Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng II
Nguyá»…n
Huy Tưởng (1912-1960),
|
Trong số những nhà văn nổi tiếng,
theo cách mạng từ đầu và trung thà nh đến cuối(1), dưá»ng
như chỉ có một mình Nguyễn Huy Tưởng bạt ngã những đòi
há»i chÃnh trị nhất thá»i, để tạo má»™t sá»± nghiệp văn
há»c xa lánh tuyên truyá»n, đặt nhân cách ngưá»i trà thức
và giá trị nghệ thuáºt, tư tưởng lên trên tất cả, trong
văn cÅ©ng như trong Ä‘á»i.
Phải chăng vì thế mà ngà y nay, khi Ä‘á»c lại mảng văn há»c cách mạng, chỉ toà n bá»™ tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng còn trụ vững, qua lối nhìn lịch sá» chân phác, là nh mạnh và quân bình: Ãối vá»›i ông, lịch sá» không là má»™t sản phẩm quảng bá chiến tranh, cÅ©ng không là bá»™ máy phân biệt chÃnh tà , lịch sá» chỉ là sá»± chuyển biến nhân sinh trong những Ä‘iá»u kiện đặc dị mà từ đó nhà văn có thể triển khai những băn khoăn sâu sắc vá» thân pháºn con ngưá»i, thân pháºn nghệ thuáºt. Ở tầm mức đó, sá» quan cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng thoát khá»i lăng nhãn "bạo lá»±c cách mạng" khắc nghiệt đã kiá»m chế văn chương và phong tá»a trà thức thá»i đại ông. Nguyá»…n Huy Tưởng Ä‘i tìm cổ Ä‘iển. Ở tiểu thuyết lịch sá», văn ông âm hưởng biá»n ngẫu, nghiêm đà i. Cố ý cổ Ä‘iển hóa văn phong trong cách chỉnh lá»i, chuốt ý là m toát ra không khà cổ sá», đối thoại gắn bó vá»›i triá»u nghi, vá»›i tâm uất giai nhân trong ná»™i cảnh và ng son, kÃch thế uy hùng cá»§a những chiến thắng Vân Ãồn, Vạn Kiếp, Bạch Ãằng... Phải đó là tham vá»ng tái trúc không gian và tâm thức quá khứ qua ngôn ngữ xưa? Và đồng thá»i tân trang hóa tiểu thuyết lịch sá»: ÃÆ°a ra những chá»§ Ä‘á», những biện thức vá» bản thân con ngưá»i trá»±c diện vá»›i hoà n cảnh lịch sá», vá»›i sáng tác nghệ thuáºt; hoặc vỠý nghÄ©a cá»§a lòng yêu nước, vá» mối tương quan giữa nghệ thuáºt và quần chúng, vá» sá»± Ä‘e dá»a cá»§a áp lá»±c thần quyá»n, áp lá»±c thị dân trên số pháºn sáng tác... Như dá»± báo và đỠphòng má»™t tương lai sáng cho cách mạng và tối cho văn há»c trong đó thÆ¡ văn chỉ là những sản phẩm tiá»n chế vá»™i và ng để phục vụ những đơn đặt hà ng nhất thá»i vá» lòng yêu nước, tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng (phần lá»›n viết trước 45 và còn được viết Ä‘i viết lại nhiá»u lần trong suốt thá»i kỳ kháng chiến) không Ä‘i cùng chiá»u vá»›i đảng lệnh văn hóa, mà phản ánh ná»—i băn khoăn, lao lung trưá»ng kỳ cá»§a má»™t nhà văn có tư tưởng biệt láºp và biệt cách, muốn viết nên những tác phẩm cổ Ä‘iển, gắn bó vá»›i lương thức con ngưá»i. Âm á»· những trăn trở vá» trách nhiệm
trà thức trước thá»i cuá»™c, vá» lòng ái quốc và chiến tranh,
vá» sá»± giằng co giữa tinh thần phản chiến nhân bản vÃ
cưá»ng độ yêu nước cá»±c Ä‘oan chá»§ chiến, chảy trong máu
ngưá»i dân mất nước, tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Huy Tưởng, nếu
đôi chỗ tình yêu nước có chiếm ưu thế thì nỗi kinh hoà ng
cá»§a con ngưá»i trước cảnh chém giết cÅ©ng dữ dá»™i không
cùng.
