Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng II
Nguyên Sa (1932-1998) |
Những
năm 54-60, miá»n Nam chà o cá» phải hát bà i Suy Tôn Ngô Tổng
Thống, miá»n Bắc phải há»c thÆ¡ Bác Hồ, thì ở sân trưá»ng
miá»n Nam, há»c trò tình tá»± vá»›i nhau bằng thÆ¡ Nguyên Sa. Cái
khác nhau giữa nhà nước và nhà thơ là ở chỗ ấy: Một
bên, ngưá»i ta phải hát, phải há»c. Má»™t bên khÆ¡i
khÆ¡i Ä‘i và o lòng ngưá»i, không thông hà nh, không gõ cá»a
và khi đã đột nháºp và o rồi thì dù có tẩy não nó cÅ©ng
chẳng đi.
Ão Lụa Hà Ãông, Cần Thiết, Tuổi Mưá»i Ba, Paris Có Gì Lạ Không Em... những bà i thÆ¡ Nguyên Sa đã Ä‘i và o giá»›i trẻ miá»n Nam những năm 60 và ở lại trong lòng ngưá»i như thế: Nắng Sà i Gòn anh Ä‘i mà chợt mátNguyên Sa thuá»™c lá»›p ngưá»i muốn canh tân văn há»c. Cuối tháºp niên 50, ở Pháp vá», hà nh trang nặng gánh Sartre, Camus, ông dạy triết há»c trong những lá»›p luyện thi tú tà i, thá»i ấy gá»i là cua riêng. Cua riêng cá»§a thầy Trần BÃch Lan lúc nà o cÅ©ng đông nghẹt há»c trò. Triết há»c, nÆ¡i ông, là triết há»c xuống đưá»ng, thá»±c dụng, triết há»c bình dân, dá»… hiểu, hợp vá»›i tạng há»c trò. Trong lá»›p, dù là giá» Tâm lý, Ãạo đức hay Triết há»c hiện sinh, há»c trò không thể ngá»§ gáºt vì những bản thể, những siêu hình, những hư vô, những phương pháp luáºn... lá»c qua lăng kÃnh Trần BÃch Lan, đã trở thà nh những tiếng cưá»i châm biếm Tú Xương... những câu hát đối hóm hỉnh Cầu Lim, Ná»™i Duệ..., Trần BÃch Lan đến vá»›i tuổi trẻ qua ngả há»c đưá»ng bằng hình ảnh ngưá»i thầy Tây há»c, hiện sinh, tà i hoa và thÆ¡ má»™ng. Rồi ThÆ¡ Nguyên Sa ra Ä‘á»i. Ra Ä‘á»i trong bối cảnh Mai Thảo giã từ Hà Ná»™i, VÅ© Thà nh mÆ¡ giấc mÆ¡ hồi hương, Thanh Tâm Tuyá»n không còn cô độc, Cung Trầm Tưởng, Phạm Duy hát tiá»…n em giữa mùa thu Paris. VÅ© Khắc Khoan má»™ng thấy thần tháp rùa. Nháºt Tiến bước và o thá»m hoang. VÅ© Bằng nhá»› miếng ngon Hà Ná»™i. Bình Nguyên Lá»™c ký thác cho đò dá»c. Võ Phiến viết chữ tình. Nguyá»…n Văn Trung Ä‘ang nháºn định, VÅ© Hoà ng Chương mang tâm sá»± kẻ sang Tần. Ãinh Hùng lạc trong mê hồn ca... Hồi ấy, như Nguyên Sa kêu gá»i: Chúng ta -tức là những ngưá»i bạn