Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng II
Albert Camus (1913-1960) |
Albert Camus sinh tại Mondovi, thuá»™c vùng Constantinois, miá»n đông
Algérie, ngà y 7 tháng 11 năm 1913 và mất ở Villeblevin, gần
Montereau, phÃa đông nam Paris, trong má»™t tai nạn xe hÆ¡i ngà y
4 tháng 1 năm 1960. Xuất thân trong má»™t gia đình nghèo, há»c
triết song phải bá» dở vì bệnh lao. Bệnh táºt và nghèo đói
là hai yếu tố tác thà nh cái mà sau nà y Camus gá»i là phi lý
và tạo nên má»™t ước muốn gần như vô vá»ng để sống còn,
đó là ná»n móng cÆ¡ bản trong Camus con ngưá»i và tác phẩm.
Bắt đầu viết báo và gia nháºp đảng Cá»™ng Sản từ năm 1934 đến 1937. Tại Alger, Camus xây dá»±ng nhóm Théâtre du travail (Kịch Lao Ãá»™ng), Ä‘iá»u khiển má»™t nhà văn hóa và cho in hai táºp tiểu luáºn đầu tiên: L'envers et l'endroit (Bá» Trái Và Bá» Mặt), 1937 và Noces (Giao Cảm), 1938. Giữa những năm 38 và 40, hoạt động cá»§a Camus trong tá» Alger Républicain rồi Soir Républicain tố cáo những bất hạnh cá»§a ngưá»i Hồi giáo, đã buá»™c ông phải rá»i bá» Algérie vì bị chÃnh quyá»n thuá»™c địa trù ếm, không kiếm được việc là m. Trong đại chiến thứ hai, tại Pháp, Camus là m việc cho Combat (Ãấu Tranh) ngay khi tá» báo còn trong thá»i kỳ bà máºt. Sau khi nước Pháp được giải phóng, Camus trở thà nh chá»§ bút tá» Combat, má»™t diá»…n đà n quan trá»ng trong lịch sá» báo chà Pháp. Năm 1942, cho in táºp Le mythe de Sisyphe (Huyá»n Thoại Sisyphe) và cuốn tiểu thuyết đầu tiên L'étranger (Ngưá»i Xa Lạ), hai tác phẩm chá»§ yếu cá»§a Camus. Tiếp theo là hai kịch bản Le malentendu (Ngá»™ Nháºn) 1944 và Caligula 1945. Năm 1945, khi ngưá»i dân thà nh phố Sétif ở Algérie nổi dáºy và bị đà n áp đẫm máu, Camus đã tìm má»i cách đánh động lương tâm ngưá»i Pháp ná»™i địa. Nhưng vô hiệu.
Năm 1937, tiểu thuyết La peste (Dịch Hạch) ra Ä‘á»i, tạo
được tiếng vang lá»›n. Rồi sá»± xuất hiện cá»§a táºp tiểu
luáºn L'homme révolté (Ngưá»i Nổi Loạn) năm 1951, dẫn
đến các cuộc bút chiến sôi nổi và sự đoạn tuyệt giữa
Jean Paul Sartre và Albert Camus. Sartre trách Camus, trong cách phê
bình đã lẫn lộn Nazi và Staline, trong khi Camus chỉ muốn xác
láºp má»™t thứ đạo đức quần chúng hướng vá» tình nhân
loại, trực diện với tội ác, một cách nối dà i Dịch Hạch.
1956 xuất hiện
La chute (Sa Ãá»a), tác phẩm quan trá»ng
cuối cùng của Camus.
Giải thưởng Nobel 1957 trao cho toà n bá»™ sá»± nghiệp văn há»c cá»§a Albert Camus. Kết hợp hà i hòa giữa ba yếu tố: Con ngưá»i, hà nh động và tác phẩm, Camus tạo ra má»™t toà n bá»™ chữ nghÄ©a hướng vá» thân pháºn con ngưá»i, khởi Ä‘i từ phi lý, dẫn đến nổi loạn và tá»± do. |
|
"Je
fus placé à mi-distance de la misère et du soleil". Tôi
đã được đặt giữa khốn cùng và mặt trá»i. Tôi sinh ra
giữa ánh dương và cùng khốn. Albert Camus viết như thế trong
táºp tiểu luáºn đầu tay L'envers et l'endroit (Bá» Trái
Và BỠMặt) xuất hiện năm 1937 tại Alger. Khốn cùng và mặt
trá»i, là hai diện sắc cá»§a Algérie Châu Phi, quê hương Albert
Camus, nhà văn nhân bản nhất của Pháp trong thế kỷ XX.
