Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Nguyên Sa (1932-1998)

     Những năm 54-60, miá»n Nam chào cá» phải hát bài Suy Tôn Ngô Tổng Thống, miá»n Bắc phải há»c thÆ¡ Bác Hồ, thì ở sân trưá»ng miá»n Nam, há»c trò tình tá»± vá»›i nhau bằng thÆ¡ Nguyên Sa. Cái khác nhau giữa nhà nước và nhà thÆ¡ là ở chá»— ấy: Má»™t bên, ngưá»i ta phải hát, phải há»c. Má»™t bên khÆ¡i khÆ¡i Ä‘i vào lòng ngưá»i, không thông hành, không gõ cá»­a và khi đã đột nhập vào rồi thì dù có tẩy não nó cÅ©ng chẳng Ä‘i.

     Ão Lụa Hà Ãông, Cần Thiết, Tuổi Mưá»i Ba, Paris Có Gì Lạ Không Em... những bài thÆ¡ Nguyên Sa đã Ä‘i vào giá»›i trẻ miá»n Nam những năm 60 và ở lại trong lòng ngưá»i như thế:

  Nắng Sài Gòn anh Ä‘i mà chợt mát
  Bởi vì em mặc áo lụa Hà Ãông
  Anh vẫn yêu màu áo ấy vô cùng
  ThÆ¡ cá»§a anh vẫn còn nguyên lụa trắng.

  Anh vẫn nhá»› em ngồi đây tóc ngắn
  Mà mùa thu dài lắm ở xung quanh
  Linh hồn anh vá»™i vã vẽ chân dung
  Bầy vá»™i vã vào trong hồn mở cá»­a.

  Gặp má»™t bữa anh mừng má»™t bữa
  Gặp hai hôm thành nhị há»· cá»§a tâm hồn
  ThÆ¡ há»c trò anh chép lại thành non
  Và đôi mắt ngất ngây thành chất rượu.

  Em không nói đã nghe từng giai Ä‘iệu
  Em chưa nhìn mà đã rá»™ng trá»i xanh
  Anh đã trông lên bằng đôi mắt chung tình
  Vá»›i tay trắng em vào thÆ¡ diá»…m tuyệt.

  Em chợt đến, chợt Ä‘i anh vẫn biết
  Trá»i chợt mưa, chợt nắng chẳng vì đâu
  Nhưng sao Ä‘i mà không bảo gì nhau
  Ãể anh gá»i tiếng thÆ¡ buồn vá»ng lại.

  Ãể anh giận mắt anh nhìn vụng dại
  Giận thÆ¡ anh đã nói chẳng nên lá»i
  Em Ä‘i rồi xám hối chạy trên môi
  Những ngày tháng trên vai buồn bá»—ng nặng.

  Em ở đâu hỡi mùa thu tóc ngắn
  Giữ há»™ anh mầu áo lụa Hà Ãông
  Anh vẫn yêu mầu áo ấy vô cùng
  Giữ há»™ anh bài thÆ¡ tình lụa trắng.
                                    (Ão lụa Hà Ãông)

     Nguyên Sa thuá»™c lá»›p ngưá»i muốn canh tân văn há»c. Cuối thập niên 50, ở Pháp vá», hành trang nặng gánh Sartre, Camus, ông dạy triết há»c trong những lá»›p luyện thi tú tài, thá»i ấy gá»i là cua riêng. Cua riêng cá»§a thầy Trần Bích Lan lúc nào cÅ©ng đông nghẹt há»c trò. Triết há»c, nÆ¡i ông, là triết há»c xuống đưá»ng, thá»±c dụng, triết há»c bình dân, dá»… hiểu, hợp vá»›i tạng há»c trò. Trong lá»›p, dù là giá» Tâm lý, Ãạo đức hay Triết há»c hiện sinh, há»c trò không thể ngá»§ gật vì những bản thể, những siêu hình, những hư vô, những phương pháp luận... lá»c qua lăng kính Trần Bích Lan, đã trở thành những tiếng cưá»i châm biếm Tú Xương... những câu hát đối hóm hỉnh Cầu Lim, Ná»™i Duệ..., Trần Bích Lan đến vá»›i tuổi trẻ qua ngả há»c đưá»ng bằng hình ảnh ngưá»i thầy Tây há»c, hiện sinh, tài hoa và thÆ¡ má»™ng.
 

