Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Tính văn chương trong tác phẩm văn há»c

     Má»™t câu há»i mà ngưá»i Ä‘á»c thưá»ng hay đặt ra cho ngưá»i phê bình: Viết phê bình như thế nào? Theo quan niệm nào? Trưá»ng phái nào? Phê bình cÅ© hay phê bình má»›i? Chá»§ nghÄ©a nào? Trào lưu nào? Trước hiện đại, hiện đại hay sau hiện đại? Tôi nghÄ© không nên đặt vấn đỠnhư thế. Tại sao? Bởi vì má»i quan niệm, má»i trưá»ng phái, ... Ä‘á»u có cái hay cái dở cá»§a nó. Ãá»u có những Ä‘iểm dùng được và những chá»— không thể nhắm mắt theo liá»u. Ví dụ quan niệm độc tôn văn bản cá»§a phê bình má»›i: Chỉ dá»±a trên văn bản mà không cần biết đến tác giả, coi như tác giả "đã chết", má»™t thá»i được tôn sùng nay cÅ©ng đã "lá»—i thá»i". Vá»›i những tác gia như Kafka, như Proust hoặc những nhà văn trong nhóm Nhân Văn Giai Phẩm như Hoàng Cầm, Trần Dần, Lê Ãạt, Ãặng Ãình Hưng... hoặc trong nhóm "Xét lại chống đảng" như Bùi Ngá»c Tấn, VÅ© Thư Hiên... ngưá»i phê bình không thể "lá» Ä‘i" hoặc không biết gì đến cuá»™c Ä‘á»i tác giả khi nhận định tác phẩm cá»§a há». Bởi bệnh tật hoặc bi kịch cuá»™c Ä‘á»i há» gắn liá»n vá»›i tác phẩm. Sá»± độc nhất hóa má»™t quan niệm phê bình, dù cÅ©, dù má»›i, Ä‘á»u đưa đến những kết quả cá»±c Ä‘oan, má»™t chiá»u, đôi khi tai hại. Nếu tất cả má»i nguồn thông tin Ä‘á»u tốt cho con ngưá»i, thì tất cả má»i trưá»ng phái, khuynh hướng Ä‘á»u có chá»— đứng trong lòng má»™t tác phẩm phê bình. Chúng ta sẽ trở lại vấn đỠnày trong má»™t dịp khác.
     Ãối vá»›i tôi, phê bình là má»™t sản phẩm cá nhân phi trưá»ng phái. Như những sản phẩm cá nhân khác, nó có thể chịu ảnh hưởng cá»§a môi trưá»ng, cá»§a thá»i đại, cá»§a các trưá»ng phái này hay trưá»ng phái khác... nhưng sá»± lệ thuá»™c đó dứt khoát không thể là chá»§ yếu mà chá»§ yếu là ngưá»i phê bình -cÅ©ng như ngưá»i sáng tác- phải vượt trên, vượt qua mức chá»§ quan cá»§a thá»i đại, cá»§a trưá»ng phái, chá»§ nghÄ©a để tìm đến má»™t cái gì vững bá»n hÆ¡n có thể trụ lại khi má»i thá»i đại, má»i trưá»ng phái đã qua Ä‘i. Sá»± vững bá»n đó nằm ở sức cảm thông và mức thẩm thấu giữa tác phẩm văn há»c và ngưá»i Ä‘á»c. Ãó là ma lá»±c cá»§a má»—i chữ, má»—i ý, má»—i âm trong tác phẩm, đó là tính văn chương, tính văn chương cá»§a má»™t tác phẩm văn há»c nói riêng và tính nghệ thuật cá»§a má»™t tác phẩm nghệ thuật nói chung.

     Như con ngưá»i, văn chương có hai diện mạo: thể xác và tinh thần.
     Thể xác văn bản là bá»™ mặt "nhìn thấy" cá»§a chữ nghÄ©a. Ãể giải thích bá»™ mặt này, ngưá»i phê bình có thể dùng đến những luận thuyết, thuá»™c địa hạt lý trí như hình thức luận, cấu trúc luận, phá cấu trúc, ký hiệu há»c, ngôn ngỡ há»c v.v... đó là những kiến thức "kỹ thuật" cá»§a má»™t thá»i, cá»§a nhiá»u thá»i.
     Còn vá» bá»™ mặt tinh thần cá»§a văn bản, cá»§a tác phẩm nghệ thuật, thì khó có thể dùng "kỹ thuật" để giải thích. Nó như trái tim con ngưá»i, là phần tình cảm và lương tri cá»§a tác phẩm, thoát thai từ "thể xác chữ nghÄ©a", có khả năng giao thoa vá»›i ngưá»i Ä‘á»c, ngưá»i thưởng lãm; chính nó là cái "hay", cái "cảm", cái "xúc" mà ngưá»i Ä‘á»c nhận được nhưng đôi khi không biết tại sao. Ãể viết vá» má»™t địa hạt tâm huyết tâm linh như thế, ngưá»i phê bình cÅ©ng phải vận dụng tâm huyết tâm linh cá»§a mình, phần riêng tư nhất, phần cốt yếu nhất, lòng dạ nhất. Ãó là sá»± gặp gỡ giữa hai trái tim: trái tim tác phẩm và trái tim ngưá»i phê bình. Từ sá»± gặp gỡ này thụ thai má»™t tác phẩm má»›i: Văn bản phê bình.
     Như tất cả các văn bản khác, văn bản phê bình có thể què quặt, Ä‘ui mù, mà cÅ©ng có thể toàn bích; nó có thể khô khan, thuần lý trí, như các luận thuyết, lập thuyết, cÅ©ng có thể sướt mướt hoặc cằn cá»—i như các trào lưu đã sống dậy chết Ä‘i cá»§a má»™t thá»i...
     Nhưng giá trị đích thá»±c -nếu có- cá»§a văn bản phê bình nằm trong tư cách cá nhân, ở cái bản lai -dị biệt- cá»§a nó đối vá»›i những tác phẩm khác. Ở Ä‘iểm này, phê bình hoàn toàn giống má»™t tác phẩm văn chương: giá trị văn bản cÅ©ng nằm trong tính văn chương vá»›i hai yếu tố cảm thông  và thẩm thấu ngưá»i Ä‘á»c.

*

     Ngưá»i phê bình có nhiệm vụ kép: Tìm hiểu và trình bày tính cảm thông và thẩm thấu cá»§a má»™t tác phẩm bằng má»™t văn bản có tính văn chương.
     Vậy tính văn chương hay sức cảm thông và thẩm thấu cá»§a má»™t tác phẩm văn há»c là gì? Chắc chắn không phải là bình dân hay bán chạy (best seller). Má»™t kiệt tác có thể bình dân như Truyện Kiá»u. Nhưng không phải cuốn sách bình dân nào cÅ©ng là kiệt tác. Má»™t cuốn tiểu thuyết có thể rất bình dân (được nhiá»u ngưá»i ưa thích) nhưng không có chất cảm thông và thẩm thấu. Ví dụ tiểu thuyết trinh thám. Ở loại truyện này, ngưá»i Ä‘á»c không tìm thấy "ngưá»i" mà chỉ tìm thấy những sản phẩm "trên ngưá»i" (siêu nhân như OSS117) hoặc những sản phẩm "dưới ngưá»i" (trá»™m cướp, côn đồ dã man, tàn ác). Ở má»™t chừng mức khác tiểu thuyết tuyên truyá»n cho má»™t chá»§ nghÄ©a hay chính nghÄ©a, ngưá»i Ä‘á»c cÅ©ng chỉ gặp hai loại: ta (cao cả, phụng sá»± tổ quốc,...) và địch (phản động, dã man, bán nước...) vẫn là những cá»±c ngoại khổ, trên ngưá»i hoặc dưới ngưá»i, không phải ngưá»i. Loại thứ nhì còn kém loại thứ nhất vì quần chúng không tìm Ä‘á»c, mà há» phải Ä‘á»c, bị Ä‘á»c. Cả hai loại trên dù bình dân hay không, dù sống nhất thá»i hay dai dẳng, nhưng vì không nói đến nhân sinh nên chúng chỉ ở địa vị giải trí hoặc làm gương, không có khả năng trụ trong trái tim ngưá»i nên chúng không thể "vượt thá»i gian".
     Ngược lại, có những tác phẩm hay tác giả rất ít ngưá»i Ä‘á»c nhưng vẫn có tính chất cảm thông và thẩm thấu. Ví dụ trưá»ng hợp Thanh Tâm Tuyá»n. Khi thÆ¡ ông ra Ä‘á»i những năm 54-60, ngưá»i ta đã nhạo báng, phá»§ nhận. Mặc dù vậy ảnh hưởng thÆ¡ tá»± do cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n vẫn lan rá»™ng trong thÆ¡ văn miá»n Nam và kéo dài đến ngày nay. Những ngưá»i viết trẻ như Nguyá»…n Quốc Chánh, Vi Thùy Linh..., thế hệ lá»›n lên trong xã há»™i chá»§ nghÄ©a, có thể chưa từng Ä‘á»c Thanh Tâm Tuyá»n, nhưng há» Ä‘ang thá»­ làm thÆ¡ "kiểu" Thanh Tâm Tuyá»n. Như vậy nghÄ©a là gì? NghÄ©a là thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n, vá»›i lối xé rào hình thức và lối khai phá ná»™i tâm đưa ra cái Ä‘au ná»™i tại cá»§a hiện sinh con ngưá»i, đã có sức thẩm thấu xuyên thá»i đại để "sống" vá»›i ngưá»i, ngưá»i hôm qua và ngưá»i hôm nay. Tất nhiên Thanh Tâm Tuyá»n cÅ©ng đã chịu ảnh hưởng những ngưá»i Ä‘i trước, nhưng Ä‘iểm quan trá»ng là ông đã làm được má»™t cá tính thÆ¡. ThÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n.
     Do đó đối vá»›i má»™t ngưá»i viết phê bình, tính chất cảm thông và thẩm thấu cá»§a má»™t tác phẩm văn há»c là Ä‘iá»u quan trá»ng, là Ä‘iểm khởi Ä‘i và cÅ©ng là Ä‘iểm tìm đến.
 

     Trong tập tiểu luận này, tôi muốn khởi Ä‘i và tìm đến má»™t số tác phẩm văn thÆ¡ cá»§a nhiá»u thế hệ và đất sống khác nhau, muốn giá»›i thiệu vá»›i độc giả những chân trá»i văn chương và con ngưá»i hoàn toàn khác. Từ những Nguyên Sa, Tô Thùy Yên Sài Gòn, Phạm Thị Hoài Hà Ná»™i Berlin, đến Cao Hành Kiện Hoa Trung, từ Albert Camus Algérie Pháp đến Kinh Bắc Hoàng Cầm, Hải Phòng Bùi Ngá»c Tấn... Má»—i tác giả má»c lên từ má»™t mảnh đất văn hóa khác, phương trá»i khác, nhưng cùng đồng quy ở má»™t Ä‘iểm: Viết vá» con ngưá»i và viết cho con ngưá»i.

Paris ngày 1/7/2001
Thụy Khuê
© 1995-1-2001 Thụy Khuê


Trở Vá»   ]