Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng II
Tiếng Kèn cá»§a Nháºt Tiến |
Từ khi
Ä‘á»c Những Vì Sao Lạc,
Thá»m Hoang cá»§a Nháºn Tiến
đến nay đã trên hai mươi năm. Má»›i đây (1), tôi tình cá»
tìm được Tiếng Kèn trong một hà ng sách. Tiếng Kèn,
tác phẩm thứ hai mươi cá»§a Nháºt Tiến là táºp truyện ngắn
viết tại trại tỵ nạn Songkhla, Thái Lan, và những ngà y đầu
tiên trên đất Mỹ (1980-1981). Song những sách xuất bản bên
Mỹ tá»›i tay ngưá»i Ä‘á»c bên Pháp là cả má»™t hà nh trình,
tuỳ theo hên xui, may rủi, có khi một và i tháng, đôi lúc và i
năm, rất có thể không bao giá».
Tiếng Kèn đến như má»™t ká»· niệm cÅ©, lưu lạc từ lâu, có lẽ vì hình ảnh Thá»m Hoang trong tôi chưa bao giá» phai lạt. Tiếng
Kèn kể lại Ä‘á»i sống tầm thưá»ng cá»§a ngưá»i dân miá»n
Nam, sau ngà y đổi chá»§. Nhưng từ những tầm thưá»ng đó,
xá»›i lên, bốc lên bao nhiêu hÆ¡i hướm bất thưá»ng, trụ lại
những hồ hỡi xót xa, lây lất những thế đứng tráºt đưá»ng
cá»§a những con ngưá»i gá»i là vừa-được-giải-phóng. Mưá»i
má»™t mẩu Ä‘á»i tầm thưá»ng, đôi khi tuyệt vá»ng, đôi khi
tan tác, đôi khi cưá»i ra nước mắt, nhưng đã nói lên biết
bao sự thực không tên tuổi, phô bà y những lộ trình không
lối thoát cá»§a con ngưá»i.
"Gặp chuyến ngon là nh (bán cá»§i, nước mắm ngoà i tiêu chuẩn v.v...) tổ cha chúng nó cái miệng êm rÆ¡, hổng thèm nói vá»›i ai má»™t tiếng để dá»… bá» tẩu tán. Há»i đến nÆ¡i đến chốn thì chúng nó lại khai bị cái loa hư." (Ước Vá»ng Cá»§a Bà Năm trong táºp Tiếng Kèn, NXB Văn Há»c, Hoa Kỳ 1982, trang 97)Rồi chất phi lý trà o tiếu, tiết ra từ những kiếp ngưá»i đã má»™t thá»i là anh hùng dân tá»™c (Chuyến Tà u Ngà y Cuối Năm). Cái cưá»i ở đây là cái cưá»i chết yểu, chưa ra khá»i miệng đã tắt ngấm. Không đóng khố, tất cả bi kịch cá»§a con ngưá»i, cá»§a chế độ trần truồng hiện ra. Nồi Cháo Thịt là má»™t truyện rất buồn, đưa ngưá»i Ä‘á»c và o táºn cùng biên giá»›i giữa trần gian và cõi chết; cái "thảm" nà y đến má»™t cách tá»± nhiên, không kịch chút nà o. Nó đến như hai giá»t nước mắt Ä‘á»ng mà đã lâu, từ từ lăn trên má, âm thầm, thấm thÃa, lặng lẽ như Ä‘oạn kết câu chuyện. Ãm khà lại hiện vá», lởn vởn, cháºp chá»n trong Chiếc Ão Tây Và ng. Từ sá»± lợm giá»ng, buồn nôn cá»§a ngưá»i thiếu nữ vô tình cuốc phải con cóc má»™t nhát chết tươi, đến cái nghá» hắc ám nà ng là m, tất cả Ä‘á»u chưa lấy gì là m quái đản: cái quái đản nằm trong lá»i khai cá»§a nà ng trước tòa án, nhỠđó mà nà ng được trả tá»± do. Chúng ta đã lạc bước quá sâu và o thế giá»›i tuyệt vá»ng cá»§a những kiếp ngưá»i: Từ gã thổi kèn dạo mù lòa bị cưỡng Ä‘oạt dÄ© vãng ở trong Nam, đến cô gái hà nh nghỠđà o mả kỳ dị ở chợ trá»i ngoà i Bắc, đâu là ranh giá»›i phân chia hai miá»n, đâu là địa pháºn ngăn cách âm ty và trần thế? Dù có
những đoạn có thể là còn chưa thực nhuần nhuyễn, còn
có thể được viết kỹ hơn, đối với một ngòi bút như
Nháºt Tiến, nhưng Tiếng Kèn vẫn là má»™t tác phẩm giá
