Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Nguyá»…n Huy Tưởng (1912-1960),
một quan niệm vỠlòng yêu nước

     Trong số những nhà văn nổi tiếng, theo cách mạng từ đầu và trung thành đến cuối(1), dưá»ng như chỉ có má»™t mình Nguyá»…n Huy Tưởng bạt ngã những đòi há»i chính trị nhất thá»i, để tạo má»™t sá»± nghiệp văn há»c xa lánh tuyên truyá»n, đặt nhân cách ngưá»i trí thức và giá trị nghệ thuật, tư tưởng lên trên tất cả, trong văn cÅ©ng như trong Ä‘á»i.
     Phải chăng vì thế mà ngày nay, khi Ä‘á»c lại mảng văn há»c cách mạng, chỉ toàn bá»™ tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng còn trụ vững, qua lối nhìn lịch sá»­ chân phác, lành mạnh và quân bình: Ãối vá»›i ông, lịch sá»­ không là má»™t sản phẩm quảng bá chiến tranh, cÅ©ng không là bá»™ máy phân biệt chính tà, lịch sá»­ chỉ là sá»± chuyển biến nhân sinh trong những Ä‘iá»u kiện đặc dị mà từ đó nhà văn có thể triển khai những băn khoăn sâu sắc vá» thân phận con ngưá»i, thân phận nghệ thuật. Ở tầm mức đó, sá»­ quan cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng thoát khá»i lăng nhãn "bạo lá»±c cách mạng" khắc nghiệt đã kiá»m chế văn chương và phong tá»a trí thức thá»i đại ông.
     Nguyá»…n Huy Tưởng Ä‘i tìm cổ Ä‘iển. Ở tiểu thuyết lịch sá»­, văn ông âm hưởng biá»n ngẫu, nghiêm đài. Cố ý cổ Ä‘iển hóa văn phong trong cách chỉnh lá»i, chuốt ý làm toát ra không khí cổ sá»­, đối thoại gắn bó vá»›i triá»u nghi, vá»›i tâm uất giai nhân trong ná»™i cảnh vàng son, kích thế uy hùng cá»§a những chiến thắng Vân Ãồn, Vạn Kiếp, Bạch Ãằng...
     Phải đó là tham vá»ng tái trúc không gian và tâm thức quá khứ qua ngôn ngữ xưa? Và đồng thá»i tân trang hóa tiểu thuyết lịch sá»­: ÃÆ°a ra những chá»§ Ä‘á», những biện thức vá» bản thân con ngưá»i trá»±c diện vá»›i hoàn cảnh lịch sá»­, vá»›i sáng tác nghệ thuật; hoặc vỠý nghÄ©a cá»§a lòng yêu nước, vá» mối tương quan giữa nghệ thuật và quần chúng, vá» sá»± Ä‘e dá»a cá»§a áp lá»±c thần quyá»n, áp lá»±c thị dân trên số phận sáng tác...
     Như dá»± báo và đỠphòng má»™t tương lai sáng cho cách mạng và tối cho văn há»c trong đó thÆ¡ văn chỉ là những sản phẩm tiá»n chế vá»™i vàng để phục vụ những đơn đặt hàng nhất thá»i vá» lòng yêu nước, tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng (phần lá»›n viết trước 45 và còn được viết Ä‘i viết lại nhiá»u lần trong suốt thá»i kỳ kháng chiến) không Ä‘i cùng chiá»u vá»›i đảng lệnh văn hóa, mà phản ánh ná»—i băn khoăn, lao lung trưá»ng kỳ cá»§a má»™t nhà văn có tư tưởng biệt lập và biệt cách, muốn viết nên những tác phẩm cổ Ä‘iển, gắn bó vá»›i lương thức con ngưá»i.