     Rồi ThÆ¡ Nguyên Sa ra Ä‘á»i. Ra Ä‘á»i trong bối cảnh Mai Thảo giã từ Hà Ná»™i, VÅ© Thành mÆ¡ giấc mÆ¡ hồi hương, Thanh Tâm Tuyá»n không còn cô độc, Cung Trầm Tưởng, Phạm Duy hát tiá»…n em giữa mùa thu Paris. VÅ© Khắc Khoan má»™ng thấy thần tháp rùa. Nhật Tiến bước vào thá»m hoang. VÅ© Bằng nhá»› miếng ngon Hà Ná»™i. Bình Nguyên Lá»™c ký thác cho đò dá»c. Võ Phiến viết chữ tình. Nguyá»…n Văn Trung Ä‘ang nhận định, VÅ© Hoàng Chương mang tâm sá»± kẻ sang Tần. Ãinh Hùng lạc trong mê hồn ca...

     Hồi ấy, như Nguyên Sa kêu gá»i: Chúng ta -tức là những ngưá»i bạn cá»§a ông- không hô hào đổi má»›i suông. "Chúng ta" phải đánh đổ những ngưá»i Ä‘i trước bằng tác phẩm văn há»c. "Chúng tôi" muốn đổi má»›i văn há»c, tác phẩm cá»§a chúng tôi đây, các anh Ä‘á»c xem có được không? Trước những xông xáo xuống đưá»ng cá»§a Sáng Tạo, Nhất Linh lên suối Ãa Mê tu tiên, VÅ© Hoàng Chương khá» khà Kinh Kha há» Kinh Kha và Ãinh Hùng miệt mài trên đưá»ng vào tình sá»­, Nguyên Sa hóm hỉnh ném vào sân trưá»ng trung và đại há»c, những hình ảnh bất ngá»:

  Hôm nay Nga buồn như con chó ốm
  Như con mèo ngái ngá»§ trên tay anh
  Ãôi mắt cá ươn như sắp sá»­a se mình
  Ãể anh giận sao chả là nước biển.
                                                (Nga)
     Và há»c trò yêu ngay, chấp nhận ngay. Há» dấu thÆ¡ Nguyên Sa trong áo, há» tán nhau bằng thÆ¡ Nguyên Sa. Nhưng há»c sinh, sinh viên không phải là má»™t giai cấp. Ãá»i sinh viên chỉ có má»™t thá»i. Ãá»i sinh viên sẽ chấm dứt như tuổi trẻ. Vậy mà thÆ¡ Nguyên Sa ở lại. Tại sao? Bởi vì nó đã tạo được má»™t mốc thá»i đại.
 

     Nguyên Sa không đổi má»›i vần Ä‘iệu. CÅ©ng không làm thÆ¡ tá»± do. Ông vẫn dùng vần Ä‘iệu cá»§a thÆ¡ tiá»n chiến. ThÆ¡ ông cÅ©ng không sâu sắc gì, ông nói trá»±c tiếp, không ngụ ý hàm ngôn. Ông trải ẩn dụ ra để chúng trở vá» vá»›i thá»±c tế so sánh, đơn giản và dá»… hiểu như nói vá»›i há»c trò. Tóm lại, ông Ä‘i thẳng vào câu chuyện yêu đương, ở chá»— con trai còn rụt rè chưa dám tán, ông nói phắt há»™:

  Không có anh lấy ai đưa em Ä‘i há»c vá»
  Lấy ai viết thư cho em mang vào lá»›p há»c
  Ai lau mắt cho em ngồi khóc
  Ai đưa em Ä‘i chÆ¡i trong chiá»u mưa.
                                           (Cần thiết)
     Cái tình ở đây là tình há»c trò, bồ bịch, Tây gá»i là copain, copine, hÆ¡n là tình yêu da diết, say đắm, "trưởng thành" trong thÆ¡ Xuân Diệu, Hàn Mạc Tá»­... ThÆ¡ Nguyên Sa dò dẫm, vụng vá» như tuổi trẻ vào Ä‘á»i:
  Chân díu bước mà mắt nhìn vương vướng
  Nàng đến gần tôi chỉ dám quay Ä‘i
  Cả những giá» bên lá»›p há»c trưá»ng thi
  Tà áo khuất thì thầm chưa phải lúc.
                                       (Tuổi mưá»i ba)
     Nhưng thÆ¡ Nguyên Sa cần thiết và trá»±c tiếp cho thá»i má»›i lá»›n. Cần thiết và trá»±c tiếp cho giai Ä‘oạn đổi má»›i.

