Trên cánh đồng hoang thuần một mầu
  Trên cánh đồng hoang dài đến nỗi
  Tàu chạy mau mà qua rất lâu
  Tàu chạy mau, tàu chạy rất mau
  Ngựa rượt tàu, rượt tàu, rượt tàu.
  Cỏ cây, cỏ cây lùi chóng mặt
  Gò nổng cao rồi thung lũng sâu.
  Ngựa thở hào hển, thở hào hển.
  Tàu chạy mau, vẫn mau, vẫn mau.
  Mặt trời mọc xong, mặt trời lặn.
  Ngựa gục đầu, gục đầu, gục đầu.
  Cánh đồng, a! Cánh đồng sắp hết.
  Tàu chạy mau, càng mau, càng mau.
  Ngựa ngã lăn mình mướt như cỏ,
  Chấm giữa nền nhung một vết nâu.
         (Cánh Ðồng Con Ngựa Chuyến Tàu, tháng 4-1956)

     Như thế, ý thức thời gian gia nhập lãnh phận Tô Thùy Yên ngay từ đầu, "thời gian" vào thơ như một nhận thức về sự tồn tại xuyên qua thời gian.
     Ở ông, thời gian phát động những câu thơ rất sâu và rất mạnh:

  Thời gian rũ trắng xương làm nhớ
  .....
  Thời gian gia tốc thảm thê thay
  .....
  Thời gian đứt quãng dài vô định
  .....
  Thời gian mất trí trắng vô âm
  ......
  Lục lại thời gian kiếm chính mình
  .....
  Thăm thẳm trưa thời gian chết xanh
  .....
  Hồn thời gian phất phơ lưới nhện

     Cùng với Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên đem ý thức về bản ngã, về nỗi hoang tưởng của con người vào thi ca những năm 60, với một phong cách khác.
     Ở Thanh Tâm Tuyền, con đường ý thức được vẽ trên cấu trúc gián đoạn, tượng trưng mạch đứt của thời gian.

  đêm ngã xuống khoảng thì thầm tội lỗi
  em bé quàng khăn đỏ ơi
  này một con chó sói
                           (Tôi Không Còn Cô Ðộc)

  Thời gian đứt quãng dài vô định
  Như sợi dây diều băng mất tăm.
  Lòng anh thảng thốt, sông chao sóng
  Kỷ niệm buông tay, rú ngất chìm.
                                       (Vườn Hạ)

     Ði từ những nghiệm sinh về sự tồn tại và thời gian, rất Heidegger ấy, thơ Tô Thùy Yên đớn đau và sâu sắc, ông tạo ra một mẫu cơ đơn hành giả, có khả năng đi ngược thời gian, suốt đời tìm lại chính mình, đằng vân trong một vũ trụ đau thương, ô nhiễm những lừa lọc, tội tù và chết chóc:

  Nao nao mường tượng bóng mình
  Mịt mùng cõi tới, u minh tiếng rền
  Xuống đò, đời đã bỏ quên
  Một sông nước lớn trào lên mắt ngời.
                                           (Qua Sông)

  Năm tháng nhúng hoàng hôn
  Ðến rã rời thể xác
  Tôi đã thấy mất mát
  Tất cả trừ cô đơn.

  Cuộc sống nhiễm lầm than
  Nằm liệt trên buồn bã
  Thượng đế điềm nhiên lạ
  Tôi đánh liều cười khan
               (Thân Phận Của Thi Sĩ)

  Chim đã bay quanh từ vạn cổ
  Gió thật xưa, mây thật già nua.
                                   (Ðãng Tử)

      Với đá, Ngô Thừa Ân bắt đầu Tây Du Ký, Tôn Ngộ Không là con khỉ đá. Tào Tuyết Cần mở Hồng Lâu Mộng bằng đá, Giả Bảo Ngọc là hậu thân của hòn đá dưới núi Thanh Ngạnh. Luận Ngữ, Tam Tự Kinh... trong Văn Miếu tại Trường An cũng khắc trên bia đá. Rút cục chỉ có đá còn lại. Ðá ở lại. Ðá ở lại sau khi tất cả những ánh tàn dư khác đều đã trôi đi, biến đi:

  Trên dốc thời gian, hòn đá tuột
  Lăn dài khinh động cả hư vô
       (Hề, Ta Trở Lại Gian Nhà Cỏ)

  Tiếng kêu đá lở long thiên cổ
  Cát loạn muôn trùng xóa dấu chôn
       (Góa Phụ)

  Con chim bói cá trong tàn tối
  Soi vĩnh hằng xanh rợn mặt hồ
  Hư ảnh lờn rờn tụ tán tụ
  Hoài công không định nổi chân như

  Trái đất thì buồn như xác rỗng
  Ta thì như gió, tuyệt bơ vơ,
  Trăm năm, cửa khép hờ mưa nắng...
  Mãi chẳng ai về qua gọi cho.