     Âm á»· những trăn trở vá» trách nhiệm trí thức trước thá»i cuá»™c, vá» lòng ái quốc và chiến tranh, vá» sá»± giằng co giữa tinh thần phản chiến nhân bản và cưá»ng độ yêu nước cá»±c Ä‘oan chá»§ chiến, chảy trong máu ngưá»i dân mất nước, tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng, nếu đôi chá»— tình yêu nước có chiếm ưu thế thì ná»—i kinh hoàng cá»§a con ngưá»i trước cảnh chém giết cÅ©ng dữ dá»™i không cùng.
     Ở thá»i Ä‘iểm mà sá»± phỉ báng và tiêu diệt đối lập là quốc sách, Nguyá»…n Huy Tưởng là ngưá»i cá»™ng sản đầu tiên và duy nhất, dám công khai đỠcập đến vấn đỠđối lập trong tác phẩm văn há»c. Tinh thần chá»§ hòa, muốn thương thuyết cá»§a "những ngưá»i ở lại" trong thành, được nêu lên trong "Sống Mãi Vá»›i Thá»§ Ãô". Những ngưá»i không theo cách mạng, đối lập vá»›i kháng chiến, được coi như những thá»±c thể khác, những lá»±a chá»n khác, cần được tìm hiểu và trân trá»ng: Tinh thần dân chá»§ trong ông, âm thầm mà quyết liệt, thật sá»± chưa bao giá» vắng mặt, cúi đầu.
     Ở thá»i Ä‘iểm mà giai cấp thợ thuyá»n được độc tôn ngang hàng vá»›i lãnh tụ (không biết thật tình hay giả mạo), Nguyá»…n Huy Tưởng xét lại ý thức lao động, mối tương quan giữa nghệ thuật và thợ thuyá»n, nghệ thuật và bạo lá»±c. Nguyá»…n Huy Tưởng tra khảo trách nhiệm cá»§a lao động vô sản trong các phá phách Ä‘á»n đài, miếu mạo. Ãặt câu há»i: Ở đâu bắt đầu và ở đâu chấm dứt trách nhiệm cá»§a bạo lá»±c cách mạng? (Kịch VÅ© Như Tô)
     Chảy thầm trong ná»™i tâm má»—i tác phẩm là lòng ái quốc mãnh liệt, chìm dưới chiá»u sâu cá»§a những Ä‘iá»u không nói, tẩm trong bản chất cá»§a con ngưá»i gắn bó vá»›i thân phận, tình nghÄ©a vá»›i ngưá»i xung quanh, xót thương kẻ không cùng giá»›i tuyến. Phế truất quan niệm tuyệt đối hóa và má»™t chiá»u hóa lòng yêu nước. Yêu nước không là sở hữu cá»§a riêng ai. Nó cÅ©ng không phải là thứ ngôn ngữ tuyên truyá»n, đầy mặc cảm và phi nghệ thuật. Ná»™i dung lòng yêu nước, nÆ¡i Nguyá»…n Huy Tưởng, thuần phác và bình đẳng vá»›i má»i ngưá»i, cả những ngưá»i không yêu nước. Nó thể hiện ý niệm tá»± do lá»±a chá»n, há»™i nhập vá»›i tình yêu sá»± sống, và là má»™t giá trị nhân bản, không thể dập vùi, thổi phồng hay sa thải, theo đòi há»i chá»§ quan cá»§a chính trị lịch sá»­.
 
 
 
 
 

Tiểu thuyết lịch sá»­ Ãêm Há»™i Long Trì
 

     Truyá»n thống viết tiểu thuyết lịch sá»­ ở nước ta kể như bắt đầu từ Hoàng Lê Nhất Thống Chí. Ngô Thì Chí trình bầy cục diện lịch sá»­ dưới dạng chất liệu sống, vá»›i những chi tiết ngoại sá»­ để cung cấp cho ngưá»i Ä‘á»c những thông tin vá» sinh hoạt triá»u đình, vá» xã há»™i, vá» ngôn ngữ Việt Nam thá»i Lê Mạt. Những ngưá»i Ä‘i sau như Phan Trần Chúc, Nguyá»…n Triệu Luật, Lan Khai... thưá»ng dá»±a trên cÆ¡ sở Hoàng Lê Nhất Thống Chí để dá»±ng tạo tác phẩm cá»§a mình.
     Nguyá»…n Huy Tưởng không theo hướng ấy, ông  sáng biến má»™t không khí lịch sá»­ riêng, không có tính cách phóng tác theo Hoàng Lê Nhất Thống Chí như Bà Chúa Chè, Trịnh Khải, Loạn Kiêu Binh... cá»§a Nguyá»…n Triệu Luật, cÅ©ng không lãng mạn hóa lịch sá»­ như Lan Khai. Nguyá»…n Huy Tưởng dá»±a vào má»™t dữ kiện lịch sá»­ có thật, đôi khi chỉ được ghi lại vài dòng trong chính sá»­, rồi ông nghiên cứu vá» xã há»™i, phong tục, ngôn ngữ thá»i đại và hư cấu thêm tình tiết, để tạo nên má»™t bối cảnh khá chính xác, có sức hấp dẫn cá»§a tiểu thuyết, vá»›i văn phong bi tráng, gá»i hồn nước.  Ông vừa tận dụng tích cách ngụy tín (mauvaise foi, chữ cá»§a Sartre) hay là tính cách thông đồng giữa ngưá»Ã¬ viết và ngưá»i Ä‘á»c (biết rằng bịa nhưng vẫn tin) trong tiểu thuyết, lại vừa chiếm hữu lòng tin đích thá»±c cá»§a độc giả qua những dữ kiện lịch sá»­ có thật, để đưa ra những chá»§ đỠsuy tưởng vá» tâm thức và hành động cá»§a con ngưá»i bị quy định trong hoàn cảnh lịch sá»­. Tiểu thuyết cá»§a ông vừa sát lại vừa xa lịch sá»­.
     Tuy lấy Thăng Long - Ãông Ãô - Hà Ná»™i làm bối cảnh cho tiểu thuyết cá»§a mình, Nguyá»…n Huy Tưởng có phải chỉ gắn bó vá»›i đất kinh kỳ hay không?
     Không. Thăng Long chỉ là cái cá»›, là phương tiện dá»±ng truyện. Tác giả đã vượt Thăng Long, vượt thế chính trị cá»§a Thăng Long để đến vá»›i địa linh, địa hình đất nước.
     Nguyá»…n Huy Tưởng dùng Hà Ná»™i như má»™t tá»±a Ä‘iểm để thoát ly Hà Ná»™i, để tiến vá» Chi Lăng, Vạn Kiếp, Vân Ãồn, tiến vào lòng ngưá»i ở những ngã ba lịch sá»­. Kịch VÅ© Như Tô và hai tiểu thuyết Ãêm Há»™i Long Trì và An Tư, Ä‘á»u lấy bối cảnh Thăng Long, nhưng khi Ä‘á»c xong, chúng ta không biết thêm gì thêm vá» Thăng Long, mà lại thấy mở ra bao nhiêu câu há»i vỠđất nước, nghệ thuật và con ngưá»i.
 