     Cần thiết vì ở má»™t thá»i Ä‘iểm má»›i, nếu muốn hạ bệ quá khứ tiá»n chiến cá»§a các bậc đàn anh, không lẽ lại vẫn nhai Ä‘i nhai lại má»™t hình ảnh ngưá»i em sầu má»™ng cá»§a Lưu Trá»ng Lư đã cÅ© mèm. Mà phải tạo ra má»™t nàng thÆ¡ má»›i, mốt hÆ¡n, Ä‘iệu hÆ¡n. Nàng thÆ¡ này không thể tìm thấy trong "Liên, đêm mặt trá»i tìm thấy" cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n vá»›i những ý thức chạy ngược trong tiá»m thức hoang loạn, há»c trò không hiểu gì cả.
     CÅ©ng không thể là "ngưá»i em" tóc vàng xứ tuyết lên xe tiá»…n em Ä‘i chưa bao giá» buồn thế cá»§a Cung Trầm Tưởng. Ngưá»i em không thể đầm đặc như thế.
     Bình Nguyên Lá»™c, Võ Phiến không tạo được các ngưá»i em Biên Hòa, Bình Ãịnh, vì há» không sành thÆ¡.

     Nguyên Sa đã tạo được má»™t mẫu ngưá»i em lý tưởng: ngưá»i em Bắc Kỳ tóc ngắn, mặc áo lụa Hà Ãông và ngưá»i em này đã tức khắc thay thế ngưá»i em ngồi bên cá»­a sổ cá»§a Lưu Trá»ng Lư trong tư thế văn há»c và trong lòng ngưá»i.

     Em bây giá» -tức là em những năm 60- phải là em Bắc kỳ di cư. Sau này Nguyá»…n Tất Nhiên có cóp lại mẫu ngưá»i em cá»§a Nguyên Sa, nhưng hÆ¡i muá»™n. Thá»i Nguyá»…n Tất Nhiên, các "em Bắc kỳ di cư" tóc đã Ä‘iểm sương rồi. Văn há»c hải ngoại chưa có "ngưá»i em". Chả biết "ngưá»i em Linda mặt ngang" cá»§a Ãá»— Kh. rồi có trở thành "ngưá»i em hải ngoại" chăng?

     Sá»± thành công cá»§a mẫu hình ngưá»i em tóc ngắn, áo lụa Hà Ãông, buồn như con chó đói, như con mèo ngái ngá»§ cá»§a Nguyên Sa không phải là chuyện đùa, nó phản ánh tính cách áp đảo cá»§a văn há»c di cư ở miá»n Nam, những năm chia đôi đất nước.

     Ngưá»i Bắc di cư, mang theo má»—i ngưá»i má»™t hình ảnh Hà Ná»™i trong lòng, vào há»™i há»a, thi ca, tiểu thuyết... Những tên tuổi như Nguyá»…n Gia Trí, Tạ Tỵ, Thái Tuấn, Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Doãn Quốc Sỹ, Nhật Tiến, Mặc Ãá»—, Mặc Thu, VÅ© Khắc Khoan, VÅ© Hoàng Chương, Ãinh Hùng, Cung Trầm Tưởng... thá»i 54-60 vẫn còn chưa rÅ© được hÆ¡i hướng Hà Ná»™i cá»§a há». Duy nhất, có Phạm Duy, và cùng lắm Phạm Ãình Chương, vượt trên tính địa phương, làng xóm để tìm đến vá»›i tất cả má»i miá»n, ngay trong những ngày đầu cá»§a thá»i kỳ chia đôi đất nước bằng Tình Ca, Tình Hoài Hương, Con ÃÆ°á»ng Cái Quan, Mẹ Việt Nam, Há»™i Trùng Dương...