cá»§a ông- không hô hà o đổi má»›i suông. "Chúng ta" phải đánh đổ những ngưá»i Ä‘i trước bằng tác phẩm văn há»c. "Chúng tôi" muốn đổi má»›i văn há»c, tác phẩm cá»§a chúng tôi đây, các anh Ä‘á»c xem có được không? Trước những xông xáo xuống đưá»ng cá»§a Sáng Tạo, Nhất Linh lên suối Ãa Mê tu tiên, VÅ© Hoà ng Chương khá» khà Kinh Kha há» Kinh Kha và Ãinh Hùng miệt mà i trên đưá»ng và o tình sá», Nguyên Sa hóm hỉnh ném và o sân trưá»ng trung và đại há»c, những hình ảnh bất ngá»: Hôm nay Nga buồn như con chó ốmVà há»c trò yêu ngay, chấp nháºn ngay. Há» dấu thÆ¡ Nguyên Sa trong áo, há» tán nhau bằng thÆ¡ Nguyên Sa. Nhưng há»c sinh, sinh viên không phải là má»™t giai cấp. Ãá»i sinh viên chỉ có má»™t thá»i. Ãá»i sinh viên sẽ chấm dứt như tuổi trẻ. Váºy mà thÆ¡ Nguyên Sa ở lại. Tại sao? Bởi vì nó đã tạo được má»™t mốc thá»i đại. Nguyên Sa không đổi má»›i vần Ä‘iệu. CÅ©ng không là m thÆ¡ tá»± do. Ông vẫn dùng vần Ä‘iệu cá»§a thÆ¡ tiá»n chiến. ThÆ¡ ông cÅ©ng không sâu sắc gì, ông nói trá»±c tiếp, không ngụ ý hà m ngôn. Ông trải ẩn dụ ra để chúng trở vá» vá»›i thá»±c tế so sánh, đơn giản và dá»… hiểu như nói vá»›i há»c trò. Tóm lại, ông Ä‘i thẳng và o câu chuyện yêu đương, ở chá»— con trai còn rụt rè chưa dám tán, ông nói phắt há»™: Không có anh lấy ai đưa em Ä‘i há»c vá»Cái tình ở đây là tình há»c trò, bồ bịch, Tây gá»i là copain, copine, hÆ¡n là tình yêu da diết, say đắm, "trưởng thà nh" trong thÆ¡ Xuân Diệu, Hà n Mạc Tá»... ThÆ¡ Nguyên Sa dò dẫm, vụng vá» như tuổi trẻ và o Ä‘á»i: Chân dÃu bước mà mắt nhìn vương vướngNhưng thÆ¡ Nguyên Sa cần thiết và trá»±c tiếp cho thá»i má»›i lá»›n. Cần thiết và trá»±c tiếp cho giai Ä‘oạn đổi má»›i. Cần
thiết vì ở má»™t thá»i Ä‘iểm má»›i, nếu muốn hạ bệ
quá khứ tiá»n chiến cá»§a các báºc đà n anh, không lẽ lại
vẫn nhai đi nhai lại một hình ảnh
ngưá»i
em sầu má»™ng cá»§a Lưu Trá»ng Lư đã cÅ© mèm. Mà phải
tạo ra một nà ng thơ mới, mốt hơn, điệu hơn. Nà ng thơ nà y
không thể tìm thấy trong
"Liên, đêm mặt
trá»i tìm thấy" cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n vá»›i những ý
thức chạy ngược trong tiá»m thức hoang loạn, há»c trò không
hiểu gì cả.