  Ta đợi nghe chừng thiên cổ mỏi
  Hàng hàng thân trụ đứng hư hao
  Hoàng hôn, thần thánh bưng mặt khóc
  Ta chẳng buồn thăm hỏi tại sao

  Ôi đá địa đầu vần vụ mộng
  Ai xưa qua yểm lại tình sầu
  Thời gian rũ trắng xương làm nhớ
  Gió cát không nguôi khóc dãi dầu.
                                           (Nỗi Ðợi)

  Từng chút vỗ về, từng chút một
  Em tạt vào anh rồi rút đi...
  Thương tích chẳng lành chan muối xót
  Bào sâu thân đá, nước tay ghì
                                           (Hải Phận)

  Một sáng ta về qua bãi sụp
  Thấy tàn tro váng biết là ta.
                                  (Nỗi Ðợi)

     Ở Tô Thùy Yên, còn một con người nữa trong đó chất hành giả, ý niệm quân tử và hào hùng nhào nặn thành một tâm hồn "tráng sĩ" hiện đại. Hình ảnh này rất được quần chúng (di tản) ngưỡng mộ. Giọng thơ quan hoài, biên tái, mang hào khí của người (anh hùng) bại trận, bất khuất. Coi nhẹ tù đầy. Xem thường gian khổ. Kể chuyện mười năm lao cải nhẹ như lông.

     Bài Ta Về được phổ biến ngay khi Tô Thùy Yên còn ở trong nước như một bài ca ngất ngưởng của người tù cải tạo, cao ngạo trở về, với cái ta khinh mạn và ngạo nghễ:

  Ta về một bóng trên đường lớn
  Thơ chẳng ai đề vạt áo phai...
  Sao vẫn nghe đau mềm phế phủ?
  Mười năm, đá cũng ngậm ngùi thay.

  Vĩnh biệt ta -mười- năm chết dấp
  Chốn rừng thiêng ỉm tiếng nghìn thu
  Mười năm, mặt xạm soi khe nước
  Ta hóa thân thành vượn cổ sơ.

  Ta về qua những truông cùng phá
  Nếp trán nhăn đùa ngọn gió may
  Ta ngẩn ngơ trông trời đất cũ,
  Nghe tàn cát bụi tháng năm bay
  ...
                                          (Ta Về)

     Nhưng dường như thơ hay không cần chính nghĩa, không cần bầy tỏ. Lão Tử có nói đến tính "vô ích" của các sự xướng danh. Vô danh mới là Ðạo. Ðạo thường ẩn. Ðạo vốn mộc mạc, không có tên. Không có tên nên mới có khả năng biến hóa. Thơ hay không lộ. Mà lại ngại những hình ảnh cliché, sáo mòn như thơ đề vạt áo, niềm đau phế phủ, chốn rừng thiêng, tiếng nghìn thu, truông cùng phá, hóa thân thành vượn... Những nỗi đau thật không hợp với tạng chữ lấp lánh láng diện, như thể đám tang không mặc áo màu.

     Cho nên những câu thơ như

  Ta hỏi han, hề, Hiu Quạnh lớn
  Mà Hiu Quạnh lớn vẫn làm ngơ.

     Ở Tô Thùy Yên, cô đơn, hiu quạnh và thất phận âm ỷ dưới những câu thơ khác không viết hoa, khiêm tốn hơn, tinh tế hơn và ít được chú ý hơn.