     Cho nên, sá»± thành công cá»§a Nguyên Sa là đã vẽ được má»™t ngưá»i em má»›i, Ä‘iển hình cho má»™t thế hệ tình yêu má»›i, má»™t giai Ä‘oạn văn hóa tư tưởng má»›i.
 

     Sau này khi sang Mỹ, Nguyên Sa cho xuất bản tập ThÆ¡ Nguyên Sa II, mượt mà hÆ¡n, đầy nhục cảm và đớn Ä‘au hÆ¡n:

  Anh nắm tay cho chặt tiếng đàn
  Tiếng má»m hÆ¡i thở, tiếng thÆ¡m ngoan
  Khi nghe tiếng lạnh vào da thịt
  Nhá»› tiếng thÆ¡ vá» có tiếng em.
           (Em gầy như liá»…u trong thÆ¡ cổ)
     Nhưng thÆ¡ ông không còn được má»i ngưá»i chú ý đến nữa. ThÆ¡ ông đã trở thành cổ Ä‘iển. Ngày trước ông mở đưá»ng, bây giỠông Ä‘oạn hậu. Ãoạn hậu cho má»™t giai Ä‘oạn khó khăn, giai Ä‘oạn mà những ngưá»i cÅ© đã lần lượt ra Ä‘i và lá»›p ngưá»i má»›i chưa thật sá»± thành hình.
 
 
 

*


 
Nguyên Sa, một bông hồng cho văn nghệ
 

     Những suy tưởng vá» sáng tạo, vá» sá»± hình thành má»™t tác phẩm nghệ thuật, vá» khái niệm thẩm mỹ há»c... ít thấy xuất hiện trong văn há»c Việt Nam. Có lẽ đó là lý do khiến Nguyên Sa viết Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ năm 1967. Ãây là má»™t trong những tác phẩm hiếm hoi có tính cách triết há»c thá»±c dụng trong Ä‘á»i sống tư tưởng và văn nghệ.

     Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ đối vá»›i Nguyên Sa tương tá»± như Viết Và Ãá»c Tiểu Thuyết đối vá»›i Nhất Linh. Cả hai Ä‘á»u tóm lược những kinh nghiệm và suy tưởng cá»§a ngưá»i cầm bút, sau má»™t thá»i kỳ sống và sáng tác.

     Nhất Linh chá»§ yếu nghiêng vá» kỹ thuật xây dá»±ng tiểu thuyết mà Thạch Lam đã có lần đỠcập đến trong Xuôi Dòng; Nguyên Sa mổ xẻ vấn đỠsuy tưởng trong sáng tác nghệ thuật. Nguyên Sa Ä‘i từ: 1- tình cảnh nhà văn Việt Nam những năm năm mươi, sáu mươi, để 2- tìm chá»— đứng cá»§a văn há»c nghệ thuật Việt Nam trong tình thế hiện đại, để 3- bầy tá» vá» sá»± giàu có và nghèo nàn cá»§a văn há»c nghệ thuật ta, để 4- đào sâu ná»—i cần thiết suy tưởng vá» nghệ thuật, ngõ hầu 5- nhìn kỹ vỠý thức và nghệ thuật, và  6- sá»± sáng tạo đỠtài vá» 7- khái niệm thẩm mỹ há»c.
 

     Những suy nghiệm đó bắt nguồn từ nhận thức vá» sá»± cô đơn. Sá»± cô đơn cá»§a thế hệ năm mươi, sáu mươi, thế hệ Nguyên Sa, mà ông gá»i là "sá»± cô đơn cá»§a thế hệ không có đàn anh". Ãây không phải là sá»± cô đơn trừu tượng, nhập tâm nhập tá»§y cá»§a ngưá»i cầm bút trước trang giấy trắng mà các triết gia chuyên nghiệp hay bàn đến. Ãây là cái cô đơn hiện thá»±c, sá» mó được, những thiếu vắng, mất mát, ly tán, kiệt quệ cá»§a thế hệ làm văn nghệ sau ngày chia đôi đất nước. Nguyên Sa viết:

 "Chúng ta bước vào má»™t ngôi nhà trống rá»—ng, má»™t khu vưá»n bá» hoang, má»™t vÅ© trụ không ngưá»i, chẳng có ai trước mặt thật. [...] Bá»n hỠđâu cả rồi? [...] Chiến tranh đã trổ ra trăm cánh tay móng nhá»n trăm đầu miệng rá»™ng răng to để cướp mất ngưá»i này bằng cánh tay vÅ© khí, xóa mất ngưá»i kia bằng hàm răng chính trị. Ngưá»i bị thá»§ tiêu, Khái Hưng đấy. Ngưá»i phiêu bạt rừng núi, ở quê ngưá»i chẳng vá», đứng lại tê liệt ở bên kia vÄ© tuyến, lặng lẽ rút khá»i thế giá»›i văn nghệ hoặc khoác lên vai chiếc áo chính á»§y như những tác giả Lá»­a Thiêng, Vang Bóng Má»™t Thá»i, Gá»­i Hương Cho Gió. Mất cả, mất cả. [...]
 Các anh hãy tưởng tượng tác giả Ãoạn Tuyệt đứng giữa bìa báo bao bá»c bởi những Khái Hưng, Thạch Lam, Hoàng Ãạo, Xuân Diệu, Huy Cận, Hồ Dzếnh, VÅ© Hoàng Chương, Ãinh Hùng, Nguyá»…n Tuân thì khuôn mặt văn nghệ những năm Năm Mươi, Sáu Mươi sẽ khác Ä‘i không biết thế nào. Các anh thá»­ nghÄ© Ä‘i."
(Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ, NXB Ãá»i, California in lại, không đỠnăm, trang 18-19-20)
     Ngưá»i Ä‘i sau, không có ngưá»i Ä‘i trước để cản đưá»ng. Nguyên Sa đã nhận thấy sá»± trống rá»—ng ấy rất sá»›m. Trước những bài báo đả kích Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn, Nhất Linh không nói gì. Ãinh Hùng, VÅ© Hoàng Chương im lặng. Lá»›p đàn anh còn lại, đây má»™t ngưá»i, kia má»™t ngưá»i, đã "không hợp thành má»™t lá»›p ngưá»i" để đòi há»i "chúng tôi" phải tận lá»±c chống, phải vượt qua hay xin gia nhập há». "Chúng tôi" đã phải "múa gậy trong khoảng không", đã phải "đối thoại vá»›i chính mình", phản kháng chính mình, không biết là mình đã tìm ra được "những miếng võ ghê gá»›m" hay là chỉ "múa may há»—n loạn".

     Thế hệ năm mươi, sáu mươi, ngoài cái cô đơn siêu hình cá»§a ngưá»i cầm bút còn thêm cái cô đơn hiện thá»±c cá»§a má»™t dân tá»™c nghèo đói, ly tán chiến tranh. "Nhà văn, nhà thÆ¡ chỉ có số phận mà dân tá»™c nó có".
 

     Những trống rá»—ng mà Nguyên Sa nhận thấy ở thế hệ ông vẫn còn kéo dài cho đến bây giá». Ná»—i cô đơn này, ngưá»i cầm bút hiện nay ở trong cÅ©ng như ngoài nước, Ä‘á»u gặp phải, như má»™t cái rá»›p. Thế hệ nhà văn hôm nay vẫn đứng trước má»™t trống vắng, má»™t thá»±c tại không có đàn anh hoặc đàn anh còn sống mà kể như không có, há» không còn là má»™t lá»±c lượng văn há»c đáng kể, không còn là những lá»±c cản đưá»ng để kẻ Ä‘i sau có thể phản kháng, đạp đổ mà xông tá»›i những cái khác, hoặc cổ võ hỠđể xin gia nhập há». Ãàn anh cá»§a thế hệ hôm nay cÅ©ng bị dập vùi trong trận chiến rồi trong hòa bình di tản, trong những chiến dịch luân lưu trói, cởi, cởi, trói văn nghệ.
     Sá»± cô đơn cá»§a thế hệ hôm nay vẫn còn dai dẳng, vẫn còn "nhập cuá»™c". Sá»± cô đơn này nằm trong khối cô đơn khổng lồ, bao trùm toàn diện những ngưá»i cầm bút nhược tiểu.
     Ãã biết bao lần những ngưá»i làm văn nghệ Việt Nam tá»± há»i: Tại sao văn nghệ chúng ta khá»±ng lại? Chúng ta không thật sá»± bằng lòng vá»›i ná»n văn há»c hiện đại cá»§a mình, ná»n văn nghệ này phải tá»± kiểm và tìm ra những cần thiết để tiến bá»™. Nguyên Sa cÅ©ng như những ngưá»i làm văn nghệ thông thạo tình hình văn há»c thế giá»›i, biết rõ hÆ¡n ai hết, là dù ná»n văn nghệ Việt Nam còn có những chá»— chưa hoàn hảo, chưa thật sá»± đáp ứng lòng mong muốn cá»§a má»i ngưá»i, nhưng vá»›i những kết quả đã thu lượm được cá»§a những ngưá»i Ä‘i trước, vá»›i những tác phẩm văn há»c cá»§a thế ká»· XVIII, XIX, XX, văn há»c Việt Nam, từ Nguyá»…n Du, Hồ Xuân Hương, Nguyá»…n Gia Thiá»u, Ãặng Trần Côn, Tản Ãà, Nguyá»…n Khuyến... đến văn há»c tiá»n chiến, văn há»c trong thá»i kỳ chia đôi đất nước và cả hiện tại bây giá», vá»›i những thành tá»±u tác phẩm đã đạt được, văn há»c Việt Nam có thể ngẩng đầu. Chúng ta không có gì hổ thẹn cả. Nhưng tại sao văn há»c ta vẫn phải đứng hàng ghế chót cá»§a đại sảnh, đứng chá»— chầu rìa trong khung cảnh văn há»c thế giá»›i? Tại sao? Tại sao?
 