Tiểu thuyết lịch sá» Ãêm
Hội Long Trì
Truyá»n thống viết tiểu thuyết lịch
sỠở nước ta kể như bắt đầu từ Hoà ng Lê Nhất Thống
ChÃ. Ngô Thì Chà trình bầy cục diện lịch sá» dưới
dạng chất liệu sống, với những chi tiết ngoại sỠđể
cung cấp cho ngưá»i Ä‘á»c những thông tin vá» sinh hoạt triá»u
đình, vá» xã há»™i, vá» ngôn ngữ Việt Nam thá»i Lê Mạt. Những
ngưá»i Ä‘i sau như Phan Trần Chúc, Nguyá»…n Triệu Luáºt, Lan Khai...
thưá»ng dá»±a trên cÆ¡ sở Hoà ng Lê Nhất Thống Chà để
dựng tạo tác phẩm của mình.
Sách Tang Thương Ngẫu Lục cá»§a Phạm Ãình Hổ và Nguyá»…n Ãn viết vỠđêm Há»™i Long Trì: "Ãúng hôm rằm, Chúa ngá»± ra chÆ¡i Bắc cung. Cung nà y có cái ao gá»i là Long Trì, rá»™ng độ ná»a dặm, giồng nhiá»u hoa: hoa sen, hoa súng v.v... Bên bá» ao đắp đất, chồng đá là m núi, chá»— cao chá»— thấp, dà n đặt mặt trước mặt sau, trông đưá»ng nà o cÅ©ng có thế đẹp. Bên phải để riêng má»™t chá»— ngồi dà nh cho việc đà n hát. Trên bá» ao có giồng mấy trăm gốc phù dung, treo đèn ở trên, ánh soi xuống nước, lấp lánh như muôn và n ngôi sao (2).Ãêm Há»™i Long Trì dá»±ng trên bối cảnh lịch sá» kể trên và o cuối thế ká»· XVIII, dưới thá»i TÄ©nh Ãô Vương Trịnh Sâm (1739-1782). Chúa say mê Tuyên phi, dung túng Ãặng Lân (Cáºu Trá»i), em ruá»™t Ãặng Thị Huệ. Ãể là m vừa lòng ngưá»i đẹp, chúa Ä‘em Quỳnh Hoa Quáºn Chúa, ngưá»i con gái yêu kiá»u và yếu Ä‘uối cá»§a mình gả cho "Cáºu Trá»i" vô lại. Theo sát vá»›i bối cảnh lịch sá», Nguyá»…n Huy Tưởng đưa Long Trì và o tiểu thuyết bằng những hà ng: "Hồ Long Trì đã thà nh má»™t nÆ¡i bồng lai má»™ng ảo, cách biệt vá»›i phà m trần. Hồ rá»™ng hÆ¡n ná»a dặm, thả rất nhiá»u sen ấu. Bên hồ, có đắp những ngá»n giả sÆ¡n rất to, bằng đất hoặc bằng đá. Trong hang, trong hốc, hoặc trên đỉnh, hoặc dưới chân, hoặc trước hoặc sau, ẩn ẩn, hiện hiện, có những chà ng Tương Như hay những gã Tiêu lang ngồi hòa nhạc ăn mặc ra vẻ tiên phong đạo cốt. Núi vá»ng ra những tiếng bổng tiếng chìm, tiếng ti, tiếng trúc, nghe lả lướt du dương. Bên hồ, trên cà nh hà ng mấy trăm gốc phù dung, dương liá»…u có treo muôn thứ đèn lồng bằng gấm vóc. Những đèn ấy Ä‘á»u do chúa TÄ©nh Ãô sai cung nữ chế ra, tinh khéo tuyệt vá»i, má»—i chiếc đáng giá mấy lạng bạc. Xa trông như muôn và n sao lốm đốm sáng."