Nguyên Sa đã tạo được má»™t mẫu ngưá»i em lý tưởng: ngưá»i em Bắc Kỳ tóc ngắn, mặc áo lụa Hà Ãông và ngưá»i em nà y đã tức khắc thay thế ngưá»i em ngồi bên cá»a sổ cá»§a Lưu Trá»ng Lư trong tư thế văn há»c và trong lòng ngưá»i. Em bây giá» -tức là em những năm 60- phải là em Bắc kỳ di cư. Sau nà y Nguyá»…n Tất Nhiên có cóp lại mẫu ngưá»i em cá»§a Nguyên Sa, nhưng hÆ¡i muá»™n. Thá»i Nguyá»…n Tất Nhiên, các "em Bắc kỳ di cư" tóc đã Ä‘iểm sương rồi. Văn há»c hải ngoại chưa có "ngưá»i em". Chả biết "ngưá»i em Linda mặt ngang" cá»§a Ãá»— Kh. rồi có trở thà nh "ngưá»i em hải ngoại" chăng? Sá»± thà nh công cá»§a mẫu hình ngưá»i em tóc ngắn, áo lụa Hà Ãông, buồn như con chó đói, như con mèo ngái ngá»§ cá»§a Nguyên Sa không phải là chuyện đùa, nó phản ánh tÃnh cách áp đảo cá»§a văn há»c di cư ở miá»n Nam, những năm chia đôi đất nước. Ngưá»i Bắc di cư, mang theo má»—i ngưá»i má»™t hình ảnh Hà Ná»™i trong lòng, và o há»™i há»a, thi ca, tiểu thuyết... Những tên tuổi như Nguyá»…n Gia TrÃ, Tạ Tỵ, Thái Tuấn, Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Doãn Quốc Sỹ, Nháºt Tiến, Mặc Ãá»—, Mặc Thu, VÅ© Khắc Khoan, VÅ© Hoà ng Chương, Ãinh Hùng, Cung Trầm Tưởng... thá»i 54-60 vẫn còn chưa rÅ© được hÆ¡i hướng Hà Ná»™i cá»§a há». Duy nhất, có Phạm Duy, và cùng lắm Phạm Ãình Chương, vượt trên tÃnh địa phương, là ng xóm để tìm đến vá»›i tất cả má»i miá»n, ngay trong những ngà y đầu cá»§a thá»i kỳ chia đôi đất nước bằng Tình Ca, Tình Hoà i Hương, Con ÃÆ°á»ng Cái Quan, Mẹ Việt Nam, Há»™i Trùng Dương... Cho nên,
sá»± thà nh công cá»§a Nguyên Sa là đã vẽ được má»™t ngưá»i
em mới, điển hình cho một thế hệ tình yêu mới, một
giai đoạn văn hóa tư tưởng mới.
Sau nà y khi sang Mỹ, Nguyên Sa cho xuất bản táºp ThÆ¡ Nguyên Sa II, mượt mà hÆ¡n, đầy nhục cảm và đớn Ä‘au hÆ¡n: Anh nắm tay cho chặt tiếng đà nNhưng thÆ¡ ông không còn được má»i ngưá»i chú ý đến nữa. ThÆ¡ ông đã trở thà nh cổ Ä‘iển. Ngà y trước ông mở đưá»ng, bây giỠông Ä‘oạn háºu. Ãoạn háºu cho má»™t giai Ä‘oạn khó khăn, giai Ä‘oạn mà những ngưá»i cÅ© đã lần lượt ra Ä‘i và lá»›p ngưá»i má»›i chưa tháºt sá»± thà nh hình. * |
Nguyên
Sa, một bông hồng cho văn nghệ
Những suy tưởng vá» sáng tạo, vá» sá»± hình thà nh má»™t tác phẩm nghệ thuáºt, vá» khái niệm thẩm mỹ há»c... Ãt thấy xuất hiện trong văn há»c Việt Nam. Có lẽ đó là lý do khiến Nguyên Sa viết Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ năm 1967. Ãây là má»™t trong những tác phẩm hiếm hoi có tÃnh cách triết há»c thá»±c dụng trong Ä‘á»i sống tư tưởng và văn nghệ. Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ đối vá»›i Nguyên Sa tương tá»± như Viết Và Ãá»c Tiểu Thuyết đối vá»›i Nhất Linh. Cả hai Ä‘á»u tóm lược những kinh nghiệm và suy tưởng cá»§a ngưá»i cầm bút, sau má»™t thá»i kỳ sống và sáng tác. Nhất Linh
chá»§ yếu nghiêng vá» kỹ thuáºt xây dá»±ng tiểu thuyết mÃ
Thạch Lam đã có lần đỠcáºp đến trong Xuôi Dòng;
Nguyên Sa mổ xẻ vấn đỠsuy tưởng trong sáng tác nghệ thuáºt.