 

    Sách Tang Thương Ngẫu Lục cá»§a Phạm Ãình Hổ và Nguyá»…n Ãn viết vỠđêm Há»™i Long Trì:

 "Ãúng hôm rằm, Chúa ngá»± ra chÆ¡i Bắc cung. Cung này có cái ao gá»i là Long Trì, rá»™ng độ ná»­a dặm, giồng nhiá»u hoa: hoa sen, hoa súng v.v... Bên bá» ao đắp đất, chồng đá làm núi, chá»— cao chá»— thấp, dàn đặt mặt trước mặt sau, trông đưá»ng nào cÅ©ng có thế đẹp. Bên phải để riêng má»™t chá»— ngồi dành cho việc đàn hát. Trên bá» ao có giồng mấy trăm gốc phù dung, treo đèn ở trên, ánh soi xuống nước, lấp lánh như muôn vàn ngôi sao (2).
     Ãêm Há»™i Long Trì dá»±ng trên bối cảnh lịch sá»­ kể trên vào cuối thế ká»· XVIII, dưới thá»i TÄ©nh Ãô Vương Trịnh Sâm (1739-1782). Chúa say mê Tuyên phi, dung túng Ãặng Lân (Cậu Trá»i), em ruá»™t Ãặng Thị Huệ. Ãể làm vừa lòng ngưá»i đẹp, chúa Ä‘em Quỳnh Hoa Quận Chúa, ngưá»i con gái yêu kiá»u và yếu Ä‘uối cá»§a mình gả cho "Cậu Trá»i" vô lại.
     Theo sát vá»›i bối cảnh lịch sá»­, Nguyá»…n Huy Tưởng đưa Long Trì vào tiểu thuyết bằng những hàng: "Hồ Long Trì đã thành má»™t nÆ¡i bồng lai má»™ng ảo, cách biệt vá»›i phàm trần. Hồ rá»™ng hÆ¡n ná»­a dặm, thả rất nhiá»u sen ấu. Bên hồ, có đắp những ngá»n giả sÆ¡n rất to, bằng đất hoặc bằng đá. Trong hang, trong hốc, hoặc trên đỉnh, hoặc dưới chân, hoặc trước hoặc sau, ẩn ẩn, hiện hiện, có những chàng Tương Như hay những gã Tiêu lang ngồi hòa nhạc ăn mặc ra vẻ tiên phong đạo cốt. Núi vá»ng ra những tiếng bổng tiếng chìm, tiếng ti, tiếng trúc, nghe lả lướt du dương. Bên hồ, trên cành hàng mấy trăm gốc phù dung, dương liá»…u có treo muôn thứ đèn lồng bằng gấm vóc. Những đèn ấy Ä‘á»u do chúa TÄ©nh Ãô sai cung nữ chế ra, tinh khéo tuyệt vá»i, má»—i chiếc đáng giá mấy lạng bạc. Xa trông như muôn vàn sao lốm đốm sáng."
(Nguyá»…n Huy Tưởng Tác Phẩm Chá»n Lá»c, NXB Há»™i Nhà Văn, 1994, trang 7 và 8)


     Ãêm Há»™i Long Trì mở cá»­a vào phá»§ chúa, má»™t TÄ©nh Ãô uy nghi, bách biến, chao đảo giữa thần quyá»n và nữ sắc.
     Ở đây, nữ quyá»n bị diệt, nó hiện hồn dưới dạng nữ sắc. Dưới dạng này, nó có khả năng há»§y hoại những quyá»n lá»±c tuyệt đối. Nữ sắc bành trướng trong môi trưá»ng xa xỉ quốc gia, dưới những lá»™ng hành cá»§a loạn thần và bất lá»±c cá»§a những ngưá»i ngay thẳng. Nếu chá»§ đỠthứ nhất cá»§a Ãêm Há»™i Long Trì hướng vá» sá»± chuyên quyá»n cá»§a sắc đẹp, thì chá»§ đỠthứ hai hướng vá» trách nhiệm cá»§a kẻ sÄ©, võ cÅ©ng như văn. Ở thá»i buổi nhiá»…u nhương, cái há»c từ chương, ngâm vịnh cá»§a bá»n Bảo Kim, có tác dụng gì cho đất nước? So vá»›i thá»±c lá»±c võ tài cá»§a Nguyá»…n Mại? Vị trí yếu hèn cá»§a ngưá»i trí thức, vấn đỠnhập thế cá»§a kẻ sÄ©? Ná»—i hoang mang trước những câu há»i có thể đặt ra cho má»™t chàng trai 27 tuổi (thá»i Nguyá»…n Huy Tưởng viết Ãêm Há»™i Long Trì, VÅ© Như Tô và An Tư), những năm 39-40 khi gót giầy thá»±c dân đã đặc chặt bốn bá»?