trị, nói lên sá»± thá»±c cá»§a má»™t thá»i kỳ và sá»± thống khổ
cá»§a con ngưá»i trong thá»i kỳ ấy: Thá»i kỳ đất nước vừa
hợp nhất nhưng ranh giới lại rõ nhất. Tiếng Kèn xóa
ranh giá»›i tinh thần giữa hai miá»n Nam Bắc, giữa những kiếp
ngưá»i: Ngưá»i lÃnh cá»™ng hòa trốn trại cải tạo "gặp"
ngưá»i lÃnh nhân dân đà o ngÅ© từ chiến trưá»ng Campuchia;
ngưá»i vợ đại úy ngụy cùng đưá»ng, cho các con ăn nồi
cháo thịt bỠthuốc độc trong Nam "gặp" cô gái đà o mả,
ăn cắp áo ngưá»i chết, Ä‘em bán chợ trá»i ngoà i Bắc. Tất
cả xáo trá»™n trong môi trưá»ng cưá»i khóc cá»§a kẻ thắng,
ngưá»i thua. Tất cả Ä‘á»u mất dÄ© vãng, cho nên không có hiện
tại, nói gì đến tương lai! Tất cả Ä‘á»u lang thang như tiếng
kèn cá»§a gã mù, lạc lõng, không có ngưá»i nghe, trổi lên
rồi âm thầm rá»›t xuống trong đêm như những giá»t sương
tuyệt vá»ng.
* Tiếng Kèn là má»™t tác phẩm chứng nhân không khà buổi giao thá»i dưới ngòi bút má»™t nhà văn Ä‘Ãch thá»±c. Hình ảnh lão mù trong Tiếng Kèn phản ảnh má»™t cách khôi hà i đớn Ä‘au hiện tượng xóa bá» con ngưá»i trong "giải phóng". Táºp truyện mở ra trước chân dung gã mù thổi kèn trong ngõ hẻm. Nháºt Tiến viết: "Gã có vóc dáng cá»§a má»™t tay đô váºt nhà nghá». Ãôi vai như vai gấu. Hai cánh tay tháºt dà i [...] vầng trán rá»™ng và phẳng. Cả khuôn mặt vuông chữ Ä‘iá»n cá»§a gã như bị nuốt bởi đôi kÃnh Ä‘en gắn trên cái gá»ng đồi mồi giả. Gã mù. [...] Hình như ngà y trước gã đã Ä‘i lÃnh. Hình như gã đã bị há»ng mắt sau má»™t cuá»™c hà nh quân. Hình như vợ gã đã bá» [...]Trên đây là trÃch Ä‘oạn mở đầu truyện ngắn Tiếng Kèn. Cuá»™c phiêu lưu cá»§a gã mù cứ thế tiếp tục, mặc dù bà con bênh gã nhưng gã cÅ©ng ngoan ngoãn theo công an vá» trụ sở khóm. Rồi những biện bạch nhăn nhở cá»§a gã mù để gỡ cái tá»™i thổi nhạc "đồi trụy" cá»§a mình, đại loại: "Hì hì, thưa đồng chÃ, em mù, em đâu có nợ máu gì!". Hoặc hắn xuống nước nữa: "Trăm lạy các đồng chÃ, cháu là nghệ sÄ©, cháu có biết chÃnh trị chÃnh em gì đâu." Cuối cùng gã cÅ©ng được hưởng khoan hồng, gã được thả, sau khi phải ký cái giấy cam Ä‘oan từ nay xin chừa, không được thổi nhạc ngụy nữa. Hình ảnh gã mù đột nháºp chúng ta không gõ cá»a: cái cặp môi dà y tụp ấy, cái lý luáºn cù nhầy ấy, nụ cưá»i cầu tà i ấy... Rồi đến những bản nhạc tiá»n chiến, "đồi trụy" như Thiên Thai, Xuất Quân, Bến CÅ©... hắn thổi. Ngay cả đến miếng bánh mì hắn ăn chung vá»›i con chó, nhân váºt duy nhất thông cảm và chia xẻ tâm sá»± vá»›i hắn trong những đêm tối âm u giữa thanh thiên bạch nháºt triá»n miên cá»§a hắn. Tất cả báo hiệu và bắc cầu mối tương quan chênh vênh giữa sáng và tối. Giữa thua và được, giữa "ngụy" và "ta". Tất cả phản ánh cái bi - hà i cá»§a những kẻ bị phải quên dÄ© vãng, bị phải đánh mất dÄ© vãng, bị phải gá»™t rá»a trong phút chốc tất cả những gì tà ng trữ trong đầu từ nhá», và bị phải tiếp thu cái má»›i, láºp tức và toà n diện: Cái bi hà i cá»§a những kẻ bị được "giải phóng", nằm gá»n trong và i câu nói lém lỉnh, liến