘á»u bí bí, mật mật, đến cả cá»—i rá»… cá»§a gia tá»™c, cÅ©ng trở thành mật bí, làm sao tránh khá»i anh em giết nhau hoặc giao hợp vá»›i nhau, mà không biết rõ ai là ai?
 

     Vai trò cá»§a tưởng tượng, trong má»™t tác phẩm như thế, có thể tung hoành vô tận, bởi tất cả má»i tình huống Ä‘á»u khả thể.
     Rút cục, ở bến cuối cùng và cÅ©ng là bến khởi đầu, má»i ngưá»i Ä‘á»u gặp nhau trong cái chết. Chết là khởi hành vào vÄ©nh cá»­u. Luận đỠcá»§a tác phẩm phải chăng  là con ngưá»i chẳng hiểu gì vá» mình, từ lúc sinh đến lúc chết. Nguyá»…n Bình Phương viết:

 "Cái chết bao giá» cÅ©ng là Ä‘iá»u vÄ© đại cuối cùng mà con ngưá»i đạt đến. Bao nhiêu năm nay, con ngưá»i cứ khao khát thanh thản, khao khát tá»± do, bình đẳng, khao khát cả ná»—i cô đơn tịch mịch nữa? Những Ä‘iá»u đó Ä‘á»u nằm trong cÆ¡ thể cá»§a cái chết." (trang 173)
     Những bạo tàn, tranh chấp, chiến tranh xẩy ra trên mảnh đất Linh Nham này, thảy Ä‘á»u vô ích, phi lý. Hạnh phúc phải chăng chỉ là con thú lạ. Con linh vật mà ngưá»i ta không biết và ngưá»i ta chỠđợi, rình rập, ở đây là con nghê, và khi nó đến, ngưá»i ta giành giật, cướp Ä‘oạt làm sở hữu để mở cá»­a kho tàng. Khi đã chặt được đầu nghê thì sá»± chiếm hữu trở thành phi lý: hạnh phúc đã bị tiêu diệt, và con ngưá»i, chết Ä‘i để gặp nhau ở má»™t cõi khác. Lại bắt đầu hành trình sục kiếm và đấu tranh để tìm má»™t bến bá» không có trong cõi âm, chẳng có trong cõi dương. Bởi lẽ: không có bến bá». Và cuá»™c Ä‘á»i ngàn năm vẫn chỉ là Ä‘iá»u không sao hiểu được.

*


 
Tính chất hiện thá»±c linh ảo âm dương trong tiểu thuyết Ngưá»i Ãi Vắng
 

     Tiểu thuyết Ngưá»i Ãi Vắng, tác phẩm thứ nhì cá»§a Nguyá»…n Bình Phương, in năm 1996, bốn năm sau cuốn Những Ãứa Trẻ Chết Già, Ä‘em lại cho ngưá»i Ä‘á»c má»™t kỳ ngạc, kỳ ngá»™ pha lẫn kỳ vá»ng, bởi, sau Nguyá»…n Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, có lẽ đây là tác giả thứ ba trổi dậy trong vòng 15 năm nay, như má»™t giá trị khai phá đích thá»±c.
     Vá»›i Ngưá»i Ãi Vắng, linh địa tìm kiếm đã rõ hÆ¡n: Bình Phương khai triển và phát triển vùng hiện thá»±c linh ảo âm dương cá»§a những ngưá»i Ä‘i vắng. Ãó là má»™t thế giá»›i bao quát, gồm thiên nhiên, vật giá»›i, hiện tượng và con ngưá»i, bá»™ mặt toàn thể vÅ© trụ hiện diện khi ngưá»i Ä‘i vắng. Ãi vắng, ở đây, có thể là Ä‘i xa, thoát kiếp, mà cÅ©ng có thể là vẫn sống đấy mà như đã chết: tình trạng hôn mê (coma).

     Ngưá»i ở đây không còn giá trị độc tôn, luôn luôn nắm quyá»n sinh tạo, như trong cái nhìn cổ Ä‘iển. Ngưá»i ở đây, chỉ là má»™t phần tá»­, có tiếng nói, hoặc không có tiếng nói, cÅ©ng như, vật giá»›i xung quanh. Nói khác Ä‘i, đối vá»›i Nguyá»…n Bình Phương, lá chuối, cục đất, mặt đất, sấm, chá»›p, mưa, mây, ban mai, con má»t, con bò, con sâu răng, con rồng, con Ä‘om đóm, không khí, sương mù, đôi giầy, cây nhãn, cây tùng, ánh sáng, thai nhi, cái chuông, cái chậu... Ä‘á»u phát ngôn, Ä‘á»u "hành động", tác dụng vào môi trưá»ng, có phản ứng như má»™t thá»±c thể tồn tại, không khác gì con ngưá»i. Tính chất Ä‘a giá»ng, Ä‘a âm cá»§a tiểu thuyết lá»™ rõ má»™t cách khá triệt để, trong tác phẩm.
     Sá»± kỳ ảo đến từ các hiện tượng siêu linh, có thể là mê tín, là hoang tưởng, là bệnh hoạn, là mê hoặc, nhưng có thể chỉ đơn thuần là sá»± sống cá»§a những vật giá»›i và linh giá»›i bên cạnh chúng ta mà chúng ta không biết, hoặc không cảm -vì chá»§ quan, hoặc vì tính tá»± tôn cá»§a loài ngưá»i- đã loại tất cả những hiện tượng ấy ra ngoài cái vùng được gá»i là ánh sáng khoa há»c, hoặc cÅ©ng có thể chỉ vì bất lá»±c không giải thích được.
     Nguyá»…n Bình Phương đã Ä‘em "những hiện tượng không giải thích được" ấy vào tiểu thuyết, trình bầy như má»™t quan niệm bao quát hÆ¡n vá» vÅ© trụ nhân sinh, kết hợp cá» cây, vật giá»›i, hiện tượng và âm dương. Tất cả Ä‘á»u Ä‘i tìm bản thể cá»§a mình, như lá»i cây chuối: "Tại sao ta ở đây? Tại sao ta là chuối mà không là gì khác?" (trang 193)