*

     Sá»± đối chất giữa Tuyên phi Ãặng Thị Huệ và Quận chúa Quỳnh Hoa, như hai bản diện sáng tối, thiện ác cá»§a nữ quyá»n, dập dình thắng bại bất phân. Nếu cái thiện sá»›m bị bại vong (cái chết cá»§a Quỳnh Hoa) thì cái ác cÅ©ng chỉ kéo dài thêm cuá»™c sống bầy nhầy, chá» lên máy chém (loạn Kiêu Binh).
     Trong thá»i đại cá»±c Ä‘oan cá»§a những tranh giành đảng phái, những "tiêu diệt quân thù" bên ta bên địch, thái độ ôn hòa, giá»ng văn nhân hậu cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng làm dịu Ä‘i những mê chấp cá»§a con ngưá»i thá»i đại và được cảm nhận như má»™t linh tri văn há»c.
     Ãối vá»›i Tuyên phi, TÄ©nh vương, tác giả những bất ổn trong triá»u, Nguyá»…n Huy Tưởng chỉ nhẹ nhàng: "TÄ©nh vương chỉ vì say đắm Tuyên phi mà làm toàn những Ä‘iá»u bất chính." Viết vá» Thoát Hoan (trong An Tư) và viết vá» ngưá»i Pháp (trong Sống Mãi Vá»›i Thá»§ Ãô) sau này, Nguyá»…n Huy Tưởng vẫn giữ má»™t giá»ng nhã hòa, đưa ra những chân dung hào hoa và nhân bản cá»§a kẻ địch. Trái ngược vá»›i thái độ xung kích cá»§a những ngưá»i cùng thá»i, xắn váy quai cồng, mày tao chi tá»›, xỉa xói bất luận "thằng Tây", "thằng Mỹ" nào, sừng sá»™ đắp lên "chúng" những máu mê, tình tá»™i đôi khi nhiá»…m chất hoang đưá»ng: Nguyá»…n Huy Tưởng đã vượt lên khuynh hướng mị dân lụy đảng, bần cùng hóa ngôn ngữ và giữ lại cho tiếng Việt, trong bối cảnh bần cố và Ä‘iêu ngoa, má»™t tư cách, má»™t tá»± trá»ng.

*

An Tư hay số phận ngưá»i phụ nữ trong sá»­, trong Ä‘á»i

     Nguyá»…n Huy Tưởng, trong nhật ký, băn khoăn đến vị trí cá»§a ngưá»i phụ nữ trong kháng chiến chống Pháp. Ông tra vấn: "Sao không thấy ngưá»i ta nói gì đến vai trò phụ nữ."
     Nghiêng mình xuống An Tư, chẳng phải vì vô tình, bởi cái tên An Tư hầu như vô danh trong sá»­ sách, cÅ©ng như những đóng góp cá»§a phụ nữ trong Ä‘á»i sống lịch sá»­ và xã há»™i, thưá»ng không tên, không ghi. Phải chăng Nguyá»…n Huy Tưởng viết An Tư vì ông đã nhận thấy những bất công trong ngôn ngữ lịch sá»­, ngôn ngữ văn há»c, trải nhiá»u Ä‘á»i, cố tình đãng trí vá» những đóng góp cá»§a phụ nữ nói riêng và những thành phần thấp cổ bé miệng nói chung, trong lịch sá»­ dân tá»™c?
     Ở thá»i phong kiến, ngưá»i phụ nữ, ngay cả đến những ngưá»i quyá»n quý  nhất như quận chúa Quỳnh Hoa, công chúa An Tư, cÅ©ng chỉ là vật  đổi trao, quyá»n sinh sát trong tay huynh phụ. Quỳnh Hoa và An Tư, hai mẫu hàng nhá» cá»§a má»™t lịch sá»­ toàn diện lá»›n lao: Từ Lý Chiêu Hoàng đến Trần Huyá»n Trân, thế chính trị cá»§a phụ nữ trong thá»i phong kiến có những nuốt phận xót xa, oan khiên nghiệt khắc.
     Nếu Ãêm Há»™i Long Trì đưa ra khía cạnh tiêu cá»±c, tàn phá, dẫn đến kiêu binh cá»§a nữ sắc, thì trong An Tư, sắc đẹp có thể chuyển biến cục diện chiến tranh, mang má»™t ná»™i lá»±c cao sâu hữu hiệu hÆ¡n ngàn binh đạo.

     Công Chúa An Tư là em gái út Thượng Hoàng Trần Thánh Tông, là cô ruá»™t cá»§a vua Nhân Tông. Tháng hai năm Ất Dậu (1285), triá»u đình Ä‘em An Tư dâng cho Thoát Hoan làm kế hưu chiến, mong Thoát Hoan ham mê tá»­u sắc, trá»… nải việc quân, để Hưng Ãạo Vương có đủ thì giá» chuẩn bị phản công.
     Vào tư dinh Thoát Hoan, Ä‘em trinh tiết, sinh mạng để ngăn chặn -dù chỉ nhất thá»i- sức tàn phá cá»§a quân Mông Cổ. Công tác cá»§a nàng ra sao? Số phận cá»§a nàng ra sao?
     Việc này Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn Thư chỉ ghi vắn tắt hai dòng: "Sai ngưá»i đưa công chúa An Tư, em gái út cá»§a Thánh Tông, đến cho Thoát Hoan là muốn làm thư giãn nạn nước vậy."An Nam Chí Lược cá»§a Lê Tắc chua thêm: "Trần Thị theo Thoát Hoan vá» Trung Quốc và có hai con trai vá»›i Hoan."