Ngay từ những trước tác đầu tiên, khi còn rất trẻ, Camus đã nhìn ná»—i Ä‘au Alger như má»™t vết thương mở ngá» vá» phÃa trá»i (Alger ... s'ouvre dans le ciel comme une bouche ou une blessure). Noces là má»™t táºp tùy bút tình ca viết cho quê hương Algérie, quê hương cá»§a mà u da, cá»§a nghèo đói, dáºy mùi khổ ngải(1) đắng cay, rạng ánh mặt trá»i và thẳm sâu biển cả. Noces là má»™t tụng ca tình đất và tình ngưá»i. Noces hôn phối những địa danh Tipasa, Djémila, Oran, Alger vá»›i sa mạc, vá»›i những khổ Ä‘au và nô lệ, vá»›i niá»m hoan lạc vô bá» trong tình yêu và sá»± xác tÃn vá» cái chết vô vá»ng rút ra từ kinh nghiệm má»™t "nghá» là m ngưá»i" (métier d'homme). Sau nà y, Camus giải thÃch cách phân phối tác phẩm cá»§a mình: "Trước hết, tôi muốn diá»…n tả sá»± phá»§ định dưới ba hình thức: bằng tiểu thuyết vá»›i Ngưá»i Xa Lạ, bi kịch vá»›i Caligula và Ngá»™ Nháºn, và tư tưởng vá»›i Huyá»n Thoại Sisyphe.Cùng trong phong trà o hiện sinh, Albert Camus vừa gần, vừa xa Jean Paul Sartre ngay từ những năm 30. Từ lý thuyết hiện sinh -được định vị như sá»± Ä‘i tìm bản thể cá»§a con ngưá»i- Albert Camus giữ lại những hướng chÃnh, đặc biệt là : - Nhân bản: Chá»§ nghÄ©a hiện sinh như má»™t chá»§ nghÄ©a nhân bản (Sartre). Nhân bản đã nằm trong bản chất Camus con ngưá»i, đã chi phối cái viết cá»§a Camus từ những tác phẩm đầu tiên nghiêng mình xuống Alger Ä‘au khổ, đã định hướng những hà nh động chÃnh trị cá»§a Camus, chống lại tá»™i ác đến từ má»i phÃa (chÃnh quyá»n thá»±c dân, Ãức Quốc Xã, Staline, ...)Có thể nói Albert Camus và Simone de Beauvoir là hai nhánh lạc quan cá»§a hiện sinh, tin rằng con ngưá»i có thể có hạnh phúc trong cuá»™c Ä‘á»i phi lý. * Hai tác phẩm lá»›n đầu tiên cá»§a Camus xuất hiện năm 42 là má»™t cặp bà i trùng: Huyá»n Thoại Sisyphe và Ngưá»i Xa Lạ. Huyá»n Thoại Sisyphe phân tÃch phi lý dưới dạng triết lý, và tiểu thuyết Ngưá»i Xa Lạ đưa ra hình ảnh cụ thể cá»§a ngưá»i phi lý. ChÃnh xác hÆ¡n Huyá»n Thoại Sisyphe là táºp hiện tượng luáºn mổ xẻ hai vấn Ä‘á»: phi lý và tá»± tá», tìm mối tương quan giữa hai hiện tượng nà y. Hai nhân váºt Sisyphe và Meursault là chứng từ cho tÃnh chất phi lý trong thân pháºn con ngưá»i. Mở đầu Huyá»n Thoại Sisyphe, Camus nói ngay: "Chỉ có má»™t vấn đỠtriết lý thá»±c sá»± nghiêm chỉnh, đó là tá»± tá». Xét xem Ä‘á»i đáng sống hay không đáng sống, là trả lá»i cho câu há»i cÆ¡ bản cá»§a triết há»c." (trang 17, Folio Essais, 1998). Và tác giả đã trả lá»i câu há»i nà y bằng biện chứng phân tâm đối tượng.Sisyphe là má»™t nhân váºt huyá»n thoại Hy Lạp, được Homère coi như kẻ minh mẫn nhất và cẩn trá»ng nhất trong bá»n nhân sinh. Nhưng lại có những ý kiến khác rất tiêu cá»±c vá» Sisyphe. Và đó là lý do khiến các vị thần thánh đã đầy Ä‘á»a Sisyphe xuống địa ngục, bắt phải triá»n miên lấy hết sức bình sinh lăn má»™t hòn đá lá»›n từ chân núi lên trên đỉnh núi, nhìn nó rÆ¡i xuống. Rồi lại từ từ xuống núi, và cố gắng lăn nó trở lên đỉnh... Sisyphe là biểu tượng cá»§a ngưá»i phi lý: Hình ảnh Sisyphe không xa vá»›i hình ảnh má»™t ngưá»i thợ: suốt ngà y là m má»™t việc, suốt Ä‘á»i là m má»™t việc, hoà n tất rồi, lại quay trở lại bắt đầu má»™t việc khác cÅ©ng y như trước. Thân pháºn con ngưá»i nà o cÅ©ng có má»™t chút Sisyphe ở trong: sáng vác ô Ä‘i, tối vác ô vá». Ãiá»u đáng chú ý nhất là lúc Sisyphe xuống núi, ý thức được những cố gắng mình vừa hoà n thà nh, ý thức được tÃnh phi lý cá»§a Ä‘á»i mình mà còn có can đảm bắt đầu lại: Lúc đó Sisyphe lá»›n lao hÆ¡n định mệnh và ngoan cưá»ng hÆ¡n đá tảng: Ãó là giá trị, đó là hạnh phúc cá»§a con ngưá»i. Camus kết luáºn: "Sá»± tranh đấu để đạt tá»›i những đỉnh đủ để lấp đầy trái tim con ngưá»i. Phải mưá»ng tượng là Sisyphe sung sướng." (trang 168) Tất cả biện chứng trong huyá»n thoại Sisyphe xoay quanh vấn Ä‘á»: Ãá»i phi lý, váºy có đáng sống không? Và kết luáºn lô-gÃch nhất trong sá»± khám phá tÃnh chất phi lý phổ quát cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, là tá»± tá». Tại sao Sisyphe không tá»± tỠđể chấm dứt thân pháºn nghiệt ngã cá»§a mình? Camus từ chối lô-gÃch tá»± tá». Bởi cuá»™c Ä‘á»i dù phi lý, dù vô nghÄ©a, không có nghÄ©a là đá»i không đáng sống. Ngược lại, trong cái vô nghÄ©a ấy, con ngưá»i tồn tại, Sisyphe chấp nháºn tÃnh vô nghÄ©a cá»§a cuá»™c Ä‘á»i và tìm thấy hạnh phúc trong thân pháºn phi lý. * Trong tiểu
thuyết Ngưá»i Xa Lạ, nhân váºt Meursault trở thà nh ngưá»i
phi lý bằng xương bằng thịt, thoát khá»i huyá»n thoại.
"Hôm nay mẹ chết. Hay có thể là hôm qua. Tôi không biết." (trang 9, Folio, 1975)Trong suốt hà nh trình tiểu thuyết, Meursault luôn luôn láºp Ä‘i láºp lại ý tưởng: Tôi không biết (je ne sais pas). Không có gì hết (rien). Sao cÅ©ng được (ça m'est égal). Thì cÅ©ng thế thôi (ça revient au même): Bất khả tri là bá»™ mặt thứ nhất cá»§a hiện sinh con ngưá»i. Mẹ chết
tại nhà dưỡng lão. Meursault đến thăm mẹ ở nhà xác. Ngưá»i
gác cá»a đỠnghị mở quan tà i cho anh xem mặt mẹ. Meursault
từ chối. Há»i tại sao? Trả lá»i không biết.
