Má»™t câu há»i mà ngưá»i Ä‘á»c thưá»ng
hay đặt ra cho ngưá»i phê bình: Viết phê bình như thế nà o?
Theo quan niệm nà o? Trưá»ng phái nà o? Phê bình cÅ© hay phê bình
mới? Chủ nghĩa nà o? Trà o lưu nà o? Trước hiện đại, hiện
đại hay sau hiện đại? Tôi nghÄ© không nên đặt vấn Ä‘á»
như thế. Tại sao? Bởi vì má»i quan niệm, má»i trưá»ng phái,
... Ä‘á»u có cái hay cái dở cá»§a nó. Ãá»u có những Ä‘iểm
dùng được và những chá»— không thể nhắm mắt theo liá»u.
Và dụ quan niệm độc tôn văn bản của phê bình mới: Chỉ
dựa trên văn bản mà không cần biết đến tác giả, coi như
tác giả "đã chết", má»™t thá»i được tôn sùng nay cÅ©ng
đã "lá»—i thá»i". Vá»›i những tác gia như Kafka, như Proust
hoặc những nhà văn trong nhóm Nhân Văn Giai Phẩm như Hoà ng
Cầm, Trần Dần, Lê Ãạt, Ãặng Ãình Hưng... hoặc trong nhóm
"Xét lại chống đảng" như Bùi Ngá»c Tấn, VÅ© Thư Hiên...
ngưá»i phê bình không thể "lá» Ä‘i" hoặc không biết gì đến
cuá»™c Ä‘á»i tác giả khi nháºn định tác phẩm cá»§a há». Bởi
bệnh táºt hoặc bi kịch cuá»™c Ä‘á»i há» gắn liá»n vá»›i tác
phẩm. Sự độc nhất hóa một quan niệm phê bình, dù cũ,
dù má»›i, Ä‘á»u đưa đến những kết quả cá»±c Ä‘oan, má»™t chiá»u,
đôi khi tai hại. Nếu tất cả má»i nguồn thông tin Ä‘á»u tốt
cho con ngưá»i, thì tất cả má»i trưá»ng phái, khuynh hướng
Ä‘á»u có chá»— đứng trong lòng má»™t tác phẩm phê bình. Chúng
ta sẽ trở lại vấn đỠnà y trong một dịp khác.
Ãối vá»›i tôi, phê bình là má»™t sản
phẩm cá nhân phi trưá»ng phái. Như những sản phẩm cá nhân
khác, nó có thể chịu ảnh hưởng cá»§a môi trưá»ng, cá»§a
thá»i đại, cá»§a các trưá»ng phái nà y hay trưá»ng phái khác...
nhưng sự lệ thuộc đó dứt khoát không thể là chủ yếu
mà chá»§ yếu là ngưá»i phê bình -cÅ©ng như ngưá»i sáng tác-
phải vượt trên, vượt qua mức chá»§ quan cá»§a thá»i đại,
cá»§a trưá»ng phái, chá»§ nghÄ©a để tìm đến má»™t cái gì vững
bá»n hÆ¡n có thể trụ lại khi má»i thá»i đại, má»i trưá»ng
phái đã qua Ä‘i. Sá»± vững bá»n đó nằm ở sức cảm thông
và mức thẩm thấu giữa tác phẩm văn há»c và ngưá»i Ä‘á»c.
Ãó là ma lá»±c cá»§a má»—i chữ, má»—i ý, má»—i âm trong tác phẩm,
đó là tÃnh văn chương, tÃnh văn chương cá»§a má»™t tác phẩm
văn há»c nói riêng và tÃnh nghệ thuáºt cá»§a má»™t tác phẩm
nghệ thuáºt nói chung.
Như con ngưá»i, văn chương có hai diện
mạo: thể xác và tinh thần.
