Trong năm bản nhạc thơ ấy, có Kiếp Sau ít nổi tiếng hơn cả, nhưng lại là bài hay nhất. Thơ Cung Trầm Tưởng, nhạc Phạm Duy và tiếng hát Thái Thanh kết hưởng thành một thể toàn bích, gói trọn thiên thu trong khoảnh khắc. Nhạc Phạm Duy và giọng hát Thái Thanh, không lạ gì với thính giả, duy có chất Thơ trong bài Kiếp Sau, riêng nó đã đạt tới đỉnh nghệ thuật nhưng ít ai đề cập.

     Bài thơ rất ngắn, sau này Cung Trầm Tưởng có viết lại hai version khác, nhưng có lẽ vẫn không vượt được bản đầu in năm 1959 ở Sài gòn:

Bù em một thoáng trời gần,
đơm hoa kết mộng cũng ngần ấy thôi!
Bù em góp núi chung đồi
thiêu nương đốt lá cũng rồi hoang sơ
Bù em xuôi có ngàn thơ,
vẫn nghe trắc trở bên bờ sông thương
Quên thôi, bông sẽ phai hường,
mà xưa tiếng gọi nghe dường thiên thu.
Non sông bóng mẹ sầu u,
mòn trông ngưỡng cửa, chiều lu mái sầu
Thôi em xanh mắt bồ câu,
vàng tơ sợi nhỏ xin hầu kiếp sau...

     Trò chuyện về thơ tức là chuyện trò với chữ -vấn đề ngữ sự- nói như Cung Trầm Tưởng.

     Trước hết là chữ bù. Bù em. Phạm Duy có lẽ vì nhu cầu âm nhạc đã đổi ra đền. Ðền em, nũng nịu, Tây hơn, hợp thời hơn, nhưng Bù em, mới hiếm, mới Việt. Chữ đền có nghĩa đổi trao, lấy đi rồi đền lại. Chữ bù chỉ thấy cho, chỉ "lấp đầy". Nguyên lý lấp đầy lại rất phụ nữ, rất nhục cảm, rất Sartrien, rất Cung Trầm Tưởng. Bù lại gần với âm bu. Bu là gọi mẹ theo tiếng quê ta. Một người "Tây con" như Cung Trầm Tưởng thời ấy, làm thơ tặng những em "tóc vàng sợi nhỏ" mà lại viết Bù em thật tuyệt.

     Nhưng Phạm Duy có lý khi ông đổi lại là đền em. Ai cũng hiểu. Ở Phạm Duy là ý thức cộng đồng, ý thức dân ca, ở Cung Trầm Tưởng là ý thức biệt dã, ý thức thi ca. Bù em là ngôn ngữ thứ nhất, ngôn ngữ bùa chú khác lạ, không giống ai: Ngôn ngữ vừa được nhà thơ tác tạo. Cả bài thơ có hơi cổ điển, có hồn ca dao. Nhưng không phải ca dao thuần túy mà là ca dao đã hóa thân, cổ điển đã tục lụy.

Thiêu nương đốt lá cũng rồi hoang sơ

Thôi em xanh mắt bồ câu

Mà xưa tiếng gọi nghe dường thiên thu

     Tất cả những "cũng rồi", "mà xưa", "nghe dường" gieo vào câu thơ ở những chỗ bất ngờ nhất, làm lỗi nhịp, làm đảo thần lục bát, phát sinh một hồi âm mới: Wagner hay Mozart? Phạm Duy hay Văn Cao? Có hết. Tất cả đồng quy ở tiếng gọi thiên thu hay tất cả đều đã hoang sơ?

     Cung Trầm Tưởng đã xướng lên một thứ cổ dao hiện đại:

Non sông bóng mẹ sầu u
Mòn trông ngưỡng cửa, chiều lu mái sầu

Bù em một thoáng trời gần,
đơm hoa kết mộng cũng ngần ấy thôi!
Bù em góp núi chung đồi
thiêu nương đốt lá cũng rồi hoang sơ
Bù em xuôi có ngàn thơ,
vẫn nghe trắc trở bên bờ sông thương

Ngày đi, chiều tới không nghiêm,
khoan thai gió cởi phong niêm rũ buồn
Bờ nghiêng nắng giốc đường thuôn,
thiết tha tiếng cũ nghe luồn không trung.
                                          (Về Ðây)

Chiều buồn lạc thanh âm
Hoang sơ vào khuya tối
Linh hồn tôi dương cầm

 Chiều đông tuyết lũng âm u
bâng khuâng chiều tới tiếp thu trời buồn
 Nhớ ngày tầu cũng đi luôn,
ga thôn trơ nỗi, băng nguồn héo hon.
 Phường xa nhịp sắt bon bon,
tàu như dưới tỉnh, núi còn vọng âm.
 Sân ga mái giọt âm thầm:
Máu đi có nhớ hồi tâm đêm nào?
 Mình tôi với tuyết non cao;
với cồn phố tịnh buốt vào xương da;
 với mây trên nhợt ánh tà;
với đèn xóm hạ cũng là tịch liêu.
 Tôi về bước bước đăm chiêu,
tâm tư khoác kín sợ chiều lạnh thêm.

 Hoang liêu về chết tha ma
Tiếng chân gõ guốc người xa vắng người
                                         (Tương Phản)

     Cung Trầm Tưởng những năm cải tạo đã thay đổi quan niệm sáng tác, trữ tình chuyển sang dấn thân:

 "Người thơ xưa nói lên tâm thức bộ lạc. Người thơ tù "cải tạo" bây giờ, một nạn nhân kiêm chứng nhân, nói lên tâm thức cộng đồng của những người tù cải tạo. Cái tâm thức sâu thẳm, lên men từ khổ đau, thúc trướng bởi bản năng tập quần, xúc tác ra một nhân gian thuần nhất, nền cộng hòa của những người anh em đồng cảnh, những người tù cùng khổ." (Ainsi parlait le poète)

 Áo tù thẫm máu đôi vai
Bàn chân nứa chém, vành tai gió lùa
 Ngó tay bỗng thấy già nua
Cứa êm thân xác mấy mùa thu qua
 Môi cằn, má hóp thịt da
Ngô vơi miệng chén, canh pha nước bùn
 Ðêm nằm ruột rỗng vai run
Ðầu kề tiếng suối, chân đùn bóng đêm

 Sớm đi đội gió đỉnh đầu
Tưởng như hồn chết giữa vầu nứa khô
 Ðường lên dang nứa nhấp nhô
Ngả nghiêng mây núi, lệch xô đất trời
                              (Ðường lên dang nứa)

 Mồ dẹt thời gian xe hủ lô
Sương tang sô xóa bặt sông hồ
 Niềm đau sờ thấy hồn vong tộc
Nham nháp trời và sần đất thô

 Và đi cho tới cùng đường
Của heo hút xứ khôn lường khổ đau
 Thoắt đi tóc đã phai màu
Như nghìn tang trắng quấn đầu vi lô
 Chiều tê sương sập nấm mồ
Vùi chôn chú bé hồ đồ năm xưa.

Paris, tháng 10/1999
Thụy Khuê

© 1995-2001 Thụy Khuê