* Sá»± đối chất giữa Tuyên phi Ãặng
Thị Huệ và Quáºn chúa Quỳnh Hoa, như hai bản diện sáng tối,
thiện ác cá»§a nữ quyá»n, dáºp dình thắng bại bất phân.
Nếu cái thiện sớm bị bại vong (cái chết của Quỳnh
Hoa) thì cái ác cũng chỉ kéo dà i thêm cuộc sống bầy
nhầy, chỠlên máy chém (loạn Kiêu Binh).
* |
An Tư hay số pháºn ngưá»i
phụ nữ trong sá», trong Ä‘á»i
Nguyá»…n Huy Tưởng, trong nháºt ký, băn
khoăn đến vị trà cá»§a ngưá»i phụ nữ trong kháng chiến
chống Pháp. Ông tra vấn: "Sao không thấy
ngưá»i ta nói gì đến vai trò phụ nữ."
Công Chúa An Tư là em gái út Thượng
Hoà ng Trần Thánh Tông, là cô ruột của vua Nhân Tông. Tháng
hai năm Ất Dáºu (1285), triá»u đình Ä‘em An Tư dâng cho Thoát
Hoan là m kế hưu chiến, mong Thoát Hoan ham mê tá»u sắc, trá»…
nải việc quân, để Hưng Ãạo Vương có đủ thì giá» chuẩn
bị phản công.
Nếu so sánh việc An Tư (mấy ai biết
An Tư là ai?) vá»›i dÅ©ng khà "lá»™ng trá»i", bóp nát trái cam cá»§a
Hoà i Văn Hầu Trần Quốc Toản ở hội nghị Bình Than, hay
khẩu khà thà là m quỷ nước Nam còn hơn là m vương đất
Bắc cá»§a Bảo NghÄ©a Vương Trần Bình Trá»ng từng "lưu
danh muôn thuở", ngưá»i ta má»›i thấy ngòi bút lịch sỠđối
với đà n bà , hà tiện và phi nhân là m sao! Công lao "phá
cưá»ng địch, báo hoà ng ân" cá»§a Hoà i Văn Hầu, so vá»›i
việc An Tư hoãn binh Mông Cổ bằng sinh mệnh mình, thế nà o
khinh? Thế nà o trá»ng? Hãy chưa bà n đến. Chỉ tạm nhìn chất
nghiệp dư, tà i tá» và ước lệ trong truyá»n thống viết sá»
và sá»± cảm nháºn sá» cá»§a ngưá»i Việt: ThÃch nhá»› những
Ä‘iá»u ngoạn mục và nông cạn (bóp cam, bóp quÃt) mà quên
tìm hiểu những ná»™i dung sâu xa: pháºn ngưá»i bán mình trong
trại giặc.