*

     Mảnh đất Thái Nguyên, quê hương tác giả, vá»›i những đại ngàn âm u, trùng Ä‘iệp, bí mật, là mảnh đất linh ứng truyá»n Ä‘á»i, phù động để tác giả dá»±ng nên hành trình vá» cái chết cá»§a má»—i "nhân vật" trong tác phẩm (chữ nhân vật hàm nghÄ©a: ngưá»i, vật và hiện tượng). Bởi chính hành trình vá» cái chết là mục đích tối thượng cá»§a vạn vật, cao nhất và đáng nói nhất.
     Mảnh đất Thái Nguyên này, từ thế ká»· XII đến ngày nay, đã chứng kiến bao nhiêu cái chết? Bao nhiêu sá»± vắng bóng? Bao nhiêu chuyến Ä‘i vá» Ãất? Má»—i hành trình ấy đã diá»…n ra như thế nào? Ai là tác giả? Ai chá»§ động? Ai chứng kiến? - Thá»i gian và Ãất. Ãó là hai yếu tố chá»§ chốt cá»§a cái chết và cá»§a tác phẩm.
     Khai tá»­ khái niệm thá»i gian để đưa tác phẩm vào vùng đất phi thá»i gian bằng cách cho thá»i gian chồng chéo lên nhau, trên mảnh đất Thái Nguyên: Cảnh công chúa Diên Bình Ä‘á»i Lý, nghe lá»i phụ hoàng, lấy thá»§ lÄ©nh phá»§ Phú Lương, thế ká»· XII; rồi việc Lê Sát chém Lê Nhân Chu ở thế ká»· XV; rồi cuá»™c khởi nghÄ©a Thái Nguyên cá»§a Ãá»™i Cấn và Lương Lập Nham (tức Ngá»c Quyến) đầu thế ká»· XX; rồi cuá»™c sống ngày nay -kinh tế thị trưá»ng, cá»§a những gia đình cụ Ãiển, gia đình ông Khánh... được "hiện diện", được "tồn tại" cùng má»™t lúc. Như thể là ký ức cá»§a Ãất.
     Ãất kể lại chuyện mình. Ãất Thái Nguyên kể lại chuyện mình. Chuyện những thế hệ đã sống và đã chết ở đây. Và Ãất thì không có ý niệm thá»i gian, hoặc có biết, nhưng đất cứ lá» Ä‘i, coi thá»i gian như má»™t loại ký sinh trùng, chỉ có tác dụng há»§y diệt sinh vật, nhưng không há»§y diệt được đất, bởi đất không bị chết. Ãất là vÄ©nh cá»­u.
     Sá»± giao tranh giữa Ãất và Thá»i gian là sức mạnh cá»§a tác phẩm. Con ngưá»i sống trên mặt đất, dày xéo lên nó, nhưng khi hai chân chỉ rá»i mặt đất vài gang -như trưá»ng hợp ngưá»i treo cổ- là chết ngay (trang 163). Nhận xét tàn nhẫn và chính xác trên đây, giúp con ngưá»i khiêm nhượng hÆ¡n khi nói đến chính mình, đến khả năng "làm chá»§ muôn loài", khả năng lấp sông, xẻ núi.

*

     Vào truyện, Nguyá»…n Bình Phương cho xuất hiện những nhân vật chá»§ động đầu tiên: Mưa rào và sấm, và đây là chân dung cá»§a "há»":

 "Mưa xuân ắt phải khác mưa rào. Mưa xuân buồn bã phÆ¡ phất lang thang như ngưá»i má»™ng du mặc áo xám Ä‘i trên đồng vắng bãi thưa. Nhưng đây là mùa hạ, dù thích hay không mưa rào vẫn có mặt ồn ã hào phóng chẳng khác gì má»™t gã trai đẹp mã nhưng hÆ¡i ngu độn, nông cạn. Mưa rào lấp lánh ngân nga tiếng chuông. Sấm gừ gừ ở chốn cao xa, uyển chuyển hệt như con mèo thoắt lui vá» thoắt phóng ra, soãi hai chân trước, móng co cứng lại cào lên tấm vải bạt đã cÅ© rích nhưng còn khá bá»n. Mưa rào thá»±c sá»± là má»™t đám rước." (trang 9)
     Nguyá»…n Bình Phương dùng những hình ảnh đặc biệt sống động để tả chuyển động cá»§a sấm: uyển chuyển hệt như con mèo, thoắt lui vá», thoắt phóng ra v.v... và ná»n trá»i được nhìn như má»™t tấm bạt vải đã cÅ© rích nhưng còn khá bá»n.
     Má»™t nghệ thuật tạo hình má»›i vừa xuất hiện: hoạt hóa và linh hóa những thá»±c thể tưởng như không hoạt động, không linh hồn. Cách viết này bao trùm tác phẩm, bất kể vật thể hay trạng thái, Ä‘á»u có thể có má»™t Ä‘á»i tư, má»™t tính cách, má»™t thân phận. Thí dụ: "Tiếng má»t Ä‘ang rào rào nghiến ngấu [...] làm ngôi nhà ngứa ran lên" (trang 21), "giữa đống thư có má»™t giá»ng cất lên nhá» Ä‘á»u Ä‘á»u và buồn" (trang 110), "cÆ¡n đói màu xanh Ä‘en lồng lá»™n trong dạ dày thoát lên cổ, ra khá»i mồm rồi lại tụt xuống" (trang 115).
     "Cương giẫm phải cành khô, nó kêu răng rắc rồi oải ra thành nhiá»u mảnh vụn" (trang 36), "căn phòng dãn ra, rá»™ng mênh mông nhưng không có tầm nhìn" (trang 43), "cánh hoa héo Ä‘ang ngả sang màu khoai tây rán rúm ró Ä‘au khổ" (trang45), "trong bóng tối, chiếc Ä‘iện thoại ở cạnh giưá»ng tá»a ra ánh lân tinh xanh má», nó rung rẩy theo nhịp chuông tá»±a như con mèo thở" (trang 23).