     Nếu so sánh việc An Tư (mấy ai biết An Tư là ai?) vá»›i dÅ©ng khí "lá»™ng trá»i", bóp nát trái cam cá»§a Hoài Văn Hầu Trần Quốc Toản ở há»™i nghị Bình Than, hay khẩu khí thà làm quá»· nước Nam còn hÆ¡n làm vương đất Bắc cá»§a Bảo NghÄ©a Vương Trần Bình Trá»ng từng "lưu danh muôn thuở", ngưá»i ta má»›i thấy ngòi bút lịch sá»­ đối vá»›i đàn bà, hà tiện và phi nhân làm sao! Công lao "phá cưá»ng địch, báo hoàng ân" cá»§a Hoài Văn Hầu, so vá»›i việc An Tư hoãn binh Mông Cổ bằng sinh mệnh mình, thế nào khinh? Thế nào trá»ng? Hãy chưa bàn đến. Chỉ tạm nhìn chất nghiệp dư, tài tá»­ và ước lệ trong truyá»n thống viết sá»­ và sá»± cảm nhận sá»­ cá»§a ngưá»i Việt: Thích nhá»› những Ä‘iá»u ngoạn mục và nông cạn (bóp cam, bóp quít) mà quên tìm hiểu những ná»™i dung sâu xa: phận ngưá»i bán mình trong trại giặc.
     Tính ham ngoạn mục này đôi khi dẫn chúng ta đến những cả tin, tá»± hào dân tá»™c ngây thÆ¡ và ấu trÄ©: Quá bằng lòng vá»›i huyá»n thoại Hai Bà Trưng trầm mình trên sông Hát, mà ít tìm hiểu vá» dữ kiện Hai Bà có thể đã bị chặt đầu Ä‘em vá» Lạc Dương (theo Hậu Hán Thư (3)). Mặc dù dữ kiện thứ hai này khốc liệt và uy hùng hÆ¡n thoại thứ nhất, và có thể là bối cảnh cho những tìm kiếm lịch sá»­: Thá»§ cấp Hai Bà chôn ở đâu? Có được ngưá»i Hán lập miếu thá» không? Hai Bà không phải là Quan Công nhưng ngưá»i Hán rất ngưỡng phục những anh hùng tráng khuất nghÄ©a liệt. Biết đâu há» chẳng đã có Ä‘á»n thá» Hai Bà?
     Trở lại vá»›i An Tư. An Tư và Huyá»n Trân (con gái vua Nhân Tông), từ bà cô đến cháu, cách nhau 20 năm, cùng chung thảm mệnh: Huyá»n Trân bị triá»u đình gả bán cho vua Chiêm Chế Mân (1306) để chuá»™c hai châu Ô Lý. Chuyện Huyá»n Trân -dù nổi tiếng- nhưng cÅ©ng không lưu được "tiếng thÆ¡m", mà chỉ là đối tượng cá»§a những câu ca dao mai mỉa, thị kỳ và hạ tiện:

  Tiếc thay cây quế giữa đưá»ng
  Ãể cho thằng Mán, thằng Mưá»ng nó leo.
     Ký ức lịch sá»­ tàn phÅ©, không chút ngậm ngùi, không dành cho thân phận những ngưá»i phụ nữ "bán mình cho tổ quốc" má»™t giá»t nước mắt đích thá»±c.
     Nguyá»…n Huy Tưởng xé lại vết thương, hướng vá» những ngậm ngùi ấy, trang trải cho lịch sá»­ món nợ tinh thần đối vá»›i An Tư, đồng thá»i Ä‘em lại cho chiến thắng Bạch Ãằng, Vân Ãồn, Vạn Kiếp những ná»—i xót xa vá» thân phận con ngưá»i.
     Ngoài An Tư, ngưá»i ta còn tìm thấy má»™t Nhân Tông khoan độ, lượng từ, má»™t Hưng Ãạo Ä‘a nghÄ©a, phÅ© phàng mà tiết liệt, để việc nước lên trên nhân tình, chá»n đổi An Tư như má»™t thế tận cá»§a chiến trưá»ng, sẵn sàng chém đầu hàng trăm quân đào ngÅ©. Thoát khá»i tư thế "thần thánh", đại vương chỉ là má»™t cá nhân giữ nghiêm lệnh bảo vệ tổ quốc, nhưng cô đơn và hoang mang ở má»—i quyết định, má»—i thế cá».
 "Thoắt ở Vạn Kiếp, thoắt ở Chí Linh, Phao SÆ¡n, thoắt ở Huyá»n Ãình, ngá»±a cá»§a đại vương bay khắp cánh đồng, đỉnh núi. Vậy mà đến đêm, khi má»i ngưá»i đã Ä‘i ngá»§, đại vương vẫn còn má»™t mình suy tính bên ngá»n đèn xanh, có khi suốt sáng..."

 "Vương Ä‘au thương, tâm hồn cứng cá»i ấy nhiá»u khi cÅ©ng có những má»m yếu cá»§a kẻ dung thưá»ng." (SÄ‘d trang 278 và 282)