Bất khả
tri -Meursault không biết, không hiểu- Meursault là nguồn cội
cá»§a sá»± "xa lạ" nÆ¡i con ngưá»i đối chất vá»›i những biện
luáºn, biện chứng cá»§a ý thức hệ chÃnh trị, đạo đức
hay tôn giáo, luôn luôn có tÃnh cách giác ngá»™ giáo Ä‘iá»u,
là m chá»§ tình thế, là m chá»§ cái biết, muốn dạy bảo vÃ
giáo dục con ngưá»i.
Dưới ánh nắng chói chang cá»§a Alger, trong lúc lang thang trên bá» biển, sau khi đánh lá»™n, nếu trá»i không nắng quá. Xin nhấn mạnh: nếu trá»i không nắng quá, Meursault có lẽ đã không phải bước dấn lên má»™t bước để tránh ánh mặt trá»i chói chang rá»i và o mắt. ChÃnh cái bước dấn thêm đó đã là m cho gã Ả-Ráºp -vừa đánh lá»™n vá»›i bá»n Meursault lúc trước- giáºt mình, rút dao găm ra để phòng thá»§ và đưa Meursault đến hà nh động giết ngưá»i -cÅ©ng để tá»± vệ-. Nhưng cái nắng quái ác đó không nằm trong má»™t lô-gÃch chấp nháºn được cá»§a quan tòa, mặc dù: tÃnh chất bất kỳ, phi lý là điá»u kiện thứ nhất cá»§a nhân sinh. Trừ mặt trá»i, Meursault không biết tại sao mình giết ngưá»i. Trước tòa Meursault hoà n toà n ở trong sương mù như nghe ngưá»i ta nói vá» má»™t ngưá»i khác: Quan tòa, thẩm phán, công tố, nhân chứng, luáºt sư ... gỡ tá»™i hay buá»™c tá»™i, má»—i ngưá»i tạo ra má»™t luáºn chứng hùng hồn, dá»±ng lên những thoại xa lạ, hoà n toà n không dÃnh dáng gì đến Meursault. Há» tạo nên má»™t thế giá»›i "xa lạ" cá»§a những con ngưá»i không thá»±c biết vá» nhau. Má»™t thế giá»›i bất khả tri. Bất khả tri nằm trong thân pháºn con ngưá»i. Mounier, khi phê bình Camus đưa ra nháºn xét: "Con ngưá»i phi lý không phải là con ngưá»i được giải phóng mà là con ngưá»i bị vây khổn không có ngà y mai." Tháºt váºy. Con ngưá»i phi lý không thể giải thÃch, bởi má»i giải thÃch Ä‘á»u vô Ãch, Ä‘á»u là đối thoại vá»›i bức tưá»ng. Chỉ còn lại hai giải pháp, hoặc là là m loạn, hoặc chấp nháºn phi lý. Bị kết án tá» hình. Thoạt tiên, đối diện vá»›i viên linh mục tư tế (aumônier), Meursault nổi loạn, chống đối, gà o thét sá»± vô tá»™i cá»§a mình. Chống đối tÃnh chất phi lý cá»§a thân pháºn. Nhưng rồi Meursault chấp nháºn phi lý và cuối cùng, trước khi bị xá», "anh cảm thấy mình hạnh phúc và mong ước có nhiá»u ngưá»i Ä‘i xem cuá»™c hà nh hình và đón nháºn anh vá»›i những lá»i hò hét căm thù." (trang 187) Ngưá»i Xa Lạ là má»™t trong những cuốn tiểu thuyết chá»§ yếu cá»§a Pháp trong thế ká»· XX. TÃnh chất bà máºt, văn phong lạ, cách đặt vấn đỠthân pháºn con ngưá»i lồng trong hai nét chÃnh phi lý và bất khả tri, mở cá»a cho nhiá»u ngòi bút khác đến sau. Ngưá»i xa lạ như má»™t bi kịch kÃn cá»§a con ngưá»i muốn khám phá bản thân mình trong má»™t mê cung, không lối thoát, và cho đến phút chót, ngưá»i ấy vẫn "xa lạ" vá»›i chÃnh mình. * Trong Dịch
Hạch (La peste) thủ phạm của phi lý là vi trùng bệnh
dịch. Oran, thà nh phố Algérie bên bá» Ãịa Trung Hải, thà nh
phố bị bệnh dịch hạch, Oran đóng cá»a trao thân cho dịch
hạch, cắt đứt với thế giới bên ngoà i và ném dân mình
chồng chất lên nhau mà chết, ngưá»i nỠđè lên ngưá»i kia,
trong cô đơn, không lối thoát.
Rieux trả lá»i cha Paneloux: "Cứu rá»—i nhân sinh là má»™t chữ quá lá»›n đối vá»›i tôi. Tôi không nhìn xa như thế. Tôi chỉ chú ý đến sức khá»e. Sức khá»e con ngưá»i trước tiên." (trang 198, Folio 1980)Bởi sức khá»e là hiện sinh, là đá»i sống, là đang sống, là vấn đỠcá»§a con ngưá»i. Cứu rá»—i là lý tưởng, là hy vá»ng, là kiếp sau, là vấn đỠcá»§a Thượng Ãế. Ngưá»i thầy thuốc không hy vá»ng và o sá»± sống ra ngoà i sá»± sống như ngưá»i thầy tu. Sáng suốt, Rieux biết rõ: Cái chết đối vá»›i con ngưá»i chỉ là án treo. Cuối cùng rồi ai cÅ©ng phải chết. Rieux ý thức được rằng chiến đấu vá»›i bệnh dịch chỉ để kéo dà i thêm án treo, và cuá»™c chiến đấu ấy vô Ãch, phi lý có tÃnh chất Sisyphe ở trong, nhưng không thể không có được. Vì nó là cÆ¡ bản, là nguồn hạnh phúc và lý do tồn tại cá»§a con ngưá»i. * |
|
Trong tác
phẩm Dịch Hạch, bệnh dịch Nazi cà n quét, tiêu hủy
Âu Châu, nhưng vẫn có những bác sÄ© Rieux Ä‘iá»m tÄ©nh và can
trưá»ng cố gắng "hà nh nghá» là m ngưá»i", cố gắng phấn
đấu vá»›i dịch trùng, ngăn chặn là n sóng giết ngưá»i, chống
lại phi nhân bằng có nhân, chống lại tội ác bằng nhân
bản. Dịch Hạch là tác phẩm của một Camus lạc quan
và tin tưởng và o cuá»™c Ä‘á»i phi lý.