     Và đây là lá»i tâm sá»± cá»§a dòng sông Linh Nham, mà có thể cÅ©ng là má»™t phát ngôn ngạo mạn cá»§a thá»i gian:

 "Ta vươn qua lá»›p lá mục chồng chéo hàng vạn Ä‘á»i. [...] Thá»i gian thắng thế chỉ vì biết kiên nhẫn. Ta trong suốt lướt êm ru qua mặt trá»i qua trăng, trên những đám mây má» tỠđôi khi ai đó còn quên lại má»™t bàn cá» màu gụ [...] Ta róc rách miên man, yêu những buổi mai khi ánh sáng chưa kịp tá»a rạng trên vạn vật vá»›i làn da xanh trong cá»§a cÆ¡ thể không hình hài đột nhiên hiển hiện giữa sương sá»›m mát dịu và thanh khiết. Xa xá»­a xa xưa có má»™t thằng bé tên là Thắng đã tắm trong ta..." (trang 48)
     Ãôi khi lại là giá»ng đối thoại cá»§a má»™t hậu thân nói chuyện vá»›i tiá»n kiếp: "Mày là tao ngày xưa phải không?" (trang 165)
     Ãôi khi là cả má»™t bức tranh hoành tráng, siêu thá»±c và đầy chất thÆ¡, cảnh những đứa trẻ chăn trâu tha ma, vàng mã, ăn quả cậm cam:
 "Cậm Cam chín vào tháng sáu, những chùm quả nhá» xiu óng ánh trong sắc xanh nhạt ẩn dưới các mặt lá. Tầm ấy trẻ trâu mò ra, chúng Ä‘i theo tốp, má»—i tốp hai ba đứa, sục sạo má»™t cách há» hững, ngứt những chùm quả ăn ngay tại chá»— rồi nhìn nhau cưá»i đắc chí. Trong im lặng mênh mông cá»§a bãi tha ma chiá»u, tiếng bá»n trẻ lúc ngân nga, lúc rá»i rạc đứt quãng. Những đứa trẻ gầy gò nhưng rắn rá»i bá»n bỉ, quần áo xá»™c xệch vá chằng vá đụp, bóng chúng hòa lẫn bóng những lùm Cậm Cam đổ dài trên cỠđược bao phá»§ bởi màu vàng xá»™m cá»§a nắng. Má»—i đứa trẻ di chuyển Ä‘á»u gây ra má»™t cảm giác kỳ ảo như ở thế giá»›i khác, thế giá»›i chỉ hiện diện sau khi ngưá»i ta nhìn thật kỹ vào đồ vàng mã. Tiếng rứt quả xoàn xoạt. Má»™t thằng bé đặt chùm Cậm Cam lên lòng tay xòe ngá»­a giÆ¡ trước mặt ngắm nghía vá»›i con mắt thá»a mãn. Chùm quả rung lên trên tay nó, những chiếc cuống vươn dài cong xuống vì sức nặng mÆ¡ hồ cá»§a quả, má»—i quả nhá» tròn như mắt cá chuối đính vào má»™t chiếc cuống, nhiá»u chiếc cuống đính vào má»™t chiếc to tạo thành má»™t bản nhạc dập dá»nh trôi nổi vượt qua sá»± kiểm soát cá»§a lý trí. Chỉ có vẻ đẹp cá»§a ká»· niệm má»›i cân bằng vá»›i vẻ đẹp cá»§a trái Cậm Cam. Chiá»u không Ä‘i vá» chân trá»i như ngưá»i ta vẫn tưởng, chiá»u lăn vào Cậm Cam. LÅ© trẻ trâu biết được bí mật đó, vá»›i sá»± tinh quái, chúng xÆ¡i tất cả các buổi chiá»u sau đó trâu đứa nào vá» nhà đứa ấy, đứa nào ngá»§ trên giưá»ng đứa ấy nhưng giấc mÆ¡ thì luôn giống nhau" (trang 172-173)
     Nhiá»u Ä‘oạn văn hiện thá»±c linh hoạt và thÆ¡ má»™ng như trên dàn trải trong tác phẩm. Trước tiên là má»™t hiện thá»±c trần thế. LÅ© trẻ chăn trâu, ăn quả cậm cam trong những buổi chiá»u mùa hạ. Nhà văn đã âm hóa chúng khi gắn bó vá»›i thá»±c tại: chúng xuất hiện ở bãi tha ma, chúng từ má»™t thế giá»›i vàng mã. Quả cậm cam -có những "chiếc cuống vươn dài cong xuống" có "hình tròn như mắt cá chuối"- đã trở thành "nhân vật" có chuyển động, có linh hồn và vá»›i "nhiá»u cuống nhỠđính vào má»™t cuống to" tạo thành má»™t "bản nhạc dập dá»nh", thì cậm cam dẫn ta vào tưởng tượng siêu thá»±c "vượt qua sá»± kiểm soát cá»§a lý trí" để so sánh vẻ đẹp cá»§a trái cậm cam vá»›i vẻ đẹp cá»§a ká»· niệm, má»™t thật, má»™t má»™ng. Tiếp đó là nhận định "chính xác": "Chiá»u không Ä‘i vá» chân trá»i như ngưá»i ta vẫn tưởng, chiá»u lăn vào cậm cam" để đưa đến má»™t nhận xét thần tình: "LÅ© trẻ trâu (có thể là ma, ma trâu) biết được bí mật đó, chúng ăn cam tức là chúng đã xÆ¡i tất cả các buổi chiá»u." Thật ít có má»™t hình ảnh nào đẹp, nên thÆ¡, huyá»n hoặc, hư ảo mà lại chính xác đến thế.
     Ãây là má»™t trong những Ä‘oạn văn khá tiêu biểu cho tính chất hiện thá»±c linh ảo, âm dương, cá»§a tác phẩm. Những Ä‘oạn văn như thế lôi cuốn ngưá»i Ä‘á»c, phải Ä‘á»c Ä‘i Ä‘á»c lại nhiá»u lần để khám phá thêm những hình tượng nghệ thuật ẩn dấu sau má»—i câu, má»—i chữ.
     Khi chấp nhận tất cả các hình thái, hữu thể hoặc vô thể, vật chất hoặc tinh thần Ä‘á»u có tiếng nói, trong quan Ä‘iểm tạo vật hòa đồng cá»§a Lão Trang thì vÅ© trụ sẽ vô cùng linh ảo và tầm nhìn cá»§a con ngưá»i có thể mở rá»™ng mãi ra: Ở đây, các "hiện tượng" thông thưá»ng và dị thưá»ng há»p nhau trong má»™t đại há»™i quần phi: sấm, chá»›p, gió, mưa giao thoa vá»›i những bí mật phong thá»§y như sức "đùn" cá»§a đất, sức "rút" cá»§a đất, vá»ng ảnh rồng hiện, huyá»…n tượng "khuấy rối" cá»§a ngưá»i chết trở vá», giao hòa cùng những hiện trạng mỠám trong trí não bệnh hoạn cá»§a con ngưá»i, tạo nên những vÅ© Ä‘iệu phù ảo, dị kỳ, Ä‘ong đưa giữa hư và thá»±c.