Tiếc thay cây quế giữa đưá»ngKý ức lịch sá» tà n phÅ©, không chút ngáºm ngùi, không dà nh cho thân pháºn những ngưá»i phụ nữ "bán mình cho tổ quốc" má»™t giá»t nước mắt Ä‘Ãch thá»±c. Nguyá»…n Huy Tưởng xé lại vết thương, hướng vá» những ngáºm ngùi ấy, trang trải cho lịch sá» món nợ tinh thần đối vá»›i An Tư, đồng thá»i Ä‘em lại cho chiến thắng Bạch Ãằng, Vân Ãồn, Vạn Kiếp những ná»—i xót xa vá» thân pháºn con ngưá»i. Ngoà i An Tư, ngưá»i ta còn tìm thấy má»™t Nhân Tông khoan độ, lượng từ, má»™t Hưng Ãạo Ä‘a nghÄ©a, phÅ© phà ng mà tiết liệt, để việc nước lên trên nhân tình, chá»n đổi An Tư như má»™t thế táºn cá»§a chiến trưá»ng, sẵn sà ng chém đầu hà ng trăm quân đà o ngÅ©. Thoát khá»i tư thế "thần thánh", đại vương chỉ là má»™t cá nhân giữ nghiêm lệnh bảo vệ tổ quốc, nhưng cô đơn và hoang mang ở má»—i quyết định, má»—i thế cá». "Thoắt ở Vạn Kiếp, thoắt ở Chà Linh, Phao SÆ¡n, thoắt ở Huyá»n Ãình, ngá»±a cá»§a đại vương bay khắp cánh đồng, đỉnh núi. Váºy mà đến đêm, khi má»i ngưá»i đã Ä‘i ngá»§, đại vương vẫn còn má»™t mình suy tÃnh bên ngá»n đèn xanh, có khi suốt sáng..."Mà không riêng gì Hưng Ãạo, từ Nhân Tông đến Thoát Hoan, kẻ thắng, ngưá»i bại, Ä‘á»u có ná»—i xa xót riêng chung vá» chiến tranh, vỠđánh hay đừng: Chiến tranh chỉ là cá»±c Ä‘iểm cá»§a ngõ cụt, cá»§a tai ương, cá»§a tham vá»ng và tuyệt vá»ng. "Vua Thiệu Bảo 4 biết chiến tranh tai hại, khốc liệt, không lợi gì cho kẻ dá»± chiến, bên thắng cÅ©ng như bên bại, và ông vua giá»i không phải là má»™t ngưá»i cùng binh độc vÅ©, tìm những thá»§ Ä‘oạn oanh liệt trên chiến địa, mà là ngưá»i biết mưu hạnh phúc cho dân gian." (SÄ‘d trang 241)NghÄ© đến "biết bao quá»· không đầu Ä‘ang bÆ¡ vÆ¡ bên phần má»™ tiên tổ! Những ngưá»i còn sống ngẩn ngÆ¡ trước bà n thá» giá lạnh, nhá»› đến kẻ thân yêu không bao giá» vá» nữa [...] Vua bá»—ng xúc động trong lòng và cảm thấy má»™t niá»m thương vô biên, bao trùm cả chúng sinh, cây cá»." (SÄ‘d, trang 249 và 250) Hưng Ãạo Vương đưa ra má»™t chân lý luáºn chiến khác: "Thương dân không cứ phải thương kẻ đương thá»i, còn phải thương đến con cháu muôn Ä‘á»i sau nữa." (SÄ‘d, trang 259) Cùng má»™t lòng yêu nước thương dân quặn ruá»™t, Nhân Tông cầu bình, Hưng Ãạo chá»§ chiến. Chiến tranh và hòa bình, thế lưỡng cá»±c ấy day dứt tâm linh, dà y vò bao nhiêu thế hệ? Vẫn còn là câu há»i chẳng bao giá» có lá»i giải đáp. * |
Vũ Như Tô
Ngưá»i ta bước và o kịch VÅ© Như Tô
(5) vá»›i những câu há»i: Nhưng còn Cá»u Trùng Ãà i? Nhưng còn
Cá»u Trùng Ãà i? Ãc má»™ng hay Nghệ thuáºt? VÅ© Như Tô? VÅ© Như
Tô là ai? Trà thức hay thị dân? Thầy hay thợ? VÅ© là ai mÃ
dám đòi vua phải "kÃnh sÄ© má»›i đắc sÄ©"?
"Ai xây má»™t kiểu nhà má»›i khả quan, thì láºp tức kết và o tá»™i lá»™ng hà nh Ä‘em chém. Thà nh thể ra không ai dám vượt ra khuôn sáo nghìn xưa [...] nghá» kiến trúc Ä‘á»ng lại má»™t vÅ©ng ao tù."Ấy là thá»i Lê Tương Dá»±c. Nhưng cÅ©ng có thể là bất cứ thá»i nà o mà ngưá»i tà i không được thi thố, nhân tà i bị bạc đãi, bị kiểm tra: Có tà i còn Ä‘em vạ và o thân. VÅ© Như Tô là kẻ vô tư, dám nói thẳng, nói tháºt, nói toác ra như váºy trong má»™t lá»™ng trưá»ng nặng mùi chặt chém. * VÅ© là kẻ có tà i. VÅ© không muốn Ä‘em
tà i cá»§a mình để phục vụ hôn quân, xây Cá»u Trùng Ãà i
cho bạo chúa dâm hoang, xa xỉ.