     Bởi đúng như lá»i Nguyên Sa viết, nhà văn, nhà thÆ¡ chỉ có chá»— đứng mà dân tá»™c nó có (trang 37), chá»— đứng cá»§a má»™t dân tá»™c nhược tiểu, nghèo đói, chiến tranh, tan rã.

     Ở thá»i Nguyên Sa viết Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ má»i ngưá»i xôn xao há»i nhau: Sách cá»§a ai sắp được dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp? Nghe nói ngưá»i này sắp được dịch, ngưá»i kia sắp được dịch? Nhưng rồi cuối cùng vẫn trÆ¡ ra má»™t vài tên sách, má»™t vài địa chỉ xuất bản. Nghe nói Nhất Linh, nghe nói VÅ© Hoàng Chương... sắp được dịch nhưng không thấy, không chắc gì cả. Kiá»u và Chinh Phụ Ngâm có được dịch ra Pháp ngữ vá»›i tư cách tài liệu sưu tầm. Nguyên Sa viết:

 "Giá»›i văn há»c nghệ thuật Pháp Anh không bàn đến Nguyá»…n Du như ta bàn đến Victor Hugo hay Lamartine, Byron hay Keats. NghÄ©a là ngay khi được phiên dịch, tác phẩm cá»§a văn há»c nghệ thuật ta vẫn đứng ở cái chá»— khốn nạn ấy: hàng ghế chót cá»§a đại sảnh, chá»— chầu rìa trong thiên đưá»ng cá»§a anh thánh đàn em mà cả các thánh đàn anh, cả Thượng Ãế, nếu có, Ä‘á»u không biết tên, không biết mặt. [...]
 Sartre có thể hoặc đã làm, hoặc muốn làm cái việc Ä‘á»c Dos Passos bằng Anh ngữ. Evtouchenko có thể đã thá»­ Ä‘á»c Eluard nguyên tác, nhưng có nhiá»u hy vá»ng há» không biết đến Nguyá»…n Du và cÅ©ng chẳng bao giá» nẩy ra ý muốn, dù chỉ là ý muốn, Ä‘á»c các nhà văn nhà thÆ¡ ta qua nguyên tác.
 Các ngưá»i làm văn há»c nghệ thuật Tây phương này chắc chắn không có má»™t quan niệm kỳ thị. Vả lại há» có thể biện bạch: Không thể há»c hết má»i thứ tiếng để Ä‘á»c văn cá»§a má»—i nước. Tôi cÅ©ng chẳng nghÄ© như thế bao giá». Nhưng đấy, tôi chỉ muốn nói đến má»™t sá»± thá»±c đơn giản này: Chá»— đứng sáng chói cá»§a Tây phương trên thế giá»›i ngày nay, Tây phương Mỹ cÅ©ng như Nga, Anh cÅ©ng như Pháp, đã mang lại cho văn há»c nghệ thuật cá»§a há» cái chá»— đứng sáng chói. Và trong vùng sáng chói lòa đó, dù không chá»§ trương ý thức và hữu ý, các nhà văn há»c nghệ thuật Tây phương vẫn bị lóa mắt, không còn nhìn thấy trong vùng bóng tối, do đó chá»— đứng cá»§a văn há»c nghệ thuật các nước nhá», đã hoặc Ä‘ang bị trị, nghèo đói, trong đó có ta, đã bị lệch lạc vì chá»— đứng cá»§a quốc gia, lại càng bị lu má» hÆ¡n nữa vì khuynh hướng kỳ thị vô thức."
(Một Bông Hồng Cho Văn Nghệ, trang 51, 64 và 65)