*

     Muốn triệt tiêu sức tàn phá cá»§a thá»i gian, nhà văn đã làm "sống lại" tất cả má»i yếu tố: dÄ© vãng, hiện tại, tiá»n kiếp, hậu thân trong má»™t triết lý nhân quả được linh ảo hóa, tạo nên má»™t dàn giao hưởng dị kỳ: Ãất có quyá»n lá»±c như má»™t vị trí phong thá»§y chiến lược: Sá»± động thổ, xâm phạm vào dÄ© vãng cá»§a đất có thể đưa đến những kết quả không thể lưá»ng được. Những Ä‘iá»m hay, Ä‘iá»m gở trong đầu óc mê tín cá»§a ngưá»i dân quê -phản khoa há»c nhất- lại có thể tiên liệu xã há»™i trong thâm độ khắc bạc nhất vá» sá»± tha hóa cá»§a con ngưá»i.
     Thật vậy, sưá»n chính cá»§a tiểu thuyết là sá»± tha hóa cá»§a con ngưá»i. Tha hóa cá nhân: Con ngưá»i bệnh hoạn. Má»—i nhân vật trong tiểu thuyết Ä‘á»u mang má»™t chứng nan y. Tha hóa gia đình: Bốn Ä‘á»i xông trận tức là bốn Ä‘á»i giết ngưá»i mà không Ä‘em lại má»™t "lợi lá»™c" gì.
     Cá nhân cụ Ãiển, gia trưởng, bù nhìn, vô há»c, hí há»­ng vá»›i những ám ảnh ná»­a võ biá»n, ná»­a phù pháp: ám ảnh rút đất để hạ địch thá»§ và cÅ©ng chết vì ám ảnh đó.
     Phép "rút đất" cá»§a cụ Ãiển có thể là bệnh trưng ghê gá»›m nhất vá» sá»± thua đủ, ta-địch, nÆ¡i những chá»§ soái mù chữ, háo thắng. Ở cụ Ãiển "cầm súng" là má»™t lý tưởng kiêu kỳ: "dân công thì mãn Ä‘á»i cÅ©ng chẳng được mó đến má»™t viên đạn chứ đừng nói mó đến súng ngắn" (trang 122)
     Ông Ãiá»u, con cụ Ãiển, anh hùng Ãiện Biên, đã từng "đập vỡ nắp hầm cá»§a thằng Ãá» Cát để xông vào bắt sống toàn bá»™ tướng tá Pháp" (trang 122). Nay hầu như bị tê liệt hoàn toàn, đến bá»n ruồi nhặng cÅ©ng qua mặt được.
     Thắng, con ông Ãiá»n, cháu cụ Ãiển, anh hùng Quảng Trị, "đánh nhau vào sống ra chết sẹo đầy ngưá»i, cuối cùng chẳng dá»a được ai" (trang 129). Ngược lại, những xác chết không bao giá» dứt truy lùng Thắng trong những cÆ¡n ác má»™ng. Ká»· mắc chứng nan y tá»± ká»· ám thị. Yến nghiện mùi cồn, má»™t thứ nha phiến ít tiá»n và thông dụng, chỉ cần ở gần những thân thể đã hôn mê phải tẩm cồn để che mùi thiu thối.
     SÆ¡n, có máu nổi loạn, trong má»™t xã há»™i không được phép nổi loạn. SÆ¡n là ngưá»i ngay thá»±c trong má»™t xã há»™i không ngay thá»±c. Rút cục hành động đáng kể nhất cá»§a SÆ¡n trong cuá»™c Ä‘á»i là ăn cắp dàn compắcđít -có thể chỉ là hành động bất lương thuần túy, có thể là hành động cao đẹp- để giữ lá»i hứa "cho anh nghe nhạc thả cá»­a", lại xoay thành hành động giết ngưá»i và diệt mình.
     Hoàn, vợ Thắng, thể hiện trạng thái Ä‘am mê cuồng nhiệt, dẫn đến hôn mê (coma), bắc cầu giữa sống và chết: Má»™t hình thái lẩn trốn hiện tại để chạy ngược thá»i gian tìm vá» tiá»n kiếp nhưng không thành công. Và cái chết cá»§a con ngưá»i, dù là ngưá»i đẹp như Hoàn, cÅ©ng bầy nhầy, hôi tanh, nhÆ¡ nhá»›p, không bằng cái chết cao ngạo, khô ráo cá»§a cây tùng.
     Ngoài gia đình cụ Ãiển, không khí chung quanh cÅ©ng không khá hÆ¡n: Ông Khánh, cha cá»§a Hoàn, bị mặc cảm hiện sinh. Sá»± "buồn nôn" nÆ¡i ông Khánh, như má»™t "nhận thức" không tiêu hóa được vá» những khốn nạn cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, đã khiến ông muốn Ä‘oạn tuyệt vá»›i con ngưá»i để sống cùng cây cá».
     Hà và Chung là những kẻ mắc bệnh mặc cảm. Hà bị mặc cảm nhà quê. Chung -có hình tích công an mật vụ- mang mặc cảm bị thiến. Mặc cảm bị thiến được tác giả triệt để nhấn mạnh trong tác phẩm, từ trang đầu, qua nhiá»u màn ngoạn mục.
     Cụ Ãiển khoe đã tát Bụt, thiến Bụt (trang 28). Tính chất bị thiến Ä‘e dá»a con ngưá»i từ thuở còn thÆ¡: "Thằng bé rùng mình, đột nhiên nó cảm thấy cô đơn sợ hãi. Nếu như ông thiến lợn đến bây giá» thì sao? Mắt nhắm chặt, thằng bé cố kìm ná»—i sợ bằng cách đặt ra câu há»i ai là ngưá»i đẻ ra những ông thiến lợn?" (trang 10)
     Ai là ngưá»i đẻ ra những ông thiến lợn? Má»™t câu há»i ngây thÆ¡ cá»§a con trẻ, nhưng có thể là má»™t câu há»i Ä‘a nghÄ©a, hướng vá» những tác giả có trách vụ làm què quặt, thui chá»™t, Ä‘ui Ä‘iếc, bất lá»±c hóa con ngưá»i.