L'homme révolté, Ngưá»i Nổi Loạn, có thể xem như má»™t biến Ä‘iệu cá»§a Dịch Hạch trong thể tiểu luáºn hùng văn. Tác giả muốn đỠnghị vá»›i độc giả má»™t suy nghiệm toà n bá»™ vá» tiến trình nổi loạn và tá»™i ác. Ãứng trước tÃnh chất phi lý cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, nổi loạn là cần thiết, là phương tiện duy nhất để vượt qua thân pháºn phi lý. Nhưng tại sao từ cÆ¡ nguyên chÃnh đáng cá»§a những ngưá»i bị đà n áp, ngưá»i nổi loạn lại chuyển hướng, liên kết vá»›i tá»™i ác để tác thà nh những thể chế độc tà i, toà n trị trong thế ká»· XX? Ngưá»i
Nổi Loạn được Camus xác định như một cố gắng của
tác giả để tìm hiểu thế hệ cá»§a ông. Theo Camus, vấn Ä‘á»
chá»§ yếu trong thế ká»· XX là vấn đỠgiết ngưá»i.
Ngưá»i
Nổi Loạn thực chất viết vỠlịch sỠnổi loạn của
con ngưá»i, Ä‘i từ kinh thánh, truyá»n thuyết, xuyên qua các
tư tưởng Hy Lạp đến các cuộc cách mạng hiện đại, biện
chứng bằng các hình tượng tìm thấy trong tôn giáo, chÃnh
trị, văn há»c, triết há»c...
Nổi loạn siêu hình là sá»± nổi loạn cá»§a con ngưá»i chống lại Ä‘iá»u kiện nhân sinh, chống lại thân pháºn. Nổi loạn siêu hình dẫn đến "Nổi loạn lịch sá»": Nổi loạn lịch sá» dẫn đết giết vua và máy chém. Nhưng trước tiên, ngưá»i nổi loạn là gì? Camus trả lá»i: là ngưá»i nói: Không. Nhưng nếu hắn từ chối, hắn không từ bá»: hắn cÅ©ng là kẻ đã nói vâng ngay từ đầu. Má»™t ngưá»i nô lệ, đã ngoan ngoãn nháºn lệnh chá»§ suốt Ä‘á»i, bá»—ng nhiên hắn cưỡng lại: Không! Tiếng không nà y có nghÄ©a gì? Có nghÄ©a rằng: Quá lắm rồi, chịu hết nổi. Chữ không chứng tá» cái giá»›i hạn mà ngưá»i chá»§ không thể vượt qua. Phản kháng là hà nh động ý thức được cái ranh giá»›i mà kẻ đà n áp không thể vượt qua. Ngưá»i phản kháng có thể chấp nháºn cái chết. Chết đứng, chứ không chịu sống quỳ. (trang 27) Nổi loạn,
trước tiên là ý thức cá nhân chống lại Ä‘iá»u kiện nhân
sinh, rồi trở thà nh ý thức cộng đồng:
"Tôi nổi loạn, váºy chúng ta cùng nổi loạn." (Je
révolte donc nous sommes)
Tất cả
những cuộc nổi loạn như nổi loạn nô lệ, nổi loạn nông
dân, nổi loạn khốn cùng... hầu như Ä‘á»u Ä‘i trên má»™t con
đưá»ng: ác giả ác báo.
Tất cả những cuá»™c cách mạng hiện đại Ä‘á»u đưa đến sá»± cá»§ng cố sức mạnh cá»§a thế quyá»n nhà nước: Cách mạng 1789 cá»§a Pháp dẫn đến đế chế chuyên chÃnh cá»§a Napoléon; 1848 mở ngõ cho Napoléon đệ tam; cách mạng 1917 dẫn đến Staline, rồi Mussolini và Hitler (trang 226). Camus trong L'homme révolté, đã Ä‘i từ "khá»§ng bố cá nhân" để tiến tá»›i "khá»§ng bố nhà nước". Hitler đã sáng tạo ra cái gá»i là "chuyển động chinh phục không ngừng": Nhà nước biến thà nh bá»™ máy váºn hà nh chuyển động ấy, tức là bá»™ máy chinh phục và đà n áp. Mussolini, luáºt gia la-tinh, dá»±a trên "lý do quốc gia" (raison d'Etat), biện luáºn để tuyệt đối hóa quan niệm nà y: "Không có gì ngoà i Quốc gia, trên Quốc gia, chống lại Quốc gia. Tất cả là cá»§a Quốc gia, cho Quốc gia, ở trong Quốc gia." Và Ãức Quốc Xã đã bồi bổ thêm cho láºp luáºn nà y má»™t hình thức tôn giáo. Má»™t tá» báo Nazi viết: "Bổn pháºn thiêng liêng cá»§a chúng ta là phải dìu dắt ngưá»i vá» nguồn, ngưá»i vá» mẹ. Thá»±c ra, đó là phụng sá»± Thượng Ãế." (trang 233) Ai là Thượng Ãế ở đây? Má»™t tuyên ngôn chÃnh thức cá»§a đảng cho biết: "Má»i ngưá»i trên trần hãy tin tưởng và o Adolf Hitler, vị Fuhrer (nguyên thá»§) cá»§a chúng ta... và (tâm niệm) rằng đảng Quốc Gia Xã Há»™i là niá»m tin duy nhất đưa dân tá»™c đến miá»n vÄ©nh phúc." (2) Marx, vá»›i
chá»§ trương vô thần tuyệt đối, đặt "Ngưá»i trên địa
vị tối cao cá»§a con ngưá»i." Nhìn dưới khÃa cạnh nà y, chá»§
nghĩa xã hội của Marx là một "kỹ nghệ" thần thánh hóa
con ngưá»i. Marx vừa là tiên tri trưởng giả, vừa là tiên
tri cách mạng. TÃn ngưỡng khoa há»c cá»§a Marx thoát thai từ
nguồn gốc trưởng giả: Sự tiến bộ, tương lai của khoa
há»c, tôn thá» kỹ thuáºt và sản xuất là những huyá»n thoại
đã tạo thà nh những tÃn Ä‘iá»u cá»§a thế ká»· XIX.