* Ãối vá»›i các cuá»™c cách mạng vô sản,
những ngưá»i lao động được nâng lên hà ng siêu nhân. Trong
thá»i kỳ đảng Lao Ãá»™ng trị vì miá»n Bắc, chưa ai dám chất
vấn quần chúng thợ thuyá»n, đưa há» từ bệ thánh trở lại
vị trà là m ngưá»i, vá»›i tất cả tÃnh cách bất trắc, tráo
trở của một đám đông quần chúng ô hợp.
* Vũ Như Tô còn là nghệ sĩ. Nghệ sĩ
không và o khuôn. Không nhìn trên, nhìn dưới. Không thấy xung
quanh. Không thấy xa xỉ. Không thấy xác chết. Vũ vô trách
nhiệm. VÅ© anarchiste. VÅ© sống trong mÆ¡. VÅ© chỉ biết má»™t Ä‘iá»u
duy nhất: Ãam mê nghệ thuáºt. Ãừng lầm VÅ© Như Tô vá»›i Ãan
Thiá»m. Ãan Thiá»m là kẻ sÄ©. VÅ© là nghệ sÄ©. Ãừng kết tá»™i
nghệ sÄ©. Hãy thưởng thức tác phẩm cá»§a há». Nghệ sÄ© có
thể đốn mạt, có thể bị nguyá»n rá»§a. Nhưng kẻ sÄ© thì
không. Khi má»™t thể chế đòi há»i nghệ sÄ© phải và o khuôn
và o phép, ấy là xã há»™i Ä‘i tráºt đưá»ng rầy: Coi nghệ sÄ©
như chấy ráºn. Ãem rây ra rây ráºn. Ráºn lá»t.
|
Chú thÃch:
(1) Tố Hữu, Nguyá»…n Ãình Thi, Nguyá»…n Huy Tưởng,... (2) trÃch Chuyện CÅ© Trong Vương Phá»§ cá»§a KÃnh Phá»§ tức Nguyá»…n Ãn, bản dịch cá»§a Ãạm Nguyên (Tang Thương Ngẫu Lục, NXB Institut de l'Asie du Sud Est, 1990, trang 29) (3) xem Cuá»™c Khởi NghÄ©a Hai Bà Trưng Dưới Mắt Sá» Gia cá»§a Bùi Quang Tung (Tạp chà Tá»± Do số 20-21, tháng 4/1985) (4) Thiệu Bảo là tên vua Nhân Tông lúc còn sống. Nhân Tông chỉ là miếu hiệu đặt sau khi vua mất. (5) Theo Việt Sá» Thông Giám Cương Mục: "VÅ© Như Tô, má»™t ngưá»i thợ ở Cẩm Già ng, xếp cây mÃa là m thà nh kiểu mẫu cung Ä‘iện lá»›n trăm nóc dâng lên nhà vua; nhà vua bằng lòng phong cho Như Tô là m đô đốc đứng trông nom việc dá»±ng hÆ¡n má»™t trăm nóc cung Ä‘iện lá»›n có gác, lại khởi công là m Cá»u Trùng Ãà i. Sá»a sang xây dá»±ng hết năm nà y qua năm khác. Quân và dân phải Ä‘i là m việc bị bệnh dịch chết mất khá nhiá»u... Nguyá»…n Hoà ng Dụ đóng quân ở Bồ Ãá», được tin Duy Sản bạo nghịch giết vua, bèn chém VÅ© Như Tô ở ngoà i cá»a thà nh. Lúc Như Tô bị giết, má»i ngưá»i Ä‘á»u chỉ trÃch, chê cưá»i, có ngưá»i nhổ nước bá»t và o thây cá»§a hắn." © 1995-2001 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]