 "Ai thiến đê ...ê ...ê ...ê
 Từ phía đối diện vá»›i cÆ¡n mưa tiếng rao cất lên khàn khàn á»§ ê. Tim thằng bé nhói Ä‘au, chân tay bá»§n rá»§n, dái nó co lại, quắt Ä‘i, cố gắng lẩn vào giữa bụng để được an toàn." (trang 41).
     Những "kẻ thiến lợn" có khả năng biến thiên, chúng không diện mạo, không cha, không mẹ, chúng thưá»ng ẩn dấu sau bức màn mưa, chúng hù dá»a, đàn áp, chúng Ä‘eo Ä‘uổi con ngưá»i từ lúc sinh đến lúc diệt. Chúng là má»™t thá»±c thể vô hình. Má»™t sức mạnh tá»± ká»· ám thị. Má»™t sá»± tá»± thiến. Tá»± há»§y.

*

     Tất cả má»i thành viên trong gia đình Ä‘á»u cô đơn, lạc lõng, mất liên lạc vá»›i nhau và mất liên lạc vá»›i cuá»™c sống. Xã há»™i xung quanh cÅ©ng không hÆ¡n. Ãó là má»™t tập hợp cá»§a những khối cô đơn bên cạnh nhau, má»—i ngưá»i Ä‘á»u mang cây thập tá»± cá»§a riêng mình trên hành trình vá» cõi chết. Những thế hệ trước cÅ©ng không khá gì. Lương Ngá»c Quyến và Ãá»™i Cấn là hai mẫu cô đơn anh hùng. Tính chất anh hùng ở đây, được xác định như má»™t khả năng há»§y diệt và tá»± diệt: Khi bị Pháp vây khốn, Ngá»c Quyến tức Lập Nham yêu cầu Ãá»™i Cấn bắn vào bụng mình. Và đến phiên Ãá»™i Cấn bị nguy, hạ lệnh cho Ba Nho không được, đành tá»± sát. Ãá»™i Cấn chết vá»›i ảo ảnh cuối cùng vá»ng vá» ngưá»i yêu. Hành trình vá» cái chết cá»§a ngưá»i anh hùng và ngưá»i không anh hùng chỉ khác nhau ở má»™t Ä‘iểm: Ngưá»i anh hùng có khả năng tiêu thụ sinh mạng cá»§a nhiá»u ngưá»i và cá»§a chính mình. Ngưá»i không anh hùng, cố bám chặt cái phao hy vá»ng, vào sá»± sống, dù khi thể xác và tinh thần đã thối rữa, đã trống rá»—ng từ lâu. Anh hùng sống vận tốc nhanh, nhiá»u lần nhúng tay vào tá»™i ác nhưng lại tránh khá»i tình trạng tha hóa tiệm tiến và được tiếng anh hùng.

*

      Ở những cuá»™c Ä‘á»i bình thưá»ng, sá»± tha hóa tiệm tiến đến từ nhiá»u phía: Ãiên loạn. Tá»± Thiến. Tá»± ká»· ám thị. Bản thân là tập hợp nhiá»u yếu tố thiện ác, tích tụ từ nhiá»u Ä‘á»i, nhiá»u cõi. Bản thân là nhân quả cá»§a những tiá»n kiếp. Sá»± Ä‘iên loạn cÅ©ng có thể đến từ chá»— con ngưá»i không nhận thức được tầm quan trá»ng cá»§a những tồn tại khác xung quanh mình và chính những tồn tại ngoại lai ấy, như thiên nhiên, cây cá», như linh hồn, đã tác động con ngưá»i trong hành vi tá»± há»§y. Nhưng lại có lẽ cÅ©ng không hẳn thế. Vì ông Khánh là nhân vật duy nhất biết sống vá»›i cây cá», ở má»™t khía cạnh nào đó, ông đã chấp nhận cây tùng như má»™t ngưá»i tình, má»™t thành tố cá»§a cuá»™c sống. Sá»± giao hoan giữa ông Khánh và cây tùng khiến ông được sống những phút giây huyá»…n ảo, nhưng đồng thá»i cÅ©ng lại đưa ông vào bến bá» mê dại.
     Dưá»ng như má»i con đưá»ng kết hợp giữa ngưá»i và ngưá»i, ngưá»i và vật Ä‘á»u vô nghÄ©a. Bởi con ngưá»i không thể kết hợp được vá»›i ai, dù "ai" đó là ai chăng nữa, cÆ¡n mưa hay ngá»n cá», cây tùng hay cây bách. Con ngưá»i bị kết án ngàn Ä‘á»i là khối cô đơn khổng lồ, sinh ra và chết Ä‘i, vÄ©nh viá»…n, cô lập.

*

Những yếu tố của tiểu thuyết mới trong tác phẩm Trí Nhớ Suy Tàn
 

     Trí Nhá»› Suy Tàn, cuốn tiểu thuyết thứ ba cá»§a Nguyá»…n Bình Phương, do nhà xuất bản Thanh Niên phát hành tại Hà Ná»™i tháng 2 năm 2000, hoàn toàn khác hai cuốn trước.
     Vá»›i Trí Nhá»› Suy Tàn, Nguyá»…n Bình Phương xác định vị trí tìm tòi trong dòng viết thưá»ng được gá»i là Tiểu thuyết má»›i, Le nouveau roman. Trước khi phân tích tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Bình Phương, chúng ta thá»­ trở lại vấn đỠtiểu thuyết má»›i. Thế nào là tiểu thuyết má»›i, và tiểu thuyết má»›i khác vá»›i tiểu thuyết cÅ© hay tiểu thuyết cổ Ä‘iển như thế nào?

     Ãể tìm má»™t định nghÄ©a cho tiểu thuyết má»›i, Alain Robbe Grillet, má»™t trong những ngưá»i chá»§ xướng phong trào này, đã đưa ra lối nhìn phá»§ định: Theo ông, tiểu thuyết má»›i không phải là má»™t lý thuyết vá»›i những quy luật riêng mà chỉ là má»™t sá»± tìm kiếm. Má»—i tác phẩm là má»™t sá»± tìm kiếm. Bởi lẽ đơn giản là những ngưá»i viết tiểu thuyết hôm nay, không biết rõ má»™t cuốn tiểu thuyết thá»±c sá»± nó phải như thế nào?