Bẩy triệu ngưá»i Do Thái và o lò thiêu, bẩy triệu ngưá»i Âu Châu bị giết hay bị lưu đầy, mưá»i triệu nạn nhân chiến tranh, chưa đủ cho lịch sá» phán Ä‘oán, lịch sỠđã quá quen vá»›i tá»™i ác. Nhưng vá»›i Hitler, sá»± cà n quét cuối cùng má»›i thá»±c là ghê gá»›m: Tại phiên tòa Nuremberg, theo nhân chứng cá»§a Speer, Hitler, sau khi bại tráºn, đã đòi há»i má»™t cuá»™c tá»± váºn toà n diện, tiêu há»§y hoà n toà n nước Ãức. Ãối vá»›i Hitler, chỉ có má»™t giá trị độc nhất là thà nh công. Ãức thất bại. Ãức đê hèn và phản bá»™i. Ãức phải chết. Hitler nói: "Nếu dân tá»™c Ãức không có khả năng thắng, dân tá»™c Ãức không xứng đáng sống." Hitler là má»™t khuôn mặt độc tà i duy nhất trong lịch sá», cà n quét tất cả những gì trên đưá»ng Ä‘i, chỉ để lại cho dân tá»™c và nhân loại hai yếu tố: giết ngưá»i và tá»± tá». * Nhưng thần
tượng phát-xÃt, mặc dù có muốn "dìu dắt" thế giá»›i, cÅ©ng
không bao giỠmơ tưởng đến một "đế quốc toà n cầu" (empire
universel). Hitler, ngạc nhiên trước những "thà nh công" của
mình, đã hướng phong trà o "tỉnh lẻ" của y vỠmột giấc
mÆ¡ không chÃnh xác cá»§a má»™t đế quốc Ãức không có gì liên
hệ với "thế giới đại đồng".
Theo Marx,
tất cả hiện thá»±c con ngưá»i tìm thấy nguồn cá»™i trong tương
quan sản xuất. Kinh tế. Cái sẽ trở thà nh lịch sá» lÃ
cách mạng, bởi vì kinh tế là cách mạng.
Tư bản luáºn lấy lại biện chứng chá»§ và tá»› cá»§a Hegel, nhưng thay thế khái niệm "ý thức vá» mình" bằng "độc láºp kinh tế" [con ngưá»i là má»™t con váºt có ý thức vá» mình (Hegel), con ngưá»i là má»™t con váºt độc láºp kinh tế (Marx)]. Và thay thế: "sá»± thống trị chung cục cá»§a tinh thần" bằng "sá»± hình thà nh chá»§ nghÄ©a cá»™ng sản." (trang 253) Con ngưá»i sinh ra cùng vá»›i sản xuất và xã há»™i. Sá»± bất công đến từ "sở hữu", đến từ các giai cấp xã há»™i. Lịch sá» con ngưá»i là lịch sỠđấu tranh giai cấp. Phải triệt tiêu giai cấp. Triệt hạ sở hữu. Không phải giai cấp vô sản thần thánh gì, nhưng vì há» bị đầy Ä‘á»a trong những Ä‘iá»u kiện vô nhân nhất. Nhiệm vụ cá»§a ngưá»i vô sản là phải là m rạng nhân cách tối thượng trong cái nhục tối cao. Vì Ä‘au khổ và đấu tranh, ngưá»i vô sản trở thà nh ngưá»i-chúa (homme christ), đã chuá»™c lá»—i bán chúa. Nhưng vị Chúa-Ngưá»i nà y còn là chúa phục thù. Hắn thá»±c thi, theo Marx, án lệnh mà tư sản tá»± mang trong mình "Tất cả những ngôi nhà ở thá»i đại nà y Ä‘á»u bị đánh dấu bằng má»™t cái tháºp tá»± đỠbà máºt. Quan tòa là lịch sá», là kẻ thi hà nh bản án: Ngưá»i vô sản." (trang 260) Camus viết: "Sá»± đòi há»i công lý trở thà nh phi công lý nếu nó không dá»±a, trước tiên, trên má»™t ná»n tảng biện minh có đạo đức vá» công lý. Thiếu Ä‘iá»u đó, tá»™i ác sẽ trở thà nh nhiệm vụ." (trang 265) Cuá»™c đấu tranh giai cấp, từ nay, sẽ đẫm máu và phản lại tất cả má»i hình thức nổi loạn. Trong cuá»™c cách mạng má»›i nà y "tương lai" là sở hữu tối cao mà những kẻ lãnh đạo cách mạng hứa hẹn sẽ dà nh cho những nô lệ má»›i: Má»™t thiên đưá»ng chung cục trong thế giá»›i đại đồng xã há»™i chá»§ nghÄ©a. * L'homme révolté, Ngưá»i Nổi Loạn, ra Ä‘á»i năm 1951, giữa thá»i kỳ chiến tranh lạnh như má»™t quả bom. Camus bị tứ phÃa kết tá»™i, nhất là những bạn đồng hà nh trong nhóm Les Temps Modernes (Thá»i Má»›i), chá»§ yếu là Sartre. Lúc đó,
Camus và Sartre, cả hai Ä‘á»u biết sá»± hiện diện cá»§a các
trại cải tạo dưới thá»i Staline. Camus chá»§ trương phải
đưa sá»± thá»±c ra ánh sáng, nhưng Sartre cho rằng phải tháºn
trá»ng, không nên là m thối chà thà nh phần vô sản.