Nguyên Sa đi từ: 1- tình
cảnh nhà văn Việt Nam những năm năm mươi, sáu mươi, để
2- tìm chá»— đứng cá»§a văn há»c
nghệ thuáºt Việt Nam trong tình thế hiện đại, để
3- bầy tỠvỠsự già u có và nghèo nà n của văn
há»c nghệ thuáºt ta, để 4- đà o
sâu ná»—i cần thiết suy tưởng vá» nghệ thuáºt, ngõ hầu 5-
nhìn kỹ vỠý thức và nghệ thuáºt, và 6-
sự sáng tạo đỠtà i vỠ7-
khái niệm thẩm mỹ há»c.
Những suy nghiệm đó bắt nguồn từ nháºn thức vá» sá»± cô đơn. Sá»± cô đơn cá»§a thế hệ năm mươi, sáu mươi, thế hệ Nguyên Sa, mà ông gá»i là "sá»± cô đơn cá»§a thế hệ không có đà n anh". Ãây không phải là sá»± cô đơn trừu tượng, nháºp tâm nháºp tá»§y cá»§a ngưá»i cầm bút trước trang giấy trắng mà các triết gia chuyên nghiệp hay bà n đến. Ãây là cái cô đơn hiện thá»±c, sá» mó được, những thiếu vắng, mất mát, ly tán, kiệt quệ cá»§a thế hệ là m văn nghệ sau ngà y chia đôi đất nước. Nguyên Sa viết: "Chúng ta bước và o má»™t ngôi nhà trống rá»—ng, má»™t khu vưá»n bá» hoang, má»™t vÅ© trụ không ngưá»i, chẳng có ai trước mặt tháºt. [...] Bá»n hỠđâu cả rồi? [...] Chiến tranh đã trổ ra trăm cánh tay móng nhá»n trăm đầu miệng rá»™ng răng to để cướp mất ngưá»i nà y bằng cánh tay vÅ© khÃ, xóa mất ngưá»i kia bằng hà m răng chÃnh trị. Ngưá»i bị thá»§ tiêu, Khái Hưng đấy. Ngưá»i phiêu bạt rừng núi, ở quê ngưá»i chẳng vá», đứng lại tê liệt ở bên kia vÄ© tuyến, lặng lẽ rút khá»i thế giá»›i văn nghệ hoặc khoác lên vai chiếc áo chÃnh á»§y như những tác giả Lá»a Thiêng, Vang Bóng Má»™t Thá»i, Gá»i Hương Cho Gió. Mất cả, mất cả. [...]Ngưá»i Ä‘i sau, không có ngưá»i Ä‘i trước để cản đưá»ng. Nguyên Sa đã nháºn thấy sá»± trống rá»—ng ấy rất sá»›m. Trước những bà i báo đả kÃch Tá»± Lá»±c Văn Ãoà n, Nhất Linh không nói gì. Ãinh Hùng, VÅ© Hoà ng Chương im lặng. Lá»›p đà n anh còn lại, đây má»™t ngưá»i, kia má»™t ngưá»i, đã "không hợp thà nh má»™t lá»›p ngưá»i" để đòi há»i "chúng tôi" phải táºn lá»±c chống, phải vượt qua hay xin gia nháºp há». "Chúng tôi" đã phải "múa gáºy trong khoảng không", đã phải "đối thoại vá»›i chÃnh mình", phản kháng chÃnh mình, không biết là mình đã tìm ra được "những miếng võ ghê gá»›m" hay là chỉ "múa may há»—n loạn". Thế hệ
năm mươi, sáu mươi, ngoà i cái cô đơn siêu hình cá»§a ngưá»i
cầm bút còn thêm cái cô đơn hiện thực của một dân tộc
nghèo đói, ly tán chiến tranh. "Nhà văn,
nhà thÆ¡ chỉ có số pháºn mà dân tá»™c nó có".
Những
trống rá»—ng mà Nguyên Sa nháºn thấy ở thế hệ ông vẫn còn
kéo dà i cho đến bây giá». Ná»—i cô đơn nà y, ngưá»i cầm bút
hiện nay ở trong cÅ©ng như ngoà i nước, Ä‘á»u gặp phải, như
một cái rớp. Thế hệ nhà văn hôm nay vẫn đứng trước
một trống vắng, một thực tại không có đà n anh hoặc đà n
anh còn sống mà kể như không có, hỠkhông còn là một lực
lượng văn há»c đáng kể, không còn là những lá»±c cản đưá»ng
để kẻ đi sau có thể phản kháng, đạp đổ mà xông tới
những cái khác, hoặc cổ võ hỠđể xin gia nháºp há». Ãà n
anh cá»§a thế hệ hôm nay cÅ©ng bị dáºp vùi trong tráºn chiến
rồi trong hòa bình di tản, trong những chiến dịch luân lưu
trói, cởi, cởi, trói văn nghệ.
Bởi đúng như lá»i Nguyên Sa viết, nhà văn, nhà thÆ¡ chỉ có chá»— đứng mà dân tá»™c nó có (trang 37), chá»— đứng cá»§a má»™t dân tá»™c nhược tiểu, nghèo đói, chiến tranh, tan rã. Ở thá»i Nguyên Sa viết Má»™t Bông Hồng Cho Văn Nghệ má»i ngưá»i xôn xao há»i nhau: Sách cá»§a ai sắp được dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp? Nghe nói ngưá»i nà y sắp được dịch, ngưá»i kia sắp được dịch? Nhưng rồi cuối cùng vẫn trÆ¡ ra má»™t và i tên sách, má»™t và i địa chỉ xuất bản. Nghe nói Nhất Linh, nghe nói VÅ© Hoà ng Chương... sắp được dịch nhưng không thấy, không chắc gì cả. Kiá»u và Chinh Phụ Ngâm có được dịch ra Pháp ngữ vá»›i tư cách tà i liệu sưu tầm. Nguyên Sa viết: "Giá»›i văn há»c nghệ thuáºt Pháp Anh không bà n đến Nguyá»…n Du như ta bà n đến Victor Hugo hay Lamartine, Byron hay Keats. NghÄ©a là ngay khi được phiên dịch, tác phẩm cá»§a văn há»c nghệ thuáºt ta vẫn đứng ở cái chá»— khốn nạn ấy: hà ng ghế chót cá»§a đại sảnh, chá»— chầu rìa trong thiên đưá»ng cá»§a anh thánh đà n em mà cả các thánh đà n anh, cả Thượng Ãế, nếu có, Ä‘á»u không biết tên, không biết mặt. [...]
Nếu chúng
ta nhìn rộng ra đến những cuộc hội thảo quốc tế Việt
há»c, chúng vẫn xẩy ra bằng tiếng Pháp, tiếng Anh má»™t cách
tá»± nhiên mà ngưá»i được má»i cÅ©ng như ngưá»i tổ
chức không thấy má»™t trở ngại gì. Ngưá»i duy nhất phản
đối việc tiếng Việt không được sỠdụng ở các hội
nghị quốc tế Việt há»c hiện nay là giáo sư Nguyá»…n Văn
Trung, còn tất thẩy giới trà thức Việt Nam, trong cũng như
ngoà i nước, tham dá»± há»™i nghị Ä‘á»u mÅ© ni che tai, hồ hỡi
chấp nháºn mà không thấy có ý kiến phản đối nà o cụ thể
(1).