     Nhưng Ä‘iá»u rõ ràng nhất là ngưá»i sáng tạo ngày nay, không còn như thá»i Balzac nữa. Tiểu thuyết Balzac miêu tả thế giá»›i như thể ngưá»i kể chuyện thấu hiểu tất cả má»i việc, má»i lẽ; tác giả có mặt ở khắp nÆ¡i, cùng má»™t lúc. Tác giả giải thích được tất cả những gì đã xẩy ra trong quá khứ, hiện tại, tương lai. Má»™t ngưá»i như thế chỉ có thể là Thượng Ãế. Tiểu thuyết gia ngày nay từ chối vai trò Thượng Ãế, hắn chỉ dám đứng ở địa vị con ngưá»i, má»™t ngưá»i chá»§ quan, vá»›i tầm nhìn, vá»›i cảm giác và óc tưởng tượng cá»§a chính mình để trình bầy sá»± việc.
     Nói như vậy không có nghÄ©a là tiểu thuyết má»›i không có những dá»± kiến chá»§ đạo. Mà ngược lại, những ngưá»i viết theo dòng nhận thức này, có đặt lại má»™t số vấn đỠcÆ¡ bản.
     Ngoài việc từ chối vai trò Thượng Ãế, như má»™t quan Ä‘iểm ưu tiên; Ä‘iểm thứ nhì, những ngưá»i viết tiểu thuyết má»›i phá»§ nhận vai trò độc tôn cá»§a con ngưá»i. Ãối vá»›i há», tương quan ngưá»i-vật không còn là mối tương quan cÅ©: Con ngưá»i ngày nay từ bá» vị thế độc tôn trên vạn vật. Nói khác Ä‘i, ngưá»i cÅ©ng chỉ là má»™t thá»±c thể có vị trí tương đương như vạn vật. Ngưá»i ta thấy thế giá»›i đồ vật cá»§a Alain Robbe Grillet, cá»§a Francis Ponge; nhất là Francis Ponge đã đứng hẳn vá» phía sá»± vật như hòn sá»i, con ốc, để quan sát và mô tả con ngưá»i.

     Ãiểm thứ ba: Tiểu thuyết má»›i đặt lại vấn đỠhiện thá»±c.
     Nhà văn nào cÅ©ng mÆ¡ tưởng đến má»™t hiện thá»±c đúng nhất, sát nhất, ká» cận nhất vá»›i thá»±c tế và sá»± thật. Ãối vá»›i tiểu thuyết má»›i, cái hiện thá»±c đáng chú ý chính là cái hiện thá»±c nằm trong trí nhá»›, trong trí tưởng tượng cá»§a nhà văn, chứ không phải là hiện thá»±c chụp ảnh, cóp-pi lại sá»± vật như trong tả thá»±c cổ Ä‘iển. Ví dụ nếu con chim là má»™t đối tượng thì ngưá»i viết tiểu thuyết má»›i sẽ không tìm cách tả cho nó y hệt giống, mà phải tạo ra má»™t con chim má»›i vá»›i óc tưởng tượng, cảm giác và ghi nhận cá»§a chính mình. Con chim này có thể hoàn toàn sai lệch vá»›i con chim trong thá»±c tế. Nhưng chính độ lệch đó là đáng kể.

     Ãiểm thứ tư, vá» mặt "ná»™i tâm". Nathalie Sarraute phản bác dạng thức phân tích tâm lý kiểu Dostoievski: Những khám phá phân tâm cá»§a Freud đưa ra nhiá»u "tầng" tâm lý và phần nào chứng minh rằng cái tầng mà chúng ta gá»i là tâm lý hay "ná»™i tâm" cá»§a nhân vật, thật ra chỉ là má»™t cái thùng không đáy. Ãúng hÆ¡n, ná»™i tâm là má»™t sá»± im lặng. Im lặng hoàn toàn.

     Ãiểm sau cùng cÅ©ng là Ä‘iểm khá quan trá»ng, phát xuất từ triết há»c hiện sinh. Ãó là sá»± tồn tại. Tiểu thuyết má»›i chú trá»ng đến sá»± tồn tại và chỉ có sá»± tồn tại má»›i là đáng kể. Thân phận con ngưá»i, theo Heidegger, là Ä‘ang ở đấy. Tóm lại, ngưá»i, vật, hiện diện lù lù ra đấy. Không cần giải thích vì không thể giải thích mà chỉ có thể quan sát. Từ đó phát hiện quan Ä‘iểm "cái nhìn" (regard). Tiểu thuyết má»›i còn gá»i là Trưá»ng Phái Cái Nhìn (Ecole du regard). Khi chấp nhận má»™t quan Ä‘iểm như thế thì những khái niệm vá» nhân vật có tên tuổi, có lý lịch, câu truyện có tình tiết, kết cấu v.v... không còn giá trị nữa. Và chá»— mà tiểu thuyết hiện thá»±c cổ Ä‘iển dá»±a vào như sá»± độc đáo cá»§a tính ngưá»i, hay tính anh hùng v.v... trở thành phi lý, bởi thá»±c chất không ai có thể làm kiểu mẫu cho má»™t loại ngưá»i lý tưởng nào đó trong xã há»™i mà má»—i ngưá»i là má»™t trưá»ng hợp riêng. Nhân vật được xác định bằng sá»± hiện diện, bằng tồn tại cá»§a nó vá»›i những hành vi, những ứng xá»­ trước má»i hoàn cảnh. Không phải cái tên hay tâm lý xác định con ngưá»i mà chính những hành vi, ứng xá»­ xác định con ngưá»i.

     Trong thá»±c tế, tiến trình "hiện đại hóa" tiểu thuyết bắt nguồn từ má»™t vài khuôn mặt lá»›n:
     Joyce trong Ulysse, tìm cách chiếu sáng má»™t ngày (ngày 16 tháng 6 năm 1904) trong Ä‘á»i sống má»™t số nhân vật, dưới nhiá»u ống kính đặt trong những vị trí hoàn toàn khác nhau, vá»›i những cách viết (thể loại văn há»c) khác nhau, trong má»™t ngôn ngữ giầu chất sáng tạo, khởi phát má»™t "hiện sinh" Ä‘a diện chưa từng thấy trong văn há»c và báo hiệu má»™t ná»n văn há»c Ä‘iện ảnh - Ä‘iện ảnh văn há»c sẽ xuất hiện trên toàn cầu.

     Kafka tạo tiểu thuyết tình huống (roman de situation) mà K, vai chính, phải đối phó vá»›i hoàn cảnh trong má»™t sa mù tuyệt vá»ng. K hay Kafka trá»±c diện tình huống phi lý, tiên Ä‘oán tình huống "KGB", "CIA", tình huống bị theo dõi, rình rập cá»§a con ngưá»i trong thế ká»· XX.

