Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Tiếng Kèn cá»§a Nhật Tiến

     Từ khi Ä‘á»c Những Vì Sao Lạc, Thá»m Hoang cá»§a Nhận Tiến đến nay đã trên hai mươi năm. Má»›i đây (1), tôi tình cá» tìm được Tiếng Kèn trong má»™t hàng sách. Tiếng Kèn, tác phẩm thứ hai mươi cá»§a Nhật Tiến là tập truyện ngắn viết tại trại tỵ nạn Songkhla, Thái Lan, và những ngày đầu tiên trên đất Mỹ (1980-1981). Song những sách xuất bản bên Mỹ tá»›i tay ngưá»i Ä‘á»c bên Pháp là cả má»™t hành trình, tuỳ theo hên xui, may rá»§i, có khi má»™t vài tháng, đôi lúc vài năm, rất  có thể không bao giá».
     Tiếng Kèn đến như má»™t ká»· niệm cÅ©, lưu lạc từ lâu, có lẽ vì hình ảnh Thá»m Hoang trong tôi chưa bao giá» phai lạt.

     Tiếng Kèn kể lại Ä‘á»i sống tầm thưá»ng cá»§a ngưá»i dân miá»n Nam, sau ngày đổi chá»§. Nhưng từ những tầm thưá»ng đó, xá»›i lên, bốc lên bao nhiêu hÆ¡i hướm bất thưá»ng, trụ lại những hồ hỡi xót xa, lây lất những thế đứng trật đưá»ng cá»§a những con ngưá»i gá»i là vừa-được-giải-phóng. Mưá»i má»™t mẩu Ä‘á»i tầm thưá»ng, đôi khi tuyệt vá»ng, đôi khi tan tác, đôi khi cưá»i ra nước mắt, nhưng đã nói lên biết bao sá»± thá»±c không tên tuổi, phô bày những lá»™ trình không lối thoát cá»§a con ngưá»i.
     Những lá»i biện bạch nhăn nhở cá»§a má»™t gã mù để gỡ cái "tá»™i" thổi nhạc "lãng mạn" cá»§a mình há»±c lên tá»­ khí vá»±c thẳm chôn những con ngưá»i bị "cướp Ä‘oạt dÄ© vãng", mất bản quyá»n tư tưởng.
     Dưới vá»±c ấy, chúng ta lại chá»›i vá»›i bắt được đôi chút "khoái trá" tạm thá»i, cái "ranh vặt" cá»§a má»™t bà già "gân" muốn "phá chÆ¡i" chiếc máy phóng thanh phưá»ng. Chừng nó há»ng thật, bà Năm tưng há»­ng:

 "Gặp chuyến ngon lành (bán cá»§i, nước mắm ngoài tiêu chuẩn v.v...) tổ cha chúng nó cái miệng êm rÆ¡, hổng thèm nói vá»›i ai má»™t tiếng để dá»… bá» tẩu tán. Há»i đến nÆ¡i đến chốn thì chúng nó lại khai bị cái loa hư." (Ước Vá»ng Cá»§a Bà Năm trong tập Tiếng Kèn, NXB Văn Há»c, Hoa Kỳ 1982, trang 97)
     Rồi chất phi lý trào tiếu, tiết ra từ những kiếp ngưá»i đã má»™t thá»i là anh hùng dân tá»™c (Chuyến Tàu Ngày Cuối Năm). Cái cưá»i ở đây là cái cưá»i chết yểu, chưa ra khá»i miệng đã tắt ngấm. Không đóng khố, tất cả bi kịch cá»§a con ngưá»i, cá»§a chế độ trần truồng hiện ra.
     Nồi Cháo Thịt là má»™t truyện rất buồn, đưa ngưá»i Ä‘á»c vào tận cùng biên giá»›i giữa trần gian và cõi chết; cái "thảm" này đến má»™t cách tá»± nhiên, không kịch chút nào. Nó đến như hai giá»t nước mắt Ä‘á»ng mí đã lâu, từ từ lăn trên má, âm thầm, thấm thía, lặng lẽ như Ä‘oạn kết câu chuyện.
     Ãm khí lại hiện vá», lởn vởn, chập chá»n trong Chiếc Ão Tây Vàng. Từ sá»± lợm giá»ng, buồn nôn cá»§a ngưá»i thiếu nữ vô tình cuốc phải con cóc má»™t nhát chết tươi, đến cái nghá» hắc ám nàng làm, tất cả Ä‘á»u chưa lấy gì làm quái đản: cái quái đản nằm trong lá»i khai cá»§a nàng trước tòa án, nhỠđó mà nàng được trả tá»± do.
     Chúng ta đã lạc bước quá sâu vào thế giá»›i tuyệt vá»ng cá»§a những kiếp ngưá»i: Từ gã thổi kèn dạo mù lòa bị cưỡng Ä‘oạt dÄ© vãng ở trong Nam, đến cô gái hành nghỠđào mả kỳ dị ở chợ trá»i ngoài Bắc, đâu là ranh giá»›i phân chia hai miá»n, đâu là địa phận ngăn cách âm ty và trần thế?