thoắng cá»§a gã mù để gỡ tá»™i thổi kèn: "Chèn ôi! Bà i hay cá»§a cách mạng em có nghe chá»›. Mà điá»u em có sol pha sol pheng gì đâu. Em phải nghe lâu riết rồi má»›i thuá»™c. Thuá»™c rồi má»—i lần mò ra nốt nhạc, có nốt nhạc rồi má»›i lên bổng xuống trầm, má»›i lôi cuốn được bà con. Em cÅ©ng Ä‘ang táºp đó. Em thÃch nhất bà i Tiếng Chầy trên sóc Bombo..." (Tiếng Kèn, trang 14)Sá»± chao đảo từ bi sang hà i, từ hà i sang bi rất chá»›p nhoáng. Và cÅ©ng chỉ trong khoảnh khắc ngôn ngữ, thoát thai những biến độ trong thân pháºn con ngưá»i: Từ má»™t gã trai tráng, khá»e mạnh, lá»±c lưỡng, gã bị chiến tranh cướp hai con mắt thà nh kẻ tà n táºt mù lòa. Gã bị tước những bà i hát trong ký ức thà nh kẻ không được quyá»n có trà nhá»›... rồi hắn lại bị tá»± há»c những bà i ca má»›i... Hiện tượng tẩy xóa cứ tiệm tiến như thế trong con ngưá»i gã, cho đến lúc gã không còn dÄ© vãng. Và đến khi gã đã hoà n toà n trắng tinh, hoà n toà n "sạch", thà nh má»™t con ngưá»i má»›i, vá»›i bá»™ óc má»›i, không còn "đồi trụy", hắn trở vá» ngõ hẻm cÅ© để trình là ng bá»™ mặt má»›i toanh, tiếng kèn tá»± cải tạo cá»§a mình, thì: "Tất cả má»i ngưá»i Ä‘á»u dồn mắt vá» phÃa gã và gã đã là m xong đầy đủ lệ bá»™ cá»§a mình: Cưá»i tháºt tươi vá»›i hai hà m răng trắng nhởn, rút chiếc khăn tay Ä‘en đúa ra lau mồ hôi ở trán, ở cổ, rồi tá»›i cây kèn đồng. Sau cùng gã cầm cây kèn đưa lên miệng. Gã trịnh trá»ng dồn hết là n hÆ¡i cá»§a mình để cất lên bản nhạc thứ nhất:Như váºy, tiếng kèn cá»§a gã mù hai lần tắt ngấm, trong hai cảnh huống đối láºp nhau. Tiếng kèn ấy dạo lên tiếng kêu cá»§a con ngưá»i trước hai bá» phân cá»±c không sao cứu vãn được. Gã mù tiến không được và lui cÅ©ng không xong. Gã tịt ngẫng. Không phải Ä‘i cải tạo, gã là kẻ đã ký giấy bán đứt dÄ© vãng cá»§a mình, Ä‘oạn tuyệt vá»›i tư tưởng, vá»›i ká»· niệm, để hướng vá» tương lai, hướng vá» những hứa hẹn có-thể-ngà y-mai sẽ sáng. Nhưng bi kịch cá»§a gã mù là hắn đã trót ký tá» giấy xóa quá khứ, mà hắn chưa há» biết tương lai là má»™t thá»±c thể như thế nà o, có tin được không? Tương lai, rồi sẽ có đấy, rồi sẽ đến đấy, nhưng tương lai chưa bao giá» là má»™t cái gì có thể nuôi sống con ngưá»i, dù chỉ trong những giấc mÆ¡, bởi vì chưa ai biết tương lai mình nó sẽ như thế nà o. Gã mù đâu có ngá» cái tương lai gần nhất là lÅ© trẻ lại phỉ phui gã, gã đâu có ngá» cái tương lai tức thá»i là bị ăn đá, ăn đòn trong ngõ hẻm? Khi ngưá»i ta Ä‘oạn tuyệt vá»›i quá khứ, thì ngưá»i ta không còn Ä‘iểm tá»±a để sống trong hiện tại, và như thế khó có thể có má»™t tương lai. Tiếng Kèn thổi lên, xoáy sâu và o những bá» vá»±c không lối thoát cá»§a những con ngưá»i bị tước Ä‘oạt quá khứ, cá»§a những ngưá»i Ä‘i tước Ä‘oạt quá khứ. Cả hai Ä‘á»u tuyệt vá»ng như nhau, vì không thể có hy vá»ng sản xuất ra tương lai, nếu con ngưá»i phá»§ nháºn quá khứ cá»§a mình. Chú thÃch: (1) năm 1987. © 1987-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]