     Tất cả những Ä‘iá»u Nguyên Sa nói trên đây vẫn còn đúng, vẫn còn Ä‘ang xẩy ra bây giá».
     Có thể bây giá» ngưá»i ta tìm dịch các tác phẩm Việt Nam nhiá»u hÆ¡n năm 67, nhưng chúng ta đừng vá»™i mừng. Tìm dịch để thá»a mãn nhu cầu exotisme, để chứng tá» sá»± mở cá»­a cá»§a văn minh Tây phương, để thá»a mãn niá»m tá»± tôn dân chá»§, nâng đỡ những tác giả dissident, hÆ¡n là tìm dịch vì muốn thật sá»± tìm hiểu văn hóa Việt Nam, tìm hiểu văn hóa cá»§a má»™t nước "nhược tiểu".
     Bản dịch tiếng Anh cá»§a Ná»—i Buồn Chiến Tranh, nghe đâu bán rất chạy, nhưng nếu so vá»›i nguyên tác, nghe đâu cÅ©ng lại rất đáng buồn. Hiện nay ở Pháp có những nhà xuất bản chạy vá» Việt Nam, tìm cách ký những giao kèo rất rẻ vá»›i các tác giả, và tìm ngưá»i dịch vá»™i vàng, cÅ©ng rất rẻ, để vá» Pháp, há» nhá» ngưá»i Pháp viết lại bằng thứ tiếng Pháp gẫy gá»n. Sách bán được. Sống được. Nghá» buôn bán văn nghệ nhược tiểu này khá thịnh hành. Khởi sắc. Sống được. Niá»m cay đắng là chính các nạn nhân "được dịch" vẫn tin tưởng ở cái hào quang "được dịch" mà không có phương tiện để kiểm chứng cái sá»± dịch kia nó đã xẩy ra như thế nào. Khuynh hướng kỳ thị vô thức cá»§a những ngưá»i làm văn nghệ Tây phương mà Nguyên Sa đỠcập đến năm 67, nay trở thành má»™t khuynh hướng trao đổi, thành sá»± cởi mở, giao lưu mang lại rất nhiá»u lợi Ä‘iểm xã há»™i, chính trị, tiếc rằng những lợi Ä‘iểm này không dành cho văn há»c.

     Nếu chúng ta nhìn rá»™ng ra đến những cuá»™c há»™i thảo quốc tế Việt há»c, chúng vẫn xẩy ra bằng tiếng Pháp, tiếng Anh má»™t cách tá»± nhiên mà ngưá»i được má»i cÅ©ng như  ngưá»i tổ chức không thấy má»™t trở ngại gì. Ngưá»i duy nhất phản đối việc tiếng Việt không được sá»­ dụng ở các há»™i nghị quốc tế Việt há»c hiện nay là giáo sư Nguyá»…n Văn Trung, còn tất thẩy giá»›i trí thức Việt Nam, trong cÅ©ng như ngoài nước, tham dá»± há»™i nghị Ä‘á»u mÅ© ni che tai, hồ hỡi chấp nhận mà không thấy có ý kiến phản đối nào cụ thể (1).
 