     Dù có những Ä‘oạn có thể là còn chưa thá»±c nhuần nhuyá»…n, còn có thể được viết kỹ hÆ¡n, đối vá»›i má»™t ngòi bút như Nhật Tiến, nhưng Tiếng Kèn vẫn là má»™t tác phẩm giá trị, nói lên sá»± thá»±c cá»§a má»™t thá»i kỳ và sá»± thống khổ cá»§a con ngưá»i trong thá»i kỳ ấy: Thá»i kỳ đất nước vừa hợp nhất nhưng ranh giá»›i lại rõ nhất. Tiếng Kèn xóa ranh giá»›i tinh thần giữa hai miá»n Nam Bắc, giữa những kiếp ngưá»i: Ngưá»i lính cá»™ng hòa trốn trại cải tạo "gặp" ngưá»i lính nhân dân đào ngÅ© từ chiến trưá»ng Campuchia; ngưá»i vợ đại úy ngụy cùng đưá»ng, cho các con ăn nồi cháo thịt bá» thuốc độc trong Nam "gặp" cô gái đào mả, ăn cắp áo ngưá»i chết, Ä‘em bán chợ trá»i ngoài Bắc. Tất cả xáo trá»™n trong môi trưá»ng cưá»i khóc cá»§a kẻ thắng, ngưá»i thua. Tất cả Ä‘á»u mất dÄ© vãng, cho nên không có hiện tại, nói gì đến tương lai! Tất cả Ä‘á»u lang thang như tiếng kèn cá»§a gã mù, lạc lõng, không có ngưá»i nghe, trổi lên rồi âm thầm rá»›t xuống trong đêm như những giá»t sương tuyệt vá»ng.
     Tiếng Kèn trung thành vá»›i tâm thức xã há»™i cá»§a má»™t nhà văn mà tên tuổi đã gắn bó vá»›i những định mệnh lạc loài, ngay từ những tác phẩm đầu tay như Những Ngưá»i Ão Trắng, Những Vì Sao Lạc...

*

     Tiếng Kèn là má»™t tác phẩm chứng nhân không khí buổi giao thá»i dưới ngòi bút má»™t nhà văn đích thá»±c. Hình ảnh lão mù trong Tiếng Kèn phản ảnh má»™t cách khôi hài đớn Ä‘au hiện tượng xóa bá» con ngưá»i trong "giải phóng". Tập truyện mở ra trước chân dung gã mù thổi kèn trong ngõ hẻm. Nhật Tiến viết:

 "Gã có vóc dáng cá»§a má»™t tay đô vật nhà nghá». Ãôi vai như vai gấu. Hai cánh tay thật dài [...] vầng trán rá»™ng và phẳng. Cả khuôn mặt vuông chữ Ä‘iá»n cá»§a gã như bị nuốt bởi đôi kính Ä‘en gắn trên cái gá»ng đồi mồi giả. Gã mù. [...] Hình như ngày trước gã đã Ä‘i lính. Hình như gã đã bị há»ng mắt sau má»™t cuá»™c hành quân. Hình như vợ gã đã bá» [...]
 Gã lau cây kèn thật lâu. Thá»i gian lâu lắc đó vừa đủ để cho trẻ con trong xóm bu Ä‘en lại. Gã nhếch miệng cưá»i. Hai hàm răng nhe ra trắng nhởn. Lần này nụ cưá»i cá»§a gã tươi rói. Gã biết mình Ä‘ang được tiếp đón má»™t cách nồng nhiệt. Rồi gã nâng cây kèn bằng cả hai tay. Cặp môi dầy tụp cá»§a gã chụm lại, đặt vào ống thổi, chúm chím má»™t cách Ä‘iệu nghệ, kiểu cách. Rồi hai má cá»§a gã phùng to lên. Gã dồn tất cả làn hÆ¡i phong phú cá»§a mình vào đó [...] Bài Lòng Mẹ qua Ä‘iệu nghệ cá»§a hắn, nghe rá»n rÄ© như má»™t lá»i than van [...] Gã dồn thêm hÆ¡i sức vào cây kèn. Hai hàm cá»§a gã bạnh thêm ra. Những hàng gân ở cổ căng lên như những mối dây chằng chịt. Mưá»i ngón tay cá»§a gã như múa trên hàng nút đồng [...]
 Từ bài Lòng Mẹ, gã chuyển sang bài Xuất Quân. Hết bài Xuất Quân gã quay vá» chÆ¡i nhạc cổ Ä‘iển vá»›i bài Thiên Thai, bài Bến CÅ©, rồi hứng chí, gã quay ra thổi nhạc Tây, nhạc Mỹ vá»›i những bài như Cầu Sông Kwai, Que Sera Sera...
 Nhưng đúng vào cái lúc gã Ä‘ang gân cổ thổi theo lối "vài hàng gởi anh trìu mến, vừa rồi nàng má»›i được tin..." thì bá»—ng má»™t bàn tay khô khan nắm cứng lấy bá» vai cá»§a gã. Gã hốt hoảng quay đầu lại. Tiếng kèn cá»§a gã Ä‘ang lên má»™t nốt cao bá»—ng oằn xuống rồi tắt ngấm [...]
 - Công an khu vá»±c đây! Ãi theo tôi!
(Tiếng Kèn, trang 11)
     Trên đây là trích Ä‘oạn mở đầu truyện ngắn Tiếng Kèn. Cuá»™c phiêu lưu cá»§a gã mù cứ thế tiếp tục, mặc dù bà con bênh gã nhưng gã cÅ©ng ngoan ngoãn theo công an vá» trụ sở khóm. Rồi những biện bạch nhăn nhở cá»§a gã mù để gỡ cái tá»™i thổi nhạc "đồi trụy" cá»§a mình, đại loại: "Hì hì, thưa đồng chí, em mù, em đâu có nợ máu gì!". Hoặc hắn xuống nước nữa: "Trăm lạy các đồng chí, cháu là nghệ sÄ©, cháu có biết chính trị chính em gì đâu."
     Cuối cùng gã cÅ©ng được hưởng khoan hồng, gã được thả, sau khi phải  ký cái giấy cam Ä‘oan từ nay xin chừa, không được thổi nhạc ngụy nữa.
 

     Hình ảnh gã mù đột nhập chúng ta không gõ cá»­a: cái cặp môi dày tụp ấy, cái lý luận cù nhầy ấy, nụ cưá»i cầu tài ấy... Rồi đến những bản nhạc tiá»n chiến, "đồi trụy" như Thiên Thai, Xuất Quân, Bến CÅ©... hắn thổi. Ngay cả đến miếng bánh mì hắn ăn chung vá»›i con chó, nhân vật duy nhất thông cảm và chia xẻ tâm sá»± vá»›i hắn trong những đêm tối âm u giữa thanh thiên bạch nhật triá»n miên cá»§a hắn. Tất cả báo hiệu và bắc cầu mối tương quan chênh vênh giữa sáng và tối. Giữa thua và được, giữa "ngụy" và "ta". Tất cả phản ánh cái bi - hài cá»§a những kẻ bị phải quên dÄ© vãng, bị phải đánh mất dÄ© vãng, bị phải gá»™t rá»­a trong phút chốc tất cả những gì tàng trữ trong đầu từ nhá», và bị phải tiếp thu cái má»›i, lập tức và toàn diện: Cái bi hài cá»§a những kẻ bị được "giải phóng", nằm gá»n trong vài câu nói lém lỉnh, liến thoắng cá»§a gã mù để gỡ tá»™i thổi kèn:

 "Chèn ôi! Bài hay cá»§a cách mạng em có nghe chá»›. Mà Ä‘iá»u em có sol pha sol pheng gì đâu. Em phải nghe lâu riết rồi má»›i thuá»™c. Thuá»™c rồi má»—i lần mò ra nốt nhạc, có nốt nhạc rồi má»›i lên bổng xuống trầm, má»›i lôi cuốn được bà con. Em cÅ©ng Ä‘ang tập đó. Em thích nhất bài Tiếng Chầy trên sóc Bombo..." (Tiếng Kèn, trang 14)
     Sá»± chao đảo từ bi sang hài, từ hài sang bi rất chá»›p nhoáng. Và cÅ©ng chỉ trong khoảnh khắc ngôn ngữ, thoát thai những biến độ trong thân phận con ngưá»i: Từ má»™t gã trai tráng, khá»e mạnh, lá»±c lưỡng, gã bị chiến tranh cướp hai con mắt thành kẻ tàn tật mù lòa. Gã bị tước những bài hát trong ký ức thành kẻ không được quyá»n có trí nhá»›... rồi hắn lại bị tá»± há»c những bài ca má»›i... Hiện tượng tẩy xóa cứ tiệm tiến như thế trong con ngưá»i gã, cho đến lúc gã không còn dÄ© vãng. Và đến khi gã đã hoàn toàn trắng tinh, hoàn toàn "sạch", thành má»™t con ngưá»i má»›i, vá»›i bá»™ óc má»›i, không còn "đồi trụy", hắn trở vá» ngõ hẻm cÅ© để trình làng bá»™ mặt má»›i toanh, tiếng kèn tá»± cải tạo cá»§a mình, thì:
 "Tất cả má»i ngưá»i Ä‘á»u dồn mắt vá» phía gã và gã đã làm xong đầy đủ lệ bá»™ cá»§a mình: Cưá»i thật tươi vá»›i hai hàm răng trắng nhởn, rút chiếc khăn tay Ä‘en đúa ra lau mồ hôi ở trán, ở cổ, rồi tá»›i cây kèn đồng. Sau cùng gã cầm cây kèn đưa lên miệng. Gã trịnh trá»ng dồn hết làn hÆ¡i cá»§a mình để cất lên bản nhạc thứ nhất:
 "Như có Bác Hồ trong ngày vui giải phóng"
 Tiếng kèn cá»§a gã vừa rúc lên má»™t câu đầu thì cả má»™t làn sóng ồn ào ở bốn phía bá»—ng nhiên ùa tá»›i. Có tiếng huýt sáo. Có tiếng cưá»i ồ lên chế nhạo. Có cả tiếng nguyá»n rá»§a bằng những lá»i lẽ thô tục. Gã như má»™t con bò má»™ng giữa đấu trưá»ng Ä‘ang tá»›i tấp nhận lãnh đủ loại dáo nhá»n ném vào mình. Gã chưa kịp ngân lên theo đúng Ä‘iệu thì tiếng kèn đã đột nhiên tịt ngẵng lại." (Tiếng Kèn, trang 18)
     Như vậy, tiếng kèn cá»§a gã mù hai lần tắt ngấm, trong hai cảnh huống đối lập nhau. Tiếng kèn ấy dạo lên tiếng kêu cá»§a con ngưá»i trước hai bá» phân cá»±c không sao cứu vãn được. Gã mù tiến không được và lui cÅ©ng không xong. Gã tịt ngẫng. Không phải Ä‘i cải tạo, gã là kẻ đã ký giấy bán đứt dÄ© vãng cá»§a mình, Ä‘oạn tuyệt vá»›i tư tưởng, vá»›i ká»· niệm, để hướng vá» tương lai, hướng vá» những hứa hẹn có-thể-ngày-mai sẽ sáng.

     Nhưng bi kịch cá»§a gã mù là hắn đã trót ký tá» giấy xóa quá khứ, mà hắn chưa há» biết tương lai là má»™t thá»±c thể như thế nào, có tin được không? Tương lai, rồi sẽ có đấy, rồi sẽ đến đấy, nhưng tương lai chưa bao giá» là má»™t cái gì có thể nuôi sống con ngưá»i, dù chỉ trong những giấc mÆ¡, bởi vì chưa ai biết tương lai mình nó sẽ như thế nào.

     Gã mù đâu có ngá» cái tương lai gần nhất là lÅ© trẻ lại phỉ phui gã, gã đâu có ngá» cái tương lai tức thá»i là bị ăn đá, ăn đòn trong ngõ hẻm? Khi ngưá»i ta Ä‘oạn tuyệt vá»›i quá khứ, thì ngưá»i ta không còn Ä‘iểm tá»±a để sống trong hiện tại, và như thế khó có thể có má»™t tương lai.

     Tiếng Kèn thổi lên, xoáy sâu vào những bá» vá»±c không lối thoát cá»§a những con ngưá»i bị tước Ä‘oạt quá khứ, cá»§a những ngưá»i Ä‘i tước Ä‘oạt quá khứ. Cả hai Ä‘á»u tuyệt vá»ng như nhau, vì không thể có hy vá»ng sản xuất ra tương lai, nếu con ngưá»i phá»§ nhận quá khứ cá»§a mình.

Paris 1987, 1998
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) năm 1987.

© 1987-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]