     Mà không riêng gì Hưng Ãạo, từ Nhân Tông đến Thoát Hoan, kẻ thắng, ngưá»i bại, Ä‘á»u có ná»—i xa xót riêng chung vá» chiến tranh, vỠđánh hay đừng: Chiến tranh chỉ là cá»±c Ä‘iểm cá»§a ngõ cụt, cá»§a tai ương, cá»§a tham vá»ng và tuyệt vá»ng.
 "Vua Thiệu Bảo 4 biết chiến tranh tai hại, khốc liệt, không lợi gì cho kẻ dá»± chiến, bên thắng cÅ©ng như bên bại, và ông vua giá»i không phải là má»™t ngưá»i cùng binh độc vÅ©, tìm những thá»§ Ä‘oạn oanh liệt trên chiến địa, mà là ngưá»i biết mưu hạnh phúc cho dân gian." (SÄ‘d trang 241)
     NghÄ© đến "biết bao quá»· không đầu Ä‘ang bÆ¡ vÆ¡ bên phần má»™ tiên tổ! Những ngưá»i còn sống ngẩn ngÆ¡ trước bàn thá» giá lạnh, nhá»› đến kẻ thân yêu không bao giá» vá» nữa [...] Vua bá»—ng xúc động trong lòng và cảm thấy má»™t niá»m thương vô biên, bao trùm cả chúng sinh, cây cá»." (SÄ‘d, trang 249 và 250)
     Hưng Ãạo Vương đưa ra má»™t chân lý luận chiến khác: "Thương dân không cứ phải thương kẻ đương thá»i, còn phải thương đến con cháu muôn Ä‘á»i sau nữa." (SÄ‘d, trang 259)

    Cùng má»™t lòng yêu nước thương dân quặn ruá»™t, Nhân Tông cầu bình, Hưng Ãạo chá»§ chiến. Chiến tranh và hòa bình, thế lưỡng cá»±c ấy day dứt tâm linh, dày vò bao nhiêu thế hệ? Vẫn còn là câu há»i chẳng bao giá» có lá»i giải đáp.

*


 
Vũ Như Tô

     Ngưá»i ta bước vào kịch VÅ© Như Tô (5) vá»›i những câu há»i: Nhưng còn Cá»­u Trùng Ãài? Nhưng còn Cá»­u Trùng Ãài? Ãc má»™ng hay Nghệ thuật? VÅ© Như Tô? VÅ© Như Tô là ai? Trí thức hay thị dân? Thầy hay thợ? VÅ© là ai mà dám đòi vua phải "kính sÄ© má»›i đắc sÄ©"?
     Khác vá»›i những tác phẩm cổ Ä‘iển cùng thá»i, VÅ© Như Tô vặn các dấu há»i lạ lẫm, há»—n hào. Má»—i biến xoán xẩy ra Ä‘á»u đáng nghi, đáng ngại. Không rõ từ đâu đến? Ai là thá»§ phạm? Ai trách nhiệm?
     Hoài nghi. Vô trách nhiệm. Ãổ vạ. Má»—i nhân vật nhìn các sá»± kiện xẩy ra theo chá»§ quan cá»§a mình.
     Kịch VÅ© Như Tô bầy ra loạn cảnh chính trị và tâm linh cá»§a má»™t thá»i bạo quyá»n chuyên chế: Không biết ai làm chá»§? Dân hay Quân? Thần hay Chúa? Thầy hay Thợ?

 "Ai xây má»™t kiểu nhà má»›i khả quan, thì lập tức kết vào tá»™i lá»™ng hành Ä‘em chém. Thành thể ra không ai dám vượt ra khuôn sáo nghìn xưa [...] nghá» kiến trúc Ä‘á»ng lại má»™t vÅ©ng ao tù."
 Ngưá»i có tài không được thi thố đành phải tiến vá» mặt tiểu xảo. (SÄ‘d, trang 399)

 Cách đối đãi như thế thì nhân tài nhiá»u sao được? (SÄ‘d, trang 400)

 Mà ai chịu luyện tập cho thành tài? (SÄ‘d, trang 400)

 Thậm chí ngưá»i ta nói kẻ có tài đã không giúp cho gia đình, còn là má»™t cái vạ nữa. (SÄ‘d, trang 400)

     Ấy là thá»i Lê Tương Dá»±c. Nhưng cÅ©ng có thể là bất cứ thá»i nào mà ngưá»i tài không được thi thố, nhân tài bị bạc đãi, bị kiểm tra: Có tài còn Ä‘em vạ vào thân.
     VÅ© Như Tô là kẻ vô tư, dám nói thẳng, nói thật, nói toác ra như vậy trong má»™t lá»™ng trưá»ng nặng mùi chặt chém.