Từ nháºn
thức Nguyễn Du phải có chỗ đứng bên cạnh Shakespeare, Dante,
Hugo, Nguyên Sa nói đến "ý thức tìm hiểu sự thất bại"
và ông phân tÃch những cái nghèo nà n trong văn há»c nghệ thuáºt
Việt Nam. Theo ông, cái nghèo khổ thứ nhất cá»§a văn há»c
Việt Nam là sự thiếu
suy tưởng quy mô vá» nghệ thuáºt,
thiếu quan Ä‘iểm vá» nghệ thuáºt, vá» bản chất nghệ thuáºt,
bản chất sáng tác.
Nguyá»…n Du đã nghÄ© đến sá»± tương phản gay go giữa Tá»± Do và Ãịnh Mệnh, đến ba trăm năm sau, đến tÃnh chất "mua vui" cá»§a nghệ thuáºt. Tản Ãà đã nghÄ© đến Ä‘á»i đáng chán hay không đáng chán. Nguyá»…n Công Trứ đã nghÄ© đến chà nam nhi. Nguyá»…n Gia Thiá»u, Xuân Hương đã nghÄ© đến thân pháºn cá»§a ngưá»i phụ nữ, Ãặng Trần Côn đến háºu quả cá»§a chiến tranh. Khái Hưng, Nhất Linh vá» xã há»™i Việt Nam đầu thế ká»· XX... Tất cả những tác giả lá»›n cá»§a ta Ä‘á»u đã có những suy tưởng vá» nghệ thuáºt, vá» nhân sinh nhưng chưa có ai hệ thống hóa những ý thức đó thà nh những lý thuyết cÆ¡ bản vá» nghệ thuáºt để những ngưá»i Ä‘i sau có thể dùng được như ta dùng Sartre, Camus, Blanchot hay Breton, để những ngưá»i Ä‘i sau biết được yếu tÃnh cá»§a cái đã có, biết cái mình đã có, rõ hÆ¡n, là má»™t cách để đừng Ä‘i lại lối mòn, để vượt qua hay để là m má»™t cái gì khác há». Chẳng
hạn nếu chúng ta nắm rõ bản chất cái gá»i là thÆ¡ má»›i,
thì có lẽ bây giỠchúng ta đã vượt xa nó từ lâu, để
láºp ra những cái khác nó, chưa chắc là đã hay hÆ¡n nó, nhưng
chắc chắn phải khác nó.
Nếu nói đến má»™t chúc thư văn há»c cá»§a ngưá»i má»›i ra Ä‘i, thì chúc thư cá»§a Nguyên Sa nằm ở những dòng sau đây: "Văn há»c nghệ thuáºt và dân tá»™c ta không dừng mãi ở chá»— nà y. Và sá»± di chuyển, sá»± đổi thay đã bắt đầu ngay từ ý thức tà n nhẫn vá» thất bại. Sá»± đổi thay cá»§a dân tá»™c sẽ mang lại sá»± di chuyển cá»§a văn há»c nghệ thuáºt. Ngược lại, là m cho văn há»c nghệ thuáºt di chuyển, đổi má»›i, thoát xác trong thá»±c chất và sáng rõ trong chá»— đứng, chắc chắn sẽ là động lá»±c có sức mạnh khá»e hÆ¡n cả kinh tế, quân sá»±, chÃnh trị, là m cho đất nước hồi sinh, dân tá»™c vạm vỡ, tổ quốc bình phục." Paris,
tháng 5/1998
Chú thÃch:
Thụy Khuê (1) Ãây là tình hình tháng 5/98. Vá» sau có thay đổi. Có thể vì ý kiến cá»§a giáo sư Nguyá»…n Văn Trung đã được nghe chăng? Cho nên trong các cuá»™c há»™i thảo quốc tế vá» Việt há»c ngưá»i ta đã lẻ tẻ dùng tiếng Việt. © 1995-2001 Thụy Khuê |
[ Trở Vá»