     Vá»›i Marcel Proust, ngưá»i ta khám phá ra rằng thá»i gian và ký ức má»›i là tác nhân chính trong tiểu thuyết. Sá»± khám phá kho tàng quá khứ ẩn dấu trong thá»i gian là má»™t trong những rưá»ng mối cÆ¡ sở cho tiểu thuyết hiện đại. Vá»›i Proust, cái tôi Thượng Ãế không còn là tác giả mà chính ký ức má»›i thá»±c sá»± là tác giả cá»§a tiểu thuyết.

     Tiểu thuyết má»›i Ä‘i xa hÆ¡n đến chá»— đối cá»±c, phản Ä‘á», phản tiểu thuyết (anti-roman), đưa ra cấu trúc phi thá»i gian và sá»± lãng quên cá»§a hồi ức.
     Phim L'année dernière à Marienbad (Năm ngoái ở Marienbad) cá»§a Alain Robbe Grillet và Alain Resnais là má»™t ví dụ. Ãó là câu chuyện cá»§a hai ngưá»i tình. Há» nhá»› là hỠđã gặp nhau và yêu nhau ở Marienbad, năm ngoái. Nhưng năm ngoái là năm nào? Có thá»±c hỠđã gặp nhau ở Marienbad hay không? Hay chỉ là ảo tưởng cá»§a trí nhá»›? Sá»± nhập nhằng cá»§a ký ức tạo ra má»™t không gian phi thá»i gian. Bồng bá»nh, hư hư, thá»±c thá»±c...

*

     Vá»›i tá»±a đỠTrí Nhá»› Suy Tàn dưá»ng như Nguyá»…n Bình Phương muốn xướng lên hai yếu tố: Trí nhá»› và sá»± suy tàn cá»§a trí nhá»›, như hai thành tố cấu tạo nên cuốn tiểu thuyết má»›i nhất cá»§a anh. Ãây là má»™t cuốn tiểu thuyết ngắn. Ãúng hÆ¡n là má»™t tạp ghi cá»§a trí nhá»›, viết vá»™i, kẻo sợ chóng tàn. Ãây là má»™t chuá»—i hồi ức cá»§a má»™t ngưá»i con gái không biết tên gì, ghi lại những ấn tượng chao đảo giữa hai ngưá»i tình. Ngưá»i con gái ấy tá»± há»a bằng bút pháp tá»± động:

 "Chẳng mấy tháng nữa sẽ tròn hai mươi sáu tuổi.
 Mang trong mình sá»± phức tạp cá»§a phố phưá»ng, đôi lúc không tránh khá»i những giá» phút mÆ¡ má»™ng hão huyá»n từ thá»i sinh viên để lại.
 Nói nhanh, âm trong veo, không chịu rè Ä‘i ngay cả lúc đã mệt má»i, chán nản. Giá»ng ấy tá»± nó ngân nga  vang vá»ng, xoáy vào tình cảm cho dù ngôn ngữ cứ sắc lạnh. Mắt thông minh, cong vá»›i làn da má»ng và chiếc mÅ©i hếch ngá»™ nghÄ©nh, tinh quái. Cái ấy mẹ cha chẳng can thiệp, nó là cá»§a trá»i. Giá»ng nói cá»§a trá»i, làn da cá»§a trá»i, con mắt cá»§a trá»i. Vào thá»i Ä‘iểm bất chợt nào đó, Ä‘em những thứ cá»§a trá»i ấy dâng cho ngưá»i mình yêu, như má»™t sá»± bày tá», má»™t Ä‘á»n đáp, má»™t ân huệ vụng trá»™m." (Trí Nhá»› Suy Tàn, nxb Thanh Niên, 2000)
     Ãó là những dòng mở đầu tiểu thuyết.
     Những mệnh đỠhầu hết không có chá»§ từ nối tiếp nhau, như ở trên không võng xuống. Dưới hình thức cổ Ä‘iển, ngưá»i ta sẽ viết: "Tôi sinh ra trong má»™t thành phố, cách đây 26 năm ..."
     Nhưng Bình Phương chá»n lối phát biểu má»›i: Nói trống, biểu lá»™ tính chất "không tiêu biểu", "không xác định" cá»§a nhân vật. Có thể là tiếng nói cá»§a "ai đó", má»™t cá»±u sinh viên, không nhất thiết là cá»§a má»™t cô Lan, cô Huệ nào. Nhưng khi "căn cước" cá»§a ngưá»i nói nhòa Ä‘i, thì cái Ä‘iá»u mà ngưá»i ấy muốn nói, muốn bầy tá»; đúng hÆ¡n, cái ký ức mỠảo, suy tàn cá»§a ngưá»i ấy lại lá»™ rõ ra, muôn phần hÆ¡n, vá»›i tất cả tính cách độc đáo, nên thÆ¡ và huyá»n ảo cá»§a nó. Nguyên chất, ký ức đã mÆ¡ hồ, đã gần gÅ©i vá»›i thÆ¡, vì bị màn sương thá»i gian bao phá»§, nhưng khi ký ức ấy được ghi lại bằng những câu vô chá»§ (không có chá»§ từ) thì sá»± mông lung lại thêm bá»™i phần.
     Ngưá»i ta có thể Ä‘á»c tập ký ức này như má»™t bài thÆ¡ dài, bị "tiếng nói nhanh, âm trong veo" kia kéo Ä‘i hết trang này đến trang khác, hết ngõ ngách này đến ngõ ngách khác cá»§a Hà Thành. Lạc trong mê lá»™ cá»§a đưá»ng phố, rÆ¡i vào những khúc mắc cá»§a tình yêu, cá»§a ảo tưởng. Cái âm trong veo ấy, có lúc vá»ng lên như từ má»™t con đưá»ng, khi lại vá»ng lên tá»± đáy tâm hồn, má»™t tâm hồn xưng em ngá»t ngào, vá»›i ngưá»i yêu, vá»›i ngưá»i Ä‘á»c.
     Cái âm trong veo ấy dẫn chúng ta xuyên Hà Ná»™i băm sáu phố phưá»ng vá»›i những thá»±c tại văn hóa đã được lập lại trăm, ngàn lần trong sách vở. Nhưng lần này, lạ hẳn:
 "Những ngưá»i đàn bà ăn mặc quê mùa chân chất, áo phin hoa, quần Ä‘en, gánh hàng rong Ä‘i qua cây Ä‘iệp, bóng hỠđổ xuống hè còn hình hài in trong cá»­a kính lẫn vá»›i xe máy, đài, tá»§ lạnh, phích Ä‘iện. Tuồng như những ngưá»i đàn bà đó từ quá khứ trở vá», lại tuồng như há» chỉ tình cá» Ä‘i ngang qua trong vẻ uể oải mãn tính. Ãiểm dừng chân cá»§a ngưá»i bán hàng rong là má»™t bí mật sâu kín.
 Cốm, chè lam, khoai luá»™c, bánh dầy giò trôi nổi luồn lách khắp Hà Thành như những chiếc lá khô trong cÆ¡n nước lÅ©. Mà không hiểu sao dạo này đài, báo lại hay ra rả nhắc đến lÅ©, làm lòng ngưá»i bị lung lạc phấp phá»ng.
 Ä‚n má»™t que kem ở cá»­a hàng cách cây Ä‘iệp vài chục mét. Ä‚n chậm, nhẩn nha, chỉ cốt có chá»— ngồi ngắm kỹ lại cái màu vàng làm mình chao đảo.
 Hoa Ä‘iệp nở thành nhịp Ä‘iệu phức tạp lắt léo, gợn sóng ở tầng dưới, lá»™n xá»™n rá»i rã ở tầng trên. Màu vàng chạy chéo nhau Ä‘an cài dập dá»nh vá»›i mối liên kết ma quái nhưng thi thoảng vẫn có những cụm hoa riêng lẻ tá»± do trôi dạt như những giá» phút lang thang chán Ä‘á»i. Cả cây hoa là má»™t chiếc áo vàng chập chá»n lay động. Và sá»±c nhá»› tá»›i ngưá»i đàn bà kỳ dị trong mÆ¡." (trang 95-96)
     Trí nhá»› và cái nhìn ở đây là tác nhân cá»§a tiểu thuyết. Không logic, không biện luận, không mô tả theo nghÄ©a thông thưá»ng. Ngưá»i viết truyện chỉ là thư ký, ghi lại những gì trí nhá»› cô gái xướng lên, trong trạng thái nguyên thá»§y, má»—i liên tưởng có thể gần gÅ©i mà cÅ©ng có thể nhẩy cóc từ vấn đỠnày sang vấn đỠkhác. Trong thể loại cổ Ä‘iển ngưá»i ta gá»i đó là tùy bút. Nhưng ở đây có cái gì rất khác, rất xa tùy bút. Ãó là sá»± vắng mặt cá»§a cái tôi xác định. Ở tùy bút, cái tôi xác định cá»§a nhà văn luôn luôn hiện diện như má»™t Thượng đế nhá», thay cho Thượng đế toàn năng, nÆ¡i tiểu thuyết cổ Ä‘iển.
     Ở đây không còn cái tôi xác định nữa, chỉ còn tiếng nói mỠảo cá»§a ký ức, Ä‘ang nhòe Ä‘i, đứt quãng, khi nhá»›, khi quên, khi chắc, khi không chắc, lúc Ä‘oán, lúc tưởng.
     Trí nhá»› ấy rá»i vào Ä‘á»i sống hàng ngày cá»§a Hà Ná»™i, chiếu lên những khuôn mặt cá»§a hai ngưá»i tình có tên VÅ©, Tuấn, cá»§a những giao hữu thân sÆ¡ như cô bạn gái có tên "chá»§ hiệu cầm đồ", ông há» Trịnh vá»›i biệt danh "hai mươi bẩy vết thương" hay bà già độc thân hàng xóm, hoặc những ngưá»i như Hoài, Huyá»n, Quẩy... Ãó là những chân dung được ký ức ghi lại, khi tá», khi má», tất cả tạo nên má»™t không gian Hà Ná»™i cá»§a trí nhá»›, phi thá»i gian, vừa thÆ¡ má»™ng, vừa hiện thá»±c.
     Cái hiện thá»±c trong tác phẩm Trí Nhá»› Suy Tàn cá»§a Nguyá»…n Bình Phương là má»™t hiện thá»±c hiện sinh trong trí tưởng tượng cá»§a nhà văn, nó đã khác xa vá»›i hiện thá»±c chụp ảnh thá»i Balzac, được độc tôn và biến cải thành hiện thá»±c tô hồng thá»i xã há»™i chá»§ nghÄ©a. Hiện thá»±c hiện sinh trong trí nhá»› nhà văn vừa huyá»n ảo vừa Ä‘a nghÄ©a, có thể đã xuất hiện từ xưa cùng má»™t lúc vá»›i thi ca, nhưng trong khoảng thá»i gian dài -ít nhất là từ đầu thế ká»· XIX đến giữa thế ká»· XX- đã bị hai phong trào hiện thá»±c Balzac, rồi hiện thá»±c xã há»™i chá»§ nghÄ©a lấn át. Sá»± trở lại cá»§a hiện thá»±c hiện sinh trong trí nhá»› nhà văn đã nuôi dưỡng những trào lưu tiểu thuyết nổi tiếng cá»§a thế ká»· XX như hiện thá»±c huyá»n ảo Châu Mỹ La Tinh, như phong trào tiểu thuyết má»›i....

*

     Tá»± nhận là khách cá»§a trần gian, Nguyá»…n Bình Phương đã đưa ra những suy ngẫm sâu sắc vá» chiến tranh, vá» thá»±c chất cá»§a anh hùng, vá» những tha hóa truyá»n kiếp cá»§a phận ngưá»i.
     Má»™t khách trần gian Ä‘ang Ä‘i qua trong Ä‘á»i sống, má»—i bước Ä‘i cá»§a anh không chỉ dẫn tá»›i tương lai mà còn có khả năng quay vá» dÄ© vãng, phục vị những sáng tạo tiá»m ẩn chôn sâu trong lòng đất.

Paris, tháng 6/2000
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn Thư, tập I, nxb Khoa Há»c Xã Há»™i, 1983, trang 279.
(2) La mort est un voyage et le voyage est une mort (L'eau et les rêves, trang 89, Bibliothèque Essais, Livre de poche)
(3) Tous les fleuves rejoignent le Fleuve des morts (Sđd)
 

© 1995-2001 Thụy Khuê



 [  Trở Vá»   ]