*

     VÅ© là kẻ có tài. VÅ© không muốn Ä‘em tài cá»§a mình để phục vụ hôn quân, xây Cá»­u Trùng Ãài cho bạo chúa dâm hoang, xa xỉ.
     VÅ© Như Tô chá»n chết hÆ¡n là phụng sá»± bạo quyá»n. Khi ấy thì Ãan Thiá»m xuất hiện. Cung nhân Ãan Thiá»m khuyên VÅ© Như Tô phải sống để sáng tạo tác phẩm "để Ä‘á»i". Bạo quyá»n chỉ là phương tiện cung cấp dữ liệu thá»±c hiện kiến trúc ngàn năm, làm "rạng ngá»i" tổ quốc. VÅ© Như Tô nghe lá»i Ãan Thiá»m, chịu khuất phục Lê Tương Dá»±c để xây Cá»­u Trùng Ãài. Kinh phí vô độ. Thợ thuyá»n và quần chúng ta thán. Thừa dịp nháo nhương, Trịnh Duy Sản xui thợ làm loạn, giết vua. Ãan Thiá»m xui VÅ© Như Tô trốn để bảo toàn sinh mệnh.
     Ãan Thiá»m là ai? Nàng chính là bá»™ óc, là quân sư, là kẻ sÄ© nghÄ© há»™ VÅ© Như Tô. Nàng đặt vấn đỠưu tiên: Sống để sáng tác.
     Nhưng Ãan Thiá»m chưa kịp tra vấn phương tiện thá»±c hiện tác phẩm. Nghệ thuật có thể dá»±ng xây trên xương máu con ngưá»i hay không? Chắc chắn rằng có. Cung A Phòng, Angkor, Vạn Lý Trưá»ng Thành, Tháp Chàm và bao nhiêu kiệt tác kiến trúc trên thế giá»›i chứng minh rằng có. Nhưng cÅ©ng chính cái phương tiện đó lại có khả năng quật ngã kẻ dụng nó: Tần diệt, Chàm suy và Chàm diệt.
     Tác phẩm nghệ thuật cÅ©ng chỉ là ảo ảnh, nó có thể vững như Kim Tá»± Tháp Ai Cập, Vạn Lý Trưá»ng Thành, mà cÅ©ng có thể mong manh hư ảo như Cung A Phòng, như Cá»­u Trùng Ãài... Nghệ thuật chỉ có giá đối vá»›i những trái tim vị và vụ nghệ thuật. Ãối vá»›i những kẻ ngoại đạo, nghệ thuật là chuyện vứt Ä‘i, bởi nó chưa bao giá» thật sá»± nuôi sống con ngưá»i. Nghệ thuật đến từ cái chết. Nghệ thuật vừa là con đẻ, vừa là tác giả cá»§a thần chết. Cá»§a những Ä‘á»a đầy. Kẻ sÄ© Ãan Thiá»m chưa nhìn thấy vÅ©ng lầy tha ma cá»§a nghệ thuật; nghệ thuật bốc lên từ xác và hồn cá»§a nghệ sÄ© sáng tạo, từ máu và nước mắt cá»§a ngưá»i thợ thá»±c hành trình đồ sáng tạo. Nhưng con ngưá»i không thể sống không nghệ thuật, bởi con ngưá»i chưa bao giá» vượt qua cái chết.
     Kẻ sÄ© Ãan Thiá»m, má»™t phế phận trong cung cấm, nàng "thức khi ngưá»i ngá»§, khóc khi ngưá»i cưá»i, thương khi ngưá»i ghét."  Nàng trá»ng tài, yêu nghệ thuật, muốn bảo toàn sinh mệnh nghệ sÄ© và tác phẩm nghệ thuật.
     Nhưng kẻ sÄ© không phải là nhân dân (ở thá»i kỳ vô sản chuyên chế, thợ thuyá»n hay giai cấp vô sản có thể đồng nghÄ©a vá»›i nhân dân), cÅ©ng không phải là thế quyá»n. Kẻ sÄ© và nghệ sÄ© sống vật vá» giữa má»™t quyá»n lá»±c chính thống (chính quyá»n) và má»™t quyá»n lá»±c ngoại thống (quần chúng). Chính thống có thể là kẻ đỡ đầu cho nghệ thuật, mà cÅ©ng có thể là kẻ cưỡng hiếp nghệ thuật, còn ngoại thống thì không hiểu nghệ thuật. "Dân chúng nông nổi, dá»… sinh tàn ác. Há» không hiểu công việc cá»§a ông" Ãan Thiá»m nói vá»›i VÅ© Như Tô.
     Vật vá» giữa hai khối nguy: Chính quyá»n và quần chúng, hai lá»±c đối chất, hai Ä‘ao phá»§ cá»§a nghệ thuật, Ãan Thiá»m đồng bệnh vá»›i Nguyá»…n Huy Tưởng, đồng bệnh vá»›i tất cả những ngưá»i cầm bút trung thá»±c muốn bảo vệ sá»± sống còn cá»§a nghệ thuật và tư tưởng trong má»™t môi trưá»ng mà hai Ä‘ao phá»§ Ä‘á»u ở thá»i Ä‘iểm sung sức, Ä‘á»u hung hăng kịch liệt xung đột lẫn nhau: Thá»i Ä‘iểm cách mạng. Bất cứ ở thá»i Ä‘iểm cách mạng nào từ xưa đến nay, nghệ thuật cÅ©ng là thí Ä‘iểm: Ãốt phá. Nghệ thuật bị mang ra pháp trưá»ng trước tiên, trước vua, trước kẻ phản nghịch. Ãó là nghiệp dÄ© cá»§a cách mạng: Cách mạng luôn luôn mù quáng và mù chữ. Nước nào kéo dài tình trạng cách mạng càng lâu, nghệ thuật càng bị suy đồi, triệt hạ.
     Ãan Thiá»m muốn tránh cho nghệ sÄ© ngá»n giáo cách mạng. Nàng thất bại.