Năm 1960, khi Camus mất, Sartre, trong bà i tưởng niệm, có những dòng rất cảm động: "Vừa má»›i hôm qua, chúng tôi vẫn còn há»i nhau: Anh ấy có sẽ lên tiếng không? Sá»›m muá»™n thế nà o rồi anh ấy cÅ©ng lên tiếng... Tôi thầm há»i: Anh nghÄ© sao? Anh nghÄ© sao ngay lúc nà y đây?" * |
|
Ở ghế
bị "buá»™c tá»™i", Camus đã im lặng trong nhiá»u năm, không sáng
tác gì má»›i, từ 1951 L'Homme révolté (Ngưá»i Nổi Loạn)
đến 1956 La chute (Sa Ãá»a) ra Ä‘á»i. La chute có thể lÃ
sá»± "trả lá»i" thầm lặng cá»§a Camus, vá»›i thế giá»›i quan tòa
đã xỠông những năm 51, 52.
Nhân váºt chÃnh, Clamence trong La chute, có nhiá»u nét giống những bạn đồng hà nh cá»§a Camus ngà y trước, đặc biệt "rất Sartre": đại trà thức, thông thái, trịch thượng, nhà ở khu la-tinh, gần Saint Germain des Prés -cái nôi cá»§a hiện sinh- thÃch xuống đưá»ng, đấu tranh cho những "nghÄ©a vụ lá»›n", "nghÄ©a vụ nhá»". Nhưng La chute không chỉ dừng lại ở sá»± "trả lá»i", thanh toán má»™t cuá»™c luáºn chiến cá nhân, mà nó đã Ä‘i xa, đến má»™t chân trá»i khác trong sá»± suy nghiệm cá»§a con ngưá»i vá» bản thân mình. Vá»›i Ngưá»i Nổi Loạn, Camus muốn giữ khoảng cách vá»›i phong trà o hiện sinh, Camus chỉ trÃch vô thần và cá»™ng sản. Nhưng chÃnh Camus, vá»›i La chute, lại quay vá» vá»›i hiện sinh trong cái nghÄ©a sâu xa nhất: La chute Ä‘i tìm bản thể con ngưá»i. La chute (Sa Ãá»a) là tác phẩm bà máºt và lạ kỳ nhất cá»§a Camus. Bà máºt và lạ kỳ như thể chất con ngưá»i. Tác phẩm phản ánh ý nghÄ©a Ä‘Ãch thá»±c cá»§a triết há»c hiện sinh trên đưá»ng Ä‘i tìm bản thể. La chute sục lá»i, soi mói cái bản thể rách rưới, mỠám cá»§a cá nhân con ngưá»i, qua Jean Baptiste Clamence, má»™t nhân váºt máºp má» giữa buá»™c tá»™i và sám hối, ná»a quan tòa (juge), ná»a kẻ phạm tá»™i ăn năn (pénitent). Camus đã
láºt trái, láºt phải, soi cho cùng cái chất khả nghi cá»§a Clamence
để đưa đến kết luáºn: Không thể có ánh sáng nà o giải
quyết được sá»± mỠám cá»§a con ngưá»i, phân biệt được
đâu là tốt, đâu là xấu, đâu trắng, đâu Ä‘en, đâu lÃ
ăn năn, đâu là buộc tội.
Bằng một
thể văn độc đáo, Camus dá»±ng lên nhân váºt Clamence như cái
bóng của nhân sinh. Toà n truyện là độc thoại, một thể
độc thoại vấn đáp giả tưởng giữa hai ngưá»i. Clamence
nói chuyện vá»›i má»™t ngưá»i (vô hình) trước mặt. "Sá»± hiện
diện" của kẻ kia, không qua ngôn ngữ đối thoại trực tiếp
mà qua phản ứng cá»§a Clamence: Tôi có là m phiá»n ngà i không?
Kìa, trá»i lại mưa nữa. Chúng ta trú dưới thá»m nhà nà y
nhé. Tôi nói đến đâu rồi nhỉ? Chuyện không quan trá»ng
à ?
Cuá»™c "đối thoại" bắt đầu. Kẻ nói lân la bắt chuyện, đưa ngưá»i nghe và o tá»± truyện cá»§a mình. "... Ngà i may mắn đấy, hắn (chá»§ quán) không gầm gừ. Khi hắn không muốn tiếp rượu ai, má»™t tiếng gầm gừ là đủ. Không ai dám cá»± ná»±, đó là lợi Ä‘iểm cá»§a loà i mãnh váºt [...] Xin kiếu ngà i, rất hân hạnh được hầu ngà i. Ãa tạ ngà i [...] Ngà i tốt bụng quá. Váºy xin ngà i cho phép tôi được sánh ly cùng ngà i." (trang 7, 8)Kẻ nói chừa những lá»— hổng để độc giả "Ä‘á»c" được phản ứng cá»§a ngưá»i nghe: Hắn xin kiếu (kẻ kia má»i hắn ở lại). Hắn cảm Æ¡n, nói và i lá»i xã giao rồi mang ly lại ngồi cùng bà n. Cứ như thế, kẻ nói dẫn "khách" và o cuá»™c Ä‘á»i cá»§a hắn. Vá»›i những lá»i thổ lá»™ -không biết là bịa hay tháºt- đứt khúc, mỉa mai, châm biếm, rỉa róc, để phân chất những hà nh vi cá»§a mình và bình luáºn như má»™t kẻ ngoại cuá»™c thẳng thắn, ác độc. Hắn tá»± giá»›i thiệu: Jean Baptiste Clamence. Trước đây là má»™t luáºt sư khả kÃnh ở Paris, nổi tiếng liêm khiết, chuyên đứng vá» phÃa công lý, thÃch bênh vá»±c quả phụ cô nhi, không chỉ chăm lo những việc lá»›n ngoà i tòa mà cả những chi tiết nhá» nhoi, lặt vặt trong Ä‘á»i sống như dắt ngưá»i mù qua đưá»ng, tốt vá»›i bạn bè, rá»™ng rãi vá»›i tình nhân... Tóm lại Clamence là ngưá»i nhân đạo, thà nh công và mãn nguyện. * Rồi má»™t
đêm thu, dạo trên Pont des Arts (5), bỗng Clamence nghe thấy một
tiếng cưá»i ré lên sau lưng. Giáºt mình quay lại: Bốn
bá» tịch lặng. Không má»™t bóng ngưá»i. Hắn Ä‘i tiếp. Tiếng
cưá»i vẫn réo sau lưng, nhá» dần, như đến từ bá» nước,
từ cõi vô thỉ vô chung, hay tá»± chÃnh thâm tâm vá»ng lại.