Thể xác văn bản là bộ mặt "nhìn
thấy" cá»§a chữ nghÄ©a. Ãể giải thÃch bá»™ mặt nà y, ngưá»i
phê bình có thể dùng đến những luáºn thuyết, thuá»™c địa
hạt lý trà như hình thức luáºn, cấu trúc luáºn, phá cấu
trúc, ký hiệu há»c, ngôn ngỡ há»c v.v... đó là những kiến
thức "kỹ thuáºt" cá»§a má»™t thá»i, cá»§a nhiá»u thá»i.
Còn vỠbộ mặt tinh thần của văn
bản, cá»§a tác phẩm nghệ thuáºt, thì khó có thể dùng "kỹ
thuáºt" để giải thÃch. Nó như trái tim con ngưá»i, là phần
tình cảm và lương tri của tác phẩm, thoát thai từ "thể
xác chữ nghÄ©a", có khả năng giao thoa vá»›i ngưá»i Ä‘á»c, ngưá»i
thưởng lãm; chÃnh nó là cái "hay", cái "cảm", cái "xúc" mÃ
ngưá»i Ä‘á»c nháºn được nhưng đôi khi không biết tại sao.
Ãể viết vá» má»™t địa hạt tâm huyết tâm linh như thế,
ngưá»i phê bình cÅ©ng phải váºn dụng tâm huyết tâm linh cá»§a
mình, phần riêng tư nhất, phần cốt yếu nhất, lòng dạ
nhất. Ãó là sá»± gặp gỡ giữa hai trái tim: trái tim tác phẩm
và trái tim ngưá»i phê bình. Từ sá»± gặp gỡ nà y thụ thai
một tác phẩm mới: Văn bản phê bình.
Như tất cả các văn bản khác, văn
bản phê bình có thể què quặt, đui mù, mà cũng có thể toà n
bÃch; nó có thể khô khan, thuần lý trÃ, như các luáºn thuyết,
láºp thuyết, cÅ©ng có thể sướt mướt hoặc cằn cá»—i như
các trà o lưu đã sống dáºy chết Ä‘i cá»§a má»™t thá»i...
Nhưng giá trị Ä‘Ãch thá»±c -nếu có-
của văn bản phê bình nằm trong tư cách cá nhân, ở cái bản
lai -dị biệt- của nó đối với những tác phẩm khác. Ở
điểm nà y, phê bình hoà n toà n giống một tác phẩm văn chương:
giá trị văn bản cÅ©ng nằm trong tÃnh văn chương vá»›i hai yếu
tố cảm thông và thẩm thấu ngưá»i Ä‘á»c.
*
Ngưá»i phê bình có nhiệm vụ kép:
Tìm
hiểu và trình bà y tÃnh cảm thông và thẩm thấu cá»§a má»™t
tác phẩm bằng má»™t văn bản có tÃnh văn chương.
Váºy tÃnh văn chương hay sức
cảm thông và thẩm thấu cá»§a má»™t tác phẩm văn há»c
là gì? Chắc chắn không phải là bình dân hay bán chạy
(best seller). Má»™t kiệt tác có thể bình dân như Truyện Kiá»u.
Nhưng không phải cuốn sách bình dân nà o cũng là kiệt tác.
Má»™t cuốn tiểu thuyết có thể rất bình dân (được nhiá»u
ngưá»i ưa thÃch) nhưng không có chất cảm thông và thẩm thấu.
Và dụ tiểu thuyết trinh thám. Ở loại truyện nà y, ngưá»i
Ä‘á»c không tìm thấy "ngưá»i" mà chỉ tìm thấy những sản
phẩm "trên ngưá»i" (siêu nhân như OSS117) hoặc những sản
phẩm "dưới ngưá»i" (trá»™m cướp, côn đồ dã man, tà n ác).