*

     Ãối vá»›i các cuá»™c cách mạng vô sản, những ngưá»i lao động được nâng lên hàng siêu nhân. Trong thá»i kỳ đảng Lao Ãá»™ng trị vì miá»n Bắc, chưa ai dám chất vấn quần chúng thợ thuyá»n, đưa há» từ bệ thánh trở lại vị trí làm ngưá»i, vá»›i tất cả tính cách bất trắc, tráo trở cá»§a má»™t đám đông quần chúng ô hợp.
     Kịch VÅ© Như Tô, lật bầy tính cách "tráo trở" cá»§a quần chúng lao động. Chính VÅ© Như Tô là kẻ ná»­a thầy ná»­a thợ. Khi thá»±c hiện Cá»­u Trùng Ãài, VÅ© Như Tô đã liên kết vá»›i cánh bạn thợ, thành lập má»™t sức mạnh, giúp VÅ© thá»±c hiện công trình kiến trúc cá»§a mình. VÅ© Như Tô xây dá»±ng má»™t đảng lao động, để kiến tạo Cá»­u Trùng Ãài, đối chất vá»›i sức mạnh cá»§a bạo quyá»n Lê Tương Dá»±c. Trong khi làm việc, VÅ© Như Tô cho há» hưởng đặc quyá»n biệt lợi: Chia sẻ những ân huệ vua ban. Nhưng khi có biến, trừ má»™t ngưá»i độc nhất (phó Cõi) trung thành vá»›i VÅ©, còn tất cả quay giáo, trở cá», theo Trịnh Duy Sản, giết vua, tham gia vào việc đốt "kiệt tác" Cá»­u Trùng Ãài do chính há» xây dá»±ng. Sá»± "tráo trở" cá»§a thợ thuyá»n ở đây là tất yếu: Bạc như dân. Vấn đỠkhông phải là bôi nhá» quần chúng lao động mà là nhận diện con ngưá»i trong chiá»u sâu.
     Sá»± tráo trở cá»§a thợ thuyá»n không ở bản chất, bởi phần đông thợ thuyá»n thưá»ng chất phác, mà ở trình độ: há» không biết cảm nhận tác phẩm nghệ thuật. Không có lập trưá»ng. Cả tin. Dá»… a dua: Thợ thuyá»n tập trung dưới sá»± lãnh đạo cá»§a độc tài và dốt nát là má»™t sức mạnh đáng ngại.
     Nguyá»…n Huy Tưởng kín đáo dá»± báo những phá phách cá»§a dốt nát dưới thá»i "lao động" chuyên chế.

*

     VÅ© Như Tô còn là nghệ sÄ©. Nghệ sÄ© không vào khuôn. Không nhìn trên, nhìn dưới. Không thấy xung quanh. Không thấy xa xỉ. Không thấy xác chết. VÅ© vô trách nhiệm. VÅ© anarchiste. VÅ© sống trong mÆ¡. VÅ© chỉ biết má»™t Ä‘iá»u duy nhất: Ãam mê nghệ thuật. Ãừng lầm VÅ© Như Tô vá»›i Ãan Thiá»m. Ãan Thiá»m là kẻ sÄ©. VÅ© là nghệ sÄ©. Ãừng kết tá»™i nghệ sÄ©. Hãy thưởng thức tác phẩm cá»§a há». Nghệ sÄ© có thể đốn mạt, có thể bị nguyá»n rá»§a. Nhưng kẻ sÄ© thì không. Khi má»™t thể chế đòi há»i nghệ sÄ© phải vào khuôn vào phép, ấy là xã há»™i Ä‘i trật đưá»ng rầy: Coi nghệ sÄ© như chấy rận. Ãem rây ra rây rận. Rận lá»t.
     Như Ãan Thiá»m và Như Tô: Kẻ sÄ© và nghệ sÄ© luôn luôn tri âm, tri ká»·. Kẻ sÄ© bảo hiểm cho nghệ sÄ©. Cả hai tạo nên Ä‘á»i sống văn hóa tư tưởng cá»§a con ngưá»i.
     Vắng mặt há», cuá»™c Ä‘á»i thiếu những giấc mÆ¡.
     Nhưng có ai biết rõ sống là cầu mÆ¡ hay cầu thá»±c?

Paris, tháng 4/1998
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) Tố Hữu, Nguyá»…n Ãình Thi, Nguyá»…n Huy Tưởng,...
(2) trích Chuyện CÅ© Trong Vương Phá»§ cá»§a Kính Phá»§ tức Nguyá»…n Ãn, bản dịch cá»§a Ãạm Nguyên (Tang Thương Ngẫu Lục, NXB Institut de l'Asie du Sud Est, 1990, trang 29)
(3) xem Cuộc Khởi Nghĩa Hai Bà Trưng Dưới Mắt Sử Gia của Bùi Quang Tung (Tạp chí Tự Do số 20-21, tháng 4/1985)
(4) Thiệu Bảo là tên vua Nhân Tông lúc còn sống. Nhân Tông chỉ là miếu hiệu đặt sau khi vua mất.
(5) Theo Việt Sá»­ Thông Giám Cương Mục: "VÅ© Như Tô, má»™t ngưá»i thợ ở Cẩm Giàng, xếp cây mía làm thành kiểu mẫu cung Ä‘iện lá»›n trăm nóc dâng lên nhà vua; nhà vua bằng lòng phong cho Như Tô làm đô đốc đứng trông nom việc dá»±ng hÆ¡n má»™t trăm nóc cung Ä‘iện lá»›n có gác, lại khởi công làm Cá»­u Trùng Ãài. Sá»­a sang xây dá»±ng hết năm này qua năm khác. Quân và dân phải Ä‘i làm việc bị bệnh dịch chết mất khá nhiá»u... Nguyá»…n Hoàng Dụ đóng quân ở Bồ Ãá», được tin Duy Sản bạo nghịch giết vua, bèn chém VÅ© Như Tô ở ngoài cá»­a thành. Lúc Như Tô bị giết, má»i ngưá»i Ä‘á»u chỉ trích, chê cưá»i, có ngưá»i nhổ nước bá»t vào thây cá»§a hắn."

© 1995-2001 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]