Clamence
cố quên cái "tai nạn lịch sá»" ấy Ä‘i. Cả Ä‘á»i hắn mải
đánh bóng nhãn hiệu ngưá»i hùng ná»a Cerdan (6) ná»a de Gaulle
của hắn; nhưng nà o có quên được, "sự cố" nà y nhắc hắn
đến một cái "bản thể" khác, hơi hèn hèn, cùng chung sống
trong cái tôi của hắn. Ngẫm nghĩ kỹ thì hắn chỉ bênh vực
những kẻ có tá»™i, vá»›i Ä‘iá»u kiện chúng là những kẻ sát
nhân tốt (bons meurtriers) cÅ©ng như ngưá»i ta thưá»ng thÃch bá»n
má»i rợ tốt (bons sauvages), nghÄ©a là tá»™i trạng cá»§a chúng
không gây phiá»n hà cho hắn mà chỉ là m nổi tà i hùng biện
cá»§a hắn. Ngược lại, khi bị Ä‘e dá»a, hắn có thể biến
ngay thà nh má»™t ông tòa quyá»n uy, đứng trên luáºt pháp, sẵn
sà ng nghiá»n nát thằng phạm pháp, bắt nó phải quỳ gối,
cúi đầu. ChÃnh hắn, khi dẫn ngưá»i mù qua đưá»ng, đã chẳng
cẩn tháºn cúi chà o ngưá»i mù má»™t cách lịch sá»± và trịnh
trá»ng ư? Cái chà o nà y có nghÄ©a gì? Ngưá»i mù đâu có nhìn
thấy? Cái chà o nà y hắn không gá»i cho tên mù bất hạnh kia,
mà gá»i đến bá»n sáng mắt chung quanh, cho chúng thấy cá»
chỉ nhân ái và lịch lãm cá»§a hắn. Ãó má»›i là chÃnh diện
cá»§a vấn Ä‘á»: Cái tôi. Tôi. Tôi. Ngưá»i ta yêu mình trước
rồi má»›i yêu ngưá»i. Yêu ngưá»i chỉ là cái cá»› để đánh
bóng nhãn hiệu của mình.
Tiếng cưá»i trên sông Seine, vang lên, như cánh cá»a đầu tiên mở và o háºu trưá»ng bản thể cá»§a hắn, nhưng tiếng cưá»i ấy còn nhắc nhở đến má»™t tiếng kêu khác, cách đấy hai ba năm, trong đêm đông, trên Pont Royal. Ãầu Ä‘uôi câu chuyện là như thế nà y: "Lúc ấy và o khoảng má»™t giá» khuya, mưa nhẹ như mưa phùn là m tản mạn những khách bá»™ hà nh hiếm hoi. Tôi vừa từ giã ngưá»i tình, chắc nà ng giá» nà y đã yên ngá»§. Tôi sung sướng bước Ä‘i, thân thể lắng Ä‘á»ng vá»›i chút tê mê, như được Ä‘iá»u dưỡng bằng má»™t dòng máu dịu mát như mưa bụi. Trên cầu, tôi bắt gặp má»™t hình hà i nghiêng xuống lan can, có vẻ như Ä‘ang nhìn dòng nước. Lại gần hÆ¡n, tôi nháºn rõ dáng vóc mảnh mai cá»§a má»™t ngưá»i đà n bà trẻ, mặc đồ Ä‘en. Giữa mái tóc huyá»n và cổ áo măng-tô, để lá»™ chiếc gáy tươi mát và ẩm ướt khiến tôi rạo rá»±c. Nhưng sau chút lưỡng lá»±, tôi tiếp tục bước. Tá»›i đầu cầu, tôi Ä‘i theo bá» sông vá» phÃa [đại lá»™] Saint Michel, nÆ¡i tôi ở. Ãi được dăm chục thước, mặc dù vá»›i khoảng cách và trong cái tịch lặng cá»§a đêm khuya, bá»—ng nghe má»™t tiếng động dữ dá»™i, tiếng thân ngưá»i rá»›t nhà o xuống nước. Tôi đứng khá»±ng nhưng không ngoái lại. Liá»n đó, má»™t tiếng kêu cứu dá»™i lên nhiá»u lần, tiếng kêu xuôi dòng rồi bá»—ng tắt hẳn.Ãoạn văn nà y là cốt lõi cá»§a tác phẩm. Qua giá»ng kể thản nhiên, hầu như không có "việc" gì xẩy ra, ngưá»i kể, má»™t kẻ đại diện luáºt pháp, vừa "giết ngưá»i gián tiếp", nói đúng hÆ¡n là hắn không cứu ngưá»i, Ãt ra là không tri hô cầu cứu khi thấy ngưá»i khác lâm nguy. Nhưng chưa hết, còn má»™t chuyện "vặt vãnh" nữa. Má»™t dạo bị tù, trong thá»i chiến, hắn được bạn tù bầu là m "giáo hoà ng" (biệt hiệu cá»§a ngưá»i trưởng nhóm, che chở cho cả bá»n). "Giáo hoà ng" có nhiệm vụ chia nước cho đồng bá»n. Có lần hắn uống "tạm" phần nước cá»§a má»™t bạn tù hấp hối. NghÄ© cho cùng, tay nà y đằng nà o cÅ©ng chết, còn hắn, vá»›i nhiệm vụ "giáo hoà ng" cần phải sống để bảo vệ bạn tù. Trưá»ng hợp "tá»± vệ" cá»§a hắn cÅ©ng chẳng khác gì trưá»ng hợp "tá»± vệ" cá»§a giáo há»™i, đặc biệt là đức giáo hoà ng Pie XII, năm 1942, (và cả các đức giáo hoà ng khác, thá»i khác), đã "bắt buá»™c" phải đứng vá» phÃa trục phát-xÃt Ãức-Ã-Tây Ban Nha. Không được buá»™c tá»™i giáo hoà ng. Ngà i cần phải đứng vá» phÃa kẻ mạnh để bảo vệ tôn giáo, đó là vấn đỠ"nghÄ©a vụ chung". * Tiếng
cưá»i trên sông Seine đánh dấu ngõ quặt trong tư tưởng
của Clamence. Trước đó, Clamence "biết mình" trên bỠmặt.