Ở má»™t chừng mức khác tiểu thuyết tuyên truyá»n cho má»™t
chá»§ nghÄ©a hay chÃnh nghÄ©a, ngưá»i Ä‘á»c cÅ©ng chỉ gặp hai loại:
ta (cao cả, phụng sự tổ quốc,...) và địch (phản động,
dã man, bán nước...) vẫn là những cực ngoại khổ, trên
ngưá»i hoặc dưới ngưá»i, không phải ngưá»i. Loại thứ
nhì còn kém loại thứ nhất vì quần chúng không tìm Ä‘á»c,
mà há» phải Ä‘á»c, bị Ä‘á»c. Cả hai loại trên dù bình dân
hay không, dù sống nhất thá»i hay dai dẳng, nhưng vì không
nói đến nhân sinh nên chúng chỉ ở địa vị giải trà hoặc
là m gương, không có khả năng trụ trong trái tim ngưá»i nên
chúng không thể "vượt thá»i gian".
Ngược lại, có những tác phẩm hay
tác giả rất Ãt ngưá»i Ä‘á»c nhưng vẫn có tÃnh chất cảm
thông và thẩm thấu. Và dụ trưá»ng hợp Thanh Tâm Tuyá»n.
Khi thÆ¡ ông ra Ä‘á»i những năm 54-60, ngưá»i ta đã nhạo báng,
phá»§ nháºn. Mặc dù váºy ảnh hưởng thÆ¡ tá»± do cá»§a Thanh Tâm
Tuyá»n vẫn lan rá»™ng trong thÆ¡ văn miá»n Nam và kéo dà i đến
ngà y nay. Những ngưá»i viết trẻ như Nguyá»…n Quốc Chánh, Vi
Thùy Linh..., thế hệ lớn lên trong xã hội chủ nghĩa, có
thể chưa từng Ä‘á»c Thanh Tâm Tuyá»n, nhưng há» Ä‘ang thá» là m
thÆ¡ "kiểu" Thanh Tâm Tuyá»n. Như váºy nghÄ©a là gì? NghÄ©a lÃ
thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n, vá»›i lối xé rà o hình thức và lối khai
phá ná»™i tâm đưa ra cái Ä‘au ná»™i tại cá»§a hiện sinh con ngưá»i,
đã có sức thẩm thấu xuyên thá»i đại để "sống" vá»›i
ngưá»i, ngưá»i hôm qua và ngưá»i hôm nay. Tất nhiên Thanh Tâm
Tuyá»n cÅ©ng đã chịu ảnh hưởng những ngưá»i Ä‘i trước,
nhưng Ä‘iểm quan trá»ng là ông đã là m được má»™t cá tÃnh
thÆ¡. ThÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n.
Do đó đối vá»›i má»™t ngưá»i viết
phê bình, tÃnh chất cảm thông và thẩm thấu cá»§a má»™t tác
phẩm văn há»c là điá»u quan trá»ng, là điểm khởi Ä‘i vÃ
cũng là điểm tìm đến.
Trong táºp tiểu luáºn nà y, tôi muốn
khởi Ä‘i và tìm đến má»™t số tác phẩm văn thÆ¡ cá»§a nhiá»u
thế hệ và đất sống khác nhau, muốn giới thiệu với độc
giả những chân trá»i văn chương và con ngưá»i hoà n toà n khác.
Từ những Nguyên Sa, Tô Thùy Yên Sà i Gòn, Phạm Thị Hoà i HÃ
Nội Berlin, đến Cao Hà nh Kiện Hoa Trung, từ Albert Camus Algérie
Pháp đến Kinh Bắc Hoà ng Cầm, Hải Phòng Bùi Ngá»c Tấn...
Má»—i tác giả má»c lên từ má»™t mảnh đất văn hóa khác, phương
trá»i khác, nhưng cùng đồng quy ở má»™t Ä‘iểm: Viết vá» con
ngưá»i và viết cho con ngưá»i.
Paris ngà y 1/7/2001
Thụy Khuê
© 1995-1-2001 Thụy Khuê |