     Từ nhận thức Nguyá»…n Du phải có chá»— đứng bên cạnh Shakespeare, Dante, Hugo, Nguyên Sa nói đến "ý thức tìm hiểu sá»± thất bại" và ông phân tích những cái nghèo nàn trong văn há»c nghệ thuật Việt Nam. Theo ông, cái nghèo khổ thứ nhất cá»§a văn há»c Việt Nam là sá»± thiếu suy tưởng quy mô vá» nghệ thuật, thiếu quan Ä‘iểm vá» nghệ thuật, vá» bản chất nghệ thuật, bản chất sáng tác.
     Má»™t thái độ chấp nhận quá dá»… dãi, sá»± biến chế vá»™i vàng, đôi khi vụng vá» những quan Ä‘iểm văn há»c nghệ thuật thế giá»›i, hay ngược lại, không biết đến những quan Ä‘iểm này, hoặc biết rồi mô phá»ng, bắt chước má»™t cách thô thiển, hoặc không biết gì cả, cả ba thái độ Ä‘á»u nguy hiểm. Do đó, suy tưởng vá» nghệ thuật, vá» sá»± sáng tạo đỠtài, vá» khái niệm thẩm mỹ há»c là những yếu tố cần thiết để đánh bại cái nghèo nàn trong văn há»c nghệ thuật cá»§a ta.

     Nguyá»…n Du đã nghÄ© đến sá»± tương phản gay go giữa Tá»± Do và Ãịnh Mệnh, đến ba trăm năm sau, đến tính chất "mua vui" cá»§a nghệ thuật. Tản Ãà đã nghÄ© đến Ä‘á»i đáng chán hay không đáng chán. Nguyá»…n Công Trứ đã nghÄ© đến chí nam nhi. Nguyá»…n Gia Thiá»u, Xuân Hương đã nghÄ© đến thân phận cá»§a ngưá»i phụ nữ, Ãặng Trần Côn đến hậu quả cá»§a chiến tranh. Khái Hưng, Nhất Linh vá» xã há»™i Việt Nam đầu thế ká»· XX... Tất cả những tác giả lá»›n cá»§a ta Ä‘á»u đã có những suy tưởng vá» nghệ thuật, vá» nhân sinh nhưng chưa có ai hệ thống hóa những ý thức đó thành những lý thuyết cÆ¡ bản vá» nghệ thuật để những ngưá»i Ä‘i sau có thể dùng được như ta dùng Sartre, Camus, Blanchot hay Breton, để những ngưá»i Ä‘i sau biết được yếu tính cá»§a cái đã có, biết cái mình đã có, rõ hÆ¡n, là má»™t cách để đừng Ä‘i lại lối mòn, để vượt qua hay để làm má»™t cái gì khác há».

     Chẳng hạn nếu chúng ta nắm rõ bản chất cái gá»i là thÆ¡ má»›i, thì có lẽ bây giá» chúng ta đã vượt xa nó từ lâu, để lập ra những cái khác nó, chưa chắc là đã hay hÆ¡n nó, nhưng chắc chắn phải khác nó.
 
 

     Nếu nói đến má»™t chúc thư văn há»c cá»§a ngưá»i má»›i ra Ä‘i, thì chúc thư cá»§a Nguyên Sa nằm ở những dòng sau đây:

 "Văn há»c nghệ thuật và dân tá»™c ta không dừng mãi ở chá»— này. Và sá»± di chuyển, sá»± đổi thay đã bắt đầu ngay từ ý thức tàn nhẫn vá» thất bại. Sá»± đổi thay cá»§a dân tá»™c sẽ mang lại sá»± di chuyển cá»§a văn há»c nghệ thuật. Ngược lại, làm cho văn há»c nghệ thuật di chuyển, đổi má»›i, thoát xác trong thá»±c chất và sáng rõ trong chá»— đứng, chắc chắn sẽ là động lá»±c có sức mạnh khá»e hÆ¡n cả kinh tế, quân sá»±, chính trị, làm cho đất nước hồi sinh, dân tá»™c vạm vỡ, tổ quốc bình phục."
Paris, tháng 5/1998
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) Ãây là tình hình tháng 5/98. Vá» sau có thay đổi. Có thể vì ý kiến cá»§a giáo sư Nguyá»…n Văn Trung đã được nghe chăng? Cho nên trong các cuá»™c há»™i thảo quốc tế vá» Việt há»c ngưá»i ta đã lẻ tẻ dùng tiếng Việt.
 

© 1995-2001 Thụy Khuê



Trở Vá»