Sau đó, Clamence tìm mình trong chiá»u sâu. Những Ä‘iá»u tưởng
như đã chìm xa trong cõi nhá»›, nay lại trở vá», rõ rà ng như
tấm gương phản chiếu, má»™t Ä‘á»i thứ nhì, má»™t sá»± tháºt
thứ nhì, hoen ố và nham nhở hÆ¡n bức chân dung ngưá»i hùng
thứ nhất. Ãể quên bức chân dung thứ nhì tối tăm kia, Clamence
quyết định đổi Ä‘á»i: Xông và o cuá»™c sống trụy lạc, đà ng
điếm, tội lỗi, tối tăm... mong được "là nh bệnh". Nhưng
ở và o lúc mà hắn hồ hỡi nhất, tin rằng mình đã bình
phục, má»™t hôm, trong chuyến du thuyá»n vá»›i ngưá»i tình ở
Ãại Tây Dương, đứng trên lan can tầu, bá»—ng nhiên hắn nhìn
thấy má»™t Ä‘iểm Ä‘en, dáºt dá» trên sóng nước. Ãang muốn
tri hô cầu cứu, chợt hắn nhìn kỹ thì đó chỉ là một
bè rác mà tà u biển thải ra, nhìn xa, tưởng là má»™t ngưá»i
sắp chìm. Hắn hiểu rằng
tiếng kêu
trên sông Seine chưa bao giá» thoát khá»i hắn, dù bị sóng nước
cuốn Ä‘i đêm ấy, nó đã xuôi dòng qua ngả cá»a sông ra biển
Manche rồi hòa cùng nước biển đến vá»›i đại dương vÃ
thế giới nhân loại. Hắn hiểu là không bao giỠhắn có
thể là nh bệnh. Phải cúi đầu nháºn tá»™i. Clamence Ä‘i đến
kết luáºn: Chúng ta không thể xác quyết
sự vô tội cho bất cứ ai, nhưng ngược lại chúng ta có thể
quả quyết là má»i ngưá»i Ä‘á»u có tá»™i. (trang 92-93)
* Tại sao J.B. Clamence trở thà nh "ông tòa xám hối"? Ãây là lý do: "Bởi vì ngưá»i ta không thể kết tá»™i kẻ khác mà không kết tá»™i chÃnh mình, phải tra vấn tá»™i mình trước khi phán xét kẻ khác. Bởi vì tất cả má»i ông tòa rồi cuối cùng cÅ©ng phải qua cầu xám hối, vì váºy, phải Ä‘i con đưá»ng ngược lại, là m nghá» xám hối trước khi trở thà nh quan tòa." (trang 116) Và Clamence
giải thÃch thá»§ thuáºt cá»§a mình: Hắn hà nh nghỠông tòa xám
hối ở quán rượu Mexico-City nà y: kể tội mình cho bất cứ
ai muốn nghe, gia giảm câu chuyện cho hợp nhÄ© ngưá»i nghe.
Hắn tạo ra má»™t chân dung vừa cá biệt vừa gần gụi má»i
ngưá»i. Hắn giÆ¡ bức chân dung ấy lên: Tôi đây. Nhưng đồng
thá»i những kẻ nghe hắn cÅ©ng nhìn thấy ở đó má»™t phần
cá»§a chÃnh mình.
Clamence
là má»™t ngưá»i vừa thá»i đại, vừa muôn thuở. Hắn biết
mình đóng kịch, đóng vai bi kịch của kẻ hai mặt. Tất cả
những gì "hiện hữu", "thấy được", chỉ là một hiện thực
lừa dối. "Quan tòa liêm khiết", "anh hùng cứu khốn phò nguy"
tháºt không? Hay đằng sau bình phong là má»™t bá»™ mặt khác?
Má»™t kẻ sát nhân? Má»™t tay hèn hạ? Qua Clamence má»i ngưá»i
soi thấy bóng mình. Nhìn lại từng chi tiết xẩy ra trong Ä‘á»i,
nhìn lại từng vi ti huyết quản, bên cạnh dòng trong, hẳn
có chẩy xuôi một dòng đục. Thế nhân, yêu mình trước khi
yêu ngưá»i, thì cÅ©ng thá» xét mình trước khi xét ngưá»i.
Bên cạnh
Meursault là "kẻ xa lạ" vá»›i mình, vá»›i ngưá»i. Kẻ ấy luôn
luôn láºp Ä‘i láºp lại "tôi không biết". Bên cạnh bác sÄ©
Rieux, "cứu nhân độ thế", má»™t lòng tẩy trừ ná»c độc
dịch hạch, Clamence hiện ra như má»™t thứ phản Ä‘á»: Hắn
biết quá rõ vá» mình, vá» ngưá»i, kể cả những ngưá»i chuyên
hy sinh cho những "lý tưởng cao thượng".
Vẫn trong
lá»i vÄ©nh biệt Camus, Sartre cho rằng La chute là cuốn
sách hay nhất cá»§a Camus và cÅ©ng được Ãt ngưá»i hiểu nhất.
Lá»i Sartre chứng từ cho ná»—i cô đơn, lạc khuất cá»§a Sartre,
của Camus, trong tình bạn. Chứng từ "muộn quá, xa quá..."
trong tình ngưá»i.
|
Chú thÃch:
(1) absinthe (2) Ãiá»u đáng chú ý là lá»i tuyên ngôn nà y cÅ©ng na ná giống các tuyên ngôn cá»§a đảng Cá»™ng sản: Thánh hóa lãnh tụ và Ãảng. Không biết đảng nà o đã đạo văn đảng nà o? (3) cả hai bà i cá»§a Sartre và Camus Ä‘á»u đăng trong Les Temps Modernes, số 82, tháng 8/1952 (4) tác phẩm cá»§a Sartre. (5) cầu bắc qua sông Seine, gần trưá»ng Mỹ Thuáºt. (6) vô địch quyá»n anh cá»§a Pháp những năm 30-40 © 1995-2001 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |