Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Albert Camus (1913-1960)

    Albert Camus sinh tại Mondovi, thuá»™c vùng Constantinois, miá»n đông Algérie, ngày 7 tháng 11 năm 1913 và mất ở Villeblevin, gần Montereau, phía đông nam Paris, trong má»™t tai nạn xe hÆ¡i ngày 4 tháng 1 năm 1960. Xuất thân trong má»™t gia đình nghèo, há»c triết song phải bá» dở vì bệnh lao. Bệnh tật và nghèo đói là hai yếu tố tác thành cái mà sau này Camus gá»i là phi lý và tạo nên má»™t ước muốn gần như vô vá»ng để sống còn, đó là ná»n móng cÆ¡ bản trong Camus con ngưá»i và tác phẩm.

      Bắt đầu viết báo và gia nhập đảng Cá»™ng Sản từ năm 1934 đến 1937. Tại Alger, Camus xây dá»±ng nhóm Théâtre du travail (Kịch Lao Ãá»™ng), Ä‘iá»u khiển má»™t nhà văn hóa và cho in hai tập tiểu luận đầu tiên: L'envers et l'endroit (Bá» Trái Và Bá» Mặt), 1937 và Noces (Giao Cảm), 1938. Giữa những năm 38 và 40, hoạt động cá»§a Camus trong tá» Alger Républicain  rồi Soir Républicain  tố cáo những bất hạnh cá»§a ngưá»i Hồi giáo, đã buá»™c ông phải rá»i bá» Algérie vì bị chính quyá»n thuá»™c địa trù ếm, không kiếm được việc làm.

      Trong đại chiến thứ hai, tại Pháp, Camus làm việc cho Combat (Ãấu Tranh) ngay khi tá» báo còn trong thá»i kỳ bí mật. Sau khi nước Pháp được giải phóng, Camus trở thành chá»§ bút tá» Combat, má»™t diá»…n đàn quan trá»ng trong lịch sá»­ báo chí Pháp.

      Năm 1942, cho in tập Le mythe de Sisyphe (Huyá»n Thoại Sisyphe) và cuốn tiểu thuyết đầu tiên L'étranger (Ngưá»i Xa Lạ), hai tác phẩm chá»§ yếu cá»§a Camus. Tiếp theo là hai kịch bản Le malentendu (Ngá»™ Nhận) 1944 và Caligula 1945.

      Năm 1945, khi ngưá»i dân thành phố Sétif ở Algérie nổi dậy và bị đàn áp đẫm máu, Camus đã tìm má»i cách đánh động lương tâm ngưá»i Pháp ná»™i địa. Nhưng vô hiệu.

      Năm 1937, tiểu thuyết La peste (Dịch Hạch) ra Ä‘á»i, tạo được tiếng vang lá»›n. Rồi sá»± xuất hiện cá»§a tập tiểu luận L'homme révolté (Ngưá»i Nổi Loạn) năm 1951, dẫn đến các cuá»™c bút chiến sôi nổi và sá»± Ä‘oạn tuyệt giữa Jean Paul Sartre và Albert Camus. Sartre trách Camus, trong cách phê bình đã lẫn lá»™n Nazi và Staline, trong khi Camus chỉ muốn xác lập má»™t thứ đạo đức quần chúng hướng vá» tình nhân loại, trá»±c diện vá»›i tá»™i ác, má»™t cách nối dài Dịch Hạch. 1956 xuất hiện La chute (Sa Ãá»a), tác phẩm quan trá»ng cuối cùng cá»§a Camus.
 
 

      Giải thưởng Nobel 1957 trao cho toàn bá»™ sá»± nghiệp văn há»c cá»§a Albert Camus. Kết hợp hài hòa giữa ba yếu tố: Con ngưá»i, hành động và tác phẩm, Camus tạo ra má»™t toàn bá»™ chữ nghÄ©a hướng vá» thân phận con ngưá»i, khởi Ä‘i từ phi lý, dẫn đến nổi loạn và tá»± do.

Albert Camus và ngưá»i phi lý
     "Je fus placé à mi-distance de la misère et du soleil". Tôi đã được đặt giữa khốn cùng và mặt trá»i. Tôi sinh ra giữa ánh dương và cùng khốn. Albert Camus viết như thế trong tập tiểu luận đầu tay L'envers et l'endroit (Bá» Trái Và Bá» Mặt) xuất hiện năm 1937 tại Alger. Khốn cùng và mặt trá»i, là hai diện sắc cá»§a Algérie Châu Phi, quê hương Albert Camus, nhà văn nhân bản nhất cá»§a Pháp trong thế ká»· XX.

     Ngay từ những trước tác đầu tiên, khi còn rất trẻ, Camus đã nhìn ná»—i Ä‘au Alger như má»™t vết thương mở ngá» vá» phía trá»i (Alger ... s'ouvre dans le ciel comme une bouche ou une blessure). Noces là má»™t tập tùy bút tình ca viết cho quê hương Algérie, quê hương cá»§a màu da, cá»§a nghèo đói, dậy mùi khổ ngải(1) đắng cay, rạng ánh mặt trá»i và thẳm sâu biển cả. Noces là má»™t tụng ca tình đất và tình ngưá»i. Noces hôn phối những địa danh Tipasa, Djémila, Oran, Alger vá»›i sa mạc, vá»›i những khổ Ä‘au và nô lệ, vá»›i niá»m hoan lạc vô bá» trong tình yêu và sá»± xác tín vá» cái chết vô vá»ng rút ra từ kinh nghiệm má»™t "nghá» làm ngưá»i" (métier d'homme).

     Sau này, Camus giải thích cách phân phối tác phẩm cá»§a mình:

 "Trước hết, tôi muốn diá»…n tả sá»± phá»§ định dưới ba hình thức: bằng tiểu thuyết vá»›i Ngưá»i Xa Lạ, bi kịch vá»›i Caligula và Ngá»™ Nhận, và tư tưởng vá»›i Huyá»n Thoại Sisyphe.
 Tôi tiên liệu khía cạnh tích cá»±c, cÅ©ng dưới ba hình thức: tiểu thuyết vá»›i Dịch Hạch, bi kịch vá»›i L'état de siège (Tình Trạng Giá»›i Nghiêm) và Les justes (Những Kẻ Chính Trá»±c) và tư tưởng vá»›i L'homme révolté (Ngưá»i Nổi Loạn). Tôi còn ức Ä‘oán má»™t từng lá»›p thứ ba chung quanh chá»§ đỠtình yêu."  Nhưng chá»§ đỠcuối cùng chưa kịp viết xong, Camus mất.
     Cùng trong phong trào hiện sinh, Albert Camus vừa gần, vừa xa Jean Paul Sartre ngay từ những năm 30. Từ lý thuyết hiện sinh -được định vị như sá»± Ä‘i tìm bản thể cá»§a con ngưá»i- Albert Camus giữ lại những hướng chính, đặc biệt là:
- Nhân bản: Chá»§ nghÄ©a hiện sinh như má»™t chá»§ nghÄ©a nhân bản (Sartre). Nhân bản đã nằm trong bản chất Camus con ngưá»i, đã chi phối cái viết cá»§a Camus từ những tác phẩm đầu tiên nghiêng mình xuống Alger Ä‘au khổ, đã định hướng những hành động chính trị cá»§a Camus, chống lại tá»™i ác đến từ má»i phía (chính quyá»n thá»±c dân, Ãức Quốc Xã, Staline, ...)

- Phi lý như má»™t cốt lõi cá»§a phận ngưá»i. ÃÆ°a ra mẫu hình ngưá»i phi lý, nhân vật Meursault trong L'étranger.

- Dấn thân: Chỉ có hành động và qua hành động con ngưá»i má»›i thật sá»± tá»± do, má»›i tạo được bản chất cá»§a mình.

     Có thể nói Albert Camus và Simone de Beauvoir là hai nhánh lạc quan cá»§a hiện sinh, tin rằng con ngưá»i có thể có hạnh phúc trong cuá»™c Ä‘á»i phi lý.

*

     Hai tác phẩm lá»›n đầu tiên cá»§a Camus xuất hiện năm 42 là má»™t cặp bài trùng: Huyá»n Thoại Sisyphe và Ngưá»i Xa Lạ. Huyá»n Thoại Sisyphe phân tích phi lý dưới dạng triết lý, và tiểu thuyết Ngưá»i Xa Lạ đưa ra hình ảnh cụ thể cá»§a ngưá»i phi lý. Chính xác hÆ¡n Huyá»n Thoại Sisyphe là tập hiện tượng luận mổ xẻ hai vấn Ä‘á»: phi lý và tá»± tá»­, tìm mối tương quan giữa hai hiện tượng này. Hai nhân vật Sisyphe và Meursault là chứng từ cho tính chất phi lý trong thân phận con ngưá»i.

     Mở đầu Huyá»n Thoại Sisyphe, Camus nói ngay:

 "Chỉ có má»™t vấn đỠtriết lý thá»±c sá»± nghiêm chỉnh, đó là tá»± tá»­. Xét xem Ä‘á»i đáng sống hay không đáng sống, là trả lá»i cho câu há»i cÆ¡ bản cá»§a triết há»c." (trang 17, Folio Essais, 1998). Và tác giả đã trả lá»i câu há»i này bằng biện chứng phân tâm đối tượng.
     Sisyphe là má»™t nhân vật huyá»n thoại Hy Lạp, được Homère coi như kẻ minh mẫn nhất và cẩn trá»ng nhất trong bá»n nhân sinh. Nhưng lại có những ý kiến khác rất tiêu cá»±c vá» Sisyphe. Và đó là lý do khiến các vị thần thánh đã đầy Ä‘á»a Sisyphe xuống địa ngục, bắt phải triá»n miên lấy hết sức bình sinh lăn má»™t hòn đá lá»›n từ chân núi lên trên đỉnh núi, nhìn nó rÆ¡i xuống. Rồi lại từ từ xuống núi, và cố gắng lăn nó trở lên đỉnh...
     Sisyphe là biểu tượng cá»§a ngưá»i phi lý: Hình ảnh Sisyphe không xa vá»›i hình ảnh má»™t ngưá»i thợ: suốt ngày làm má»™t việc, suốt Ä‘á»i làm má»™t việc, hoàn tất rồi, lại quay trở lại bắt đầu má»™t việc khác cÅ©ng y như trước. Thân phận con ngưá»i nào cÅ©ng có má»™t chút Sisyphe ở trong: sáng vác ô Ä‘i, tối vác ô vá». Ãiá»u đáng chú ý nhất là lúc Sisyphe xuống núi, ý thức được những cố gắng mình vừa hoàn thành, ý thức được tính phi lý cá»§a Ä‘á»i mình mà còn có can đảm bắt đầu lại: Lúc đó Sisyphe lá»›n lao hÆ¡n định mệnh và ngoan cưá»ng hÆ¡n đá tảng: Ãó là giá trị, đó là hạnh phúc cá»§a con ngưá»i. Camus kết luận: "Sá»± tranh đấu để đạt tá»›i những đỉnh đủ để lấp đầy trái tim con ngưá»i. Phải mưá»ng tượng là Sisyphe sung sướng." (trang 168)

     Tất cả biện chứng trong huyá»n thoại Sisyphe xoay quanh vấn Ä‘á»: Ãá»i phi lý, vậy có đáng sống không? Và kết luận lô-gích nhất trong sá»± khám phá tính chất phi lý phổ quát cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, là tá»± tá»­. Tại sao Sisyphe không tá»± tá»­ để chấm dứt thân phận nghiệt ngã cá»§a mình? Camus từ chối lô-gích tá»± tá»­. Bởi cuá»™c Ä‘á»i dù phi lý, dù vô nghÄ©a, không có nghÄ©a là Ä‘á»i không đáng sống. Ngược lại, trong cái vô nghÄ©a ấy, con ngưá»i tồn tại, Sisyphe chấp nhận tính vô nghÄ©a cá»§a cuá»™c Ä‘á»i và tìm thấy hạnh phúc trong thân phận phi lý.

*

     Trong tiểu thuyết Ngưá»i Xa Lạ, nhân vật Meursault trở thành ngưá»i phi lý bằng xương bằng thịt, thoát khá»i huyá»n thoại.
     Meursault bắt đầu câu chuyện cá»§a mình bằng câu:

 "Hôm nay mẹ chết. Hay có thể là hôm qua. Tôi không biết." (trang 9, Folio, 1975)
     Trong suốt hành trình tiểu thuyết, Meursault luôn luôn lập Ä‘i lập lại ý tưởng: Tôi không biết (je ne sais pas). Không có gì hết (rien). Sao cÅ©ng được (ça m'est égal). Thì cÅ©ng thế thôi (ça revient au même): Bất khả tri là bá»™ mặt thứ nhất cá»§a hiện sinh con ngưá»i.

     Mẹ chết tại nhà dưỡng lão. Meursault đến thăm mẹ ở nhà xác. Ngưá»i gác cá»­a đỠnghị mở quan tài cho anh xem mặt mẹ. Meursault từ chối. Há»i tại sao? Trả lá»i không biết.
     Lang thang trên bá» biển vá»›i bạn. Rồi đánh lá»™n. Rồi giết ngưá»i. Ra tòa, ngưá»i ta há»i: tại sao giết ngưá»i? Meursault trả lá»i: Không biết. Rồi bá»—ng buá»™t miệng: Tại trá»i nắng (à cause du soleil). Cả tòa cưá»i ầm lên.
     Meursault không hiểu tại sao ngưá»i ta cưá»i. Tất cả bi kịch cá»§a Meursault xoay quanh hai vấn Ä‘á»: Tính chất phi lý và bất khả tri trong thân phận con ngưá»i.

     Bất khả tri -Meursault không biết, không hiểu- Meursault là nguồn cá»™i cá»§a sá»± "xa lạ" nÆ¡i con ngưá»i đối chất vá»›i những biện luận, biện chứng cá»§a ý thức hệ chính trị, đạo đức hay tôn giáo, luôn luôn có tính cách giác ngá»™ giáo Ä‘iá»u, làm chá»§ tình thế, làm chá»§ cái biết, muốn dạy bảo và giáo dục con ngưá»i.
     Meursault biểu trưng cho "cái không biết" cá»§a con ngưá»i vá» ngưá»i khác vá» chính mình. Cái "xa lạ" giữa mình vá»›i ngưá»i khác, cái xa lạ giữa mình và chính mình. Và đó là ná»—i đơn côi bi thảm nhất cá»§a con ngưá»i: Sá»± xa lạ đối vá»›i chính mình.

       Dưới ánh nắng chói chang cá»§a Alger, trong lúc lang thang trên bá» biển, sau khi đánh lá»™n, nếu trá»i không nắng quá. Xin nhấn mạnh: nếu trá»i không nắng quá, Meursault có lẽ đã không phải bước dấn lên má»™t bước để tránh ánh mặt trá»i chói chang rá»i vào mắt. Chính cái bước dấn thêm đó đã làm cho gã Ả-Rập -vừa đánh lá»™n vá»›i bá»n Meursault lúc trước- giật mình, rút dao găm ra để phòng thá»§ và đưa Meursault đến hành động giết ngưá»i -cÅ©ng để tá»± vệ-.

     Nhưng cái nắng quái ác đó không nằm trong má»™t lô-gích chấp nhận được cá»§a quan tòa, mặc dù: tính chất bất kỳ, phi lý là Ä‘iá»u kiện thứ nhất cá»§a nhân sinh. Trừ mặt trá»i, Meursault không biết tại sao mình giết ngưá»i. Trước tòa Meursault hoàn toàn ở trong sương mù như nghe ngưá»i ta nói vá» má»™t ngưá»i khác: Quan tòa, thẩm phán, công tố, nhân chứng, luật sư ... gỡ tá»™i hay buá»™c tá»™i, má»—i ngưá»i tạo ra má»™t luận chứng hùng hồn, dá»±ng lên những thoại xa lạ, hoàn toàn không dính dáng gì đến Meursault. Há» tạo nên má»™t thế giá»›i "xa lạ" cá»§a những con ngưá»i không thá»±c biết vá» nhau. Má»™t thế giá»›i bất khả tri. Bất khả tri nằm trong thân phận con ngưá»i.

     Mounier, khi phê bình Camus đưa ra nhận xét: "Con ngưá»i phi lý không phải là con ngưá»i được giải phóng mà là con ngưá»i bị vây khổn không có ngày mai." Thật vậy. Con ngưá»i phi lý không thể giải thích, bởi má»i giải thích Ä‘á»u vô ích, Ä‘á»u là đối thoại vá»›i bức tưá»ng. Chỉ còn lại hai giải pháp, hoặc là làm loạn, hoặc chấp nhận phi lý. Bị kết án tá»­ hình. Thoạt tiên, đối diện vá»›i viên linh mục tư tế (aumônier), Meursault nổi loạn, chống đối, gào thét sá»± vô tá»™i cá»§a mình. Chống đối tính chất phi lý cá»§a thân phận. Nhưng rồi Meursault chấp nhận phi lý và cuối cùng, trước khi bị xá»­, "anh cảm thấy mình hạnh phúc và mong ước có nhiá»u ngưá»i Ä‘i xem cuá»™c hành hình và đón nhận anh vá»›i những lá»i hò hét căm thù." (trang 187)

     Ngưá»i Xa Lạ là má»™t trong những cuốn tiểu thuyết chá»§ yếu cá»§a Pháp trong thế ká»· XX. Tính chất bí mật, văn phong lạ, cách đặt vấn đỠthân phận con ngưá»i lồng trong hai nét chính phi lý và bất khả tri, mở cá»­a cho nhiá»u ngòi bút khác đến sau. Ngưá»i xa lạ như má»™t bi kịch kín cá»§a con ngưá»i muốn khám phá bản thân mình trong má»™t mê cung, không lối thoát, và cho đến phút chót, ngưá»i ấy vẫn "xa lạ" vá»›i chính mình.

*

     Trong Dịch Hạch (La peste) thá»§ phạm cá»§a phi lý là vi trùng bệnh dịch. Oran, thành phố Algérie bên bá» Ãịa Trung Hải, thành phố bị bệnh dịch hạch, Oran đóng cá»­a trao thân cho dịch hạch, cắt đứt vá»›i thế giá»›i bên ngoài và ném dân mình chồng chất lên nhau mà chết, ngưá»i nỠđè lên ngưá»i kia, trong cô đơn, không lối thoát.
     Vi trùng dịch hạch ẩn dụ thá»±c tại lịch sá»­: Ãại chiến thứ hai vá»›i vi-rút Nazi tàn phá, tiêu diệt con ngưá»i. Dịch hạch chao đảo giữa hai thá»±c tại: bệnh dịch thể xác và bệnh dịch tâm hồn, trở thành má»™t mẫu má»±c vá» sá»± tàn phá nhân sinh, tá»± tâm thế cá»§a nhân sinh; chúng cầm chân con ngưá»Ã¬ trong má»™t tư thế bấp bênh giá»›i hạn giữa sống và chết.
     Tuy Rieux là ngưá»i "anh hùng" đứng lên chống dịch hạch, nhưng Camus từ chối má»i lý tưởng có tính chất lãng mạn cổ Ä‘iển thánh giáo; ông tin vào hiện hữu, tin vào má»—i giây phút hiện tại cá»§a Ä‘á»i sống. Tranh đấu chống dịch hạch, bác sÄ© Rieux không ở trong khái niệm "anh hùng" kiểu Malraux, Rieux nhận trách nhiệm cá»§a mình như má»™t kẻ hành nghá», vì nghá», nghá» thuốc và nghá» làm ngưá»i.

     Rieux trả lá»i cha Paneloux:

 "Cứu rá»—i nhân sinh là má»™t chữ quá lá»›n đối vá»›i tôi. Tôi không nhìn xa như thế. Tôi chỉ chú ý đến sức khá»e. Sức khá»e con ngưá»i trước tiên." (trang 198, Folio 1980)
     Bởi sức khá»e là hiện sinh, là Ä‘á»i sống, là Ä‘ang sống, là vấn đỠcá»§a con ngưá»i. Cứu rá»—i là lý tưởng, là hy vá»ng, là kiếp sau, là vấn đỠcá»§a Thượng Ãế. Ngưá»i thầy thuốc không hy vá»ng vào sá»± sống ra ngoài sá»± sống như ngưá»i thầy tu. Sáng suốt, Rieux biết rõ: Cái chết đối vá»›i con ngưá»i chỉ là án treo. Cuối cùng rồi ai cÅ©ng phải chết. Rieux ý thức được rằng chiến đấu vá»›i bệnh dịch chỉ  để kéo dài thêm án treo, và cuá»™c chiến đấu ấy vô ích, phi lý có tính chất Sisyphe ở trong, nhưng không thể không có được. Vì nó là cÆ¡ bản, là nguồn hạnh phúc và lý do tồn tại cá»§a con ngưá»i.

*


 
Camus - L'homme révolté, Ngưá»i Nổi Loạn

 
     Trong tác phẩm Dịch Hạch, bệnh dịch Nazi càn quét, tiêu há»§y Âu Châu, nhưng vẫn có những bác sÄ© Rieux Ä‘iá»m tÄ©nh và can trưá»ng cố gắng "hành nghá» làm ngưá»i", cố gắng phấn đấu vá»›i dịch trùng, ngăn chặn làn sóng giết ngưá»i, chống lại phi nhân bằng có nhân, chống lại tá»™i ác bằng nhân bản. Dịch Hạch là tác phẩm cá»§a má»™t Camus lạc quan và tin tưởng vào cuá»™c Ä‘á»i phi lý.

     L'homme révolté, Ngưá»i Nổi Loạn, có thể xem như má»™t biến Ä‘iệu cá»§a Dịch Hạch trong thể tiểu luận hùng văn. Tác giả muốn đỠnghị vá»›i độc giả má»™t suy nghiệm toàn bá»™ vá» tiến trình nổi loạn và tá»™i ác.

     Ãứng trước tính chất phi lý cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, nổi loạn là cần thiết, là phương tiện duy nhất để vượt qua thân phận phi lý. Nhưng tại sao từ cÆ¡ nguyên chính đáng cá»§a những ngưá»i bị đàn áp, ngưá»i nổi loạn lại chuyển hướng, liên kết vá»›i tá»™i ác để tác thành những thể chế độc tài, toàn trị trong thế ká»· XX?

     Ngưá»i Nổi Loạn được Camus xác định như má»™t cố gắng cá»§a tác giả để tìm hiểu thế hệ cá»§a ông. Theo Camus, vấn đỠchá»§ yếu trong thế ká»· XX là vấn đỠgiết ngưá»i.
 Camus viết: "Ở thá»i Ä‘iểm phá»§ định, đặt vấn đỠtá»± tá»­ là hữu ích. Ở thá»i Ä‘iểm ý thức hệ, phải luận vá» sá»± sát nhân. Nếu giết ngưá»i có những lý do cá»§a nó, thì thế hệ chúng ta và chính chúng ta cùng liên hệ. Nếu giết ngưá»i không có lý do thì chúng ta Ä‘ang Ä‘iên rồ, và không có ngả nào khác hÆ¡n ngoài sá»± nhìn nhận hậu quả hoặc phải chuyển hướng. Dù sao chăng nữa, chúng ta phải trả lá»i rõ ràng câu há»i đặt ra, trong máu và trong tiếng gào thét cá»§a thế ká»·, bởi vì chúng ta Ä‘ang bị tra vấn. Ba mươi năm trước, trước khi quyết định giết ngưá»i, ngưá»i ta đã chối dài, đến độ tá»± chối bằng tá»± tá»­. Thượng Ãế lừa dối, con ngưá»i đồng lõa, trong có chính tôi, vì vậy tôi chết: tá»± tá»­ là vấn Ä‘á».
     à thức hệ hôm nay chỉ phá»§ nhận ngưá»i khác như những kẻ duy nhất lừa dối. Vì thế ngưá»i ta giết ngưá»i. Tảng sáng, những kẻ sát nhân huy chương đầy ngá»±c mò vá» tiểu tổ: Tá»™i ác là vấn Ä‘á»." (L'homme révolté, trang 16-17, Folio, Essais)

     Ngưá»i Nổi Loạn thá»±c chất viết vá» lịch sá»­ nổi loạn cá»§a con ngưá»i, Ä‘i từ kinh thánh, truyá»n thuyết, xuyên qua các tư tưởng Hy Lạp đến các cuá»™c cách mạng hiện đại, biện chứng bằng các hình tượng tìm thấy trong tôn giáo, chính trị, văn há»c, triết há»c...
     Ngưá»i Nổi Loạn tiếp nối huyá»n thoại Sisyphe: à thức được tính cách phi lý trong thân phận con ngưá»i, sá»± nổi loạn là má»™t tất yếu. Qua hai mươi bẩy năm tù tá»™i oan ức, Sade (1740-1814) là ngưá»i đầu tiên đã hệ thống hóa hình thức "nổi loạn tuyệt đối". Bị ngược đãi tuyệt đối, Sade trả lá»i bằng cái không tuyệt đối (le non absolu) trong giấc mÆ¡ tận diệt loài ngưá»i. Sade trình bày má»™t Thượng Ãế sát nhân, đầy Ä‘á»a và chối bá» con ngưá»i. Nếu Thượng Ãế giết ngưá»i và từ  chối con ngưá»i thì làm sao ngăn được ngưá»i-giết-ngưá»i và ngưá»i-chối-bá»-ngưá»i? (trang 59) "Nổi loạn tuyệt đối" dẫn đến "Nổi loạn siêu hình".

     Nổi loạn siêu hình là sá»± nổi loạn cá»§a con ngưá»i chống lại Ä‘iá»u kiện nhân sinh, chống lại thân phận. Nổi loạn siêu hình dẫn đến "Nổi loạn lịch sá»­": Nổi loạn lịch sá»­ dẫn đết giết vua và máy chém.

     Nhưng trước tiên, ngưá»i nổi loạn là gì? Camus trả lá»i: là ngưá»i nói: Không. Nhưng nếu hắn từ chối, hắn không từ bá»: hắn cÅ©ng là kẻ đã nói vâng ngay từ đầu. Má»™t ngưá»i nô lệ, đã ngoan ngoãn nhận lệnh chá»§ suốt Ä‘á»i, bá»—ng nhiên hắn cưỡng lại: Không! Tiếng không này có nghÄ©a gì? Có nghÄ©a rằng: Quá lắm rồi, chịu hết nổi. Chữ không chứng tá» cái giá»›i hạn mà ngưá»i chá»§ không thể vượt qua. Phản kháng là hành động ý thức được cái ranh giá»›i mà kẻ đàn áp không thể vượt qua. Ngưá»i phản kháng có thể chấp nhận cái chết. Chết đứng, chứ không chịu sống quỳ. (trang 27)

     Nổi loạn, trước tiên là ý thức cá nhân chống lại Ä‘iá»u kiện nhân sinh, rồi trở thành ý thức cá»™ng đồng: "Tôi nổi loạn, vậy chúng ta cùng nổi loạn." (Je révolte donc nous sommes)
     Má»™t ngưá»i nô lệ nổi lên chống chá»§, chỉ là má»™t ngưá»i chống lại má»™t ngưá»i khác, trên trái đất dã man, xa những nguyên tắc cá»§a Thượng Ãế. "Kết quả là sá»± ám sát má»™t ngưá»i."

     Tất cả những cuá»™c nổi loạn như nổi loạn nô lệ, nổi loạn nông dân, nổi loạn khốn cùng... hầu như Ä‘á»u Ä‘i trên má»™t con đưá»ng: ác giả ác báo.
     Sá»± nổi loạn cá»§a Spartacus, má»™t vài thập niên trước ká»· nguyên Gia Tô là má»™t ví dụ (trang 143). Ãầu tiên là sá»± nổi dậy cá»§a cá nhân Spartacus, má»™t giác đấu (gladiateur), kéo theo má»™t nhóm giác đấu (tức là những ngưá»i nô lệ, bị bá» vào đấu trưá»ng giết nhau, làm thú tiêu khiển cho chá»§). Nổi loạn thành công, bá»n giác đấu thả bá»n chá»§ (La Mã) vào đấu trưá»ng và kẻ nô lệ lại ngồi trên khán đài xem lÅ© chá»§ cÅ© giết nhau: Vấn đỠđảo ngược, nhưng chung quy vẫn là sá»± giết ngưá»i. Spartacus thất bại: Không thể lật đổ bạo quyá»n bằng bạo lá»±c. Máu dẫn đến máu. Giết ngưá»i không dẫn đến má»™t nguyên tắc bình đẳng mà chỉ có thể tăng trưởng, khuếch trương hành động sát nhân. Camus viết: Muốn cho nguyên tắc chính trá»±c thắng thế thì phải tiêu diệt nguyên tắc bất chính (trang 144), chứ không thể giết ngưá»i. Các cuá»™c cách mạng xưa nay dá»±a trên nguyên tắc diệt ngưá»i. Diệt ngưá»i Do Thái là rưá»ng mối cá»§a chế độ phát-xít: má»™t nhóm ngưá»i độc trị coi những kẻ khác là nô lệ. Diệt giai cấp là rưá»ng mối cá»§a chế độ mác-xít, nhân danh má»™t ý thức hệ hứa hẹn tá»± do, cÆ¡m áo cho ngày mai để sá»­ dụng con ngưá»i hôm nay.
 

     Tất cả những cuá»™c cách mạng hiện đại Ä‘á»u đưa đến sá»± cá»§ng cố sức mạnh cá»§a thế quyá»n nhà nước: Cách mạng 1789 cá»§a Pháp dẫn đến đế chế chuyên chính cá»§a Napoléon; 1848 mở ngõ cho Napoléon đệ tam; cách mạng 1917 dẫn đến Staline, rồi Mussolini và Hitler (trang 226). Camus trong L'homme révolté, đã Ä‘i từ "khá»§ng bố cá nhân" để tiến tá»›i "khá»§ng bố nhà nước". Hitler đã sáng tạo ra cái gá»i là "chuyển động chinh phục không ngừng": Nhà nước biến thành bá»™ máy vận hành chuyển động ấy, tức là bá»™ máy chinh phục và đàn áp. Mussolini, luật gia la-tinh, dá»±a trên "lý do quốc gia" (raison d'Etat), biện luận để tuyệt đối hóa quan niệm này: "Không có gì ngoài Quốc gia, trên Quốc gia, chống lại Quốc gia. Tất cả là cá»§a Quốc gia, cho Quốc gia, ở trong Quốc gia." Và Ãức Quốc Xã đã bồi bổ thêm cho lập luận này má»™t hình thức tôn giáo. Má»™t tá» báo Nazi viết: "Bổn phận thiêng liêng cá»§a chúng ta là phải dìu dắt ngưá»i vá» nguồn, ngưá»i vá» mẹ. Thá»±c ra, đó là phụng sá»± Thượng Ãế." (trang 233)

     Ai là Thượng Ãế ở đây? Má»™t tuyên ngôn chính thức cá»§a đảng cho biết: "Má»i ngưá»i trên trần hãy tin tưởng vào Adolf Hitler, vị Fuhrer (nguyên thá»§) cá»§a chúng ta... và (tâm niệm) rằng đảng Quốc Gia Xã Há»™i là niá»m tin duy nhất đưa dân tá»™c đến miá»n vÄ©nh phúc." (2)

     Marx, vá»›i chá»§ trương vô thần tuyệt đối, đặt "Ngưá»i trên địa