     Dường như nỗi đau đã đến với Tô Thùy Yên từ rất sớm, từ những ngày đầu chiến tranh, nỗi đau đời, bắt gặp một đêm qua bắc Vàm Cống:

  Ðêm qua bắc Vàm Cống,
  Mối sầu như nước sông,
  Chảy hoài mà chẳng cạn,
  Cuốn phăng kiếp bềnh bồng.
  .....
  Tôi châm điếu thuốc nữa
  Ðốt tàn thêm tháng năm
  Chiếc bắc xa dần bến
  Ðời xa dần tuổi xanh

   Nước tách nguồn về biển
  Sầu lại chảy về hồn
  Khi tôi vuốt lấy mặt
  Nghe bàn tay trống trơn

     Bài Vườn Hạ, lạnh lùng chăng lên phận số con người, những kiếp mỏng manh như những sợi diều, bị bắt làm con tin cho một mẹ mìn thời gian luôn luôn bất trắc phản bội chỉ chờ dịp là quất ngựa truy phong:

  Thời gian đứt quãng dài vô định
  Như sợi dây diều băng mất tăm
  Lòng anh thảng thốt, sông chao sóng
  Kỷ niệm buông tay rú ngất chìm.

  Ai ngắt dùm anh cây cỏ sướt
  Làm đôi gà đá, đá ăn cười
  Mùa hè đi khuất kêu không lại
  Bãi mía điêu tàn gốc cháy thui.

  Trời cao mỏi mắt, chòm mây bạc
  Thăm thẳm trưa, thời gian chết xanh.
  Ngoài cõi chói chang hư ảo múa
  Dường như ai gọi ấu danh anh.

  Hàng cây đứng bóng ôm tròn gốc
  Ðất ẩm vương hương, cỏ trở màu
  Ai cúi soi mương rong khỏa mặt
  Thấy hồn mùa cũ đọng xanh xao.
   (Vườn Hạ)

     Ở cõi sầu mới, con người làm chủ tình cảm và tình thế, vũ trụ bị nhân hóa(1) như: Trời cao mỏi mắt chòm mây bạc : trời, mây ở đây là người, chứ không bị ví là người như bông hường của Xuân Diệu.

     Thăm thẳm trưa thời gian chết xanh, ngoài cõi chói chang hư ảo múa, hàng cây đứng bóng ôm tròn gốc, đất ẩm vương hương cỏ trổ màu...: thời gian, hư ảo, hàng cây, đất, cỏ... đều là người, và người lại biến thành vật ảo, thành bóng ma của chính mình:

  Ai cúi soi mương rong khỏa mặt
  Thấy hồn mùa cũ đọng xanh xao.

     Hải Phận, một bài thơ nhỏ với mối sầu lớn. Tô Thùy Yên dựng hải phận tình yêu trong hải phận người. Vừa chia cắt, vừa gần gụi như biển và cát, như nước và đá. Ảo tưởng gần xa, hợp tan, sáng tối, tuy một mà hai, giao nhau tạo nên một mối sầu non trẻ luôn luôn bắt đầu, luôn luôn trở lại:

  Như một con sò giữa chiếc vỏ
  Chúng ta cuộn trốn trong tình yêu
  Như đôi dã tràng không biết mỏi
  Chúng ta khởi sự lại mối sầu

  Từng chút vỗ về từng chút một
  Em tạt vào anh rồi rút đi
  Thương tích chẳng lành chan muối xót
  Bào sâu thân đá, nước tay ghì.

  Anh sống làm quen cùng cái chết
  Liếm lấy mặn mà trên đau thương
  Chìm mãi xuống em và mất tích
  Như mặt trời rã trong nước loang.

  Vị thần mun hải đăng trơ trọi
  Trừng mỏi con mắt ngó không gian
  Em trở về em chờ biến đổi
  Trở về em như kim chỉ nam
                                   (Hải Phận)

     Sau này, nếu tất cả nhân gian đã bị thời gian cuốn đi, ý thức cô đơn nơi Tô Thùy Yên sẽ còn dội lại như một âm thừa tưởng lạc đến muôn sau. Và những gia tốc vận hành của nhà thơ, ngược thời gian, tìm về tiền thân, rồi cũng sẽ được lưu lại như một thử nghiệm tư tưởng.
     May ra, trong một mùa hạn nào đó, Tô Thùy Yên sẽ tìm thấy

  Ở đâu còn cụm mây hư ảo
  Bay tự ngàn năm trắng cổ thi
  Tưởng tượng ta gom vào hiện kiếp
  Trọn luân hồi ấy, một lần đi.

Paris tháng 10/1998
Thụy Khuê

© 1987-1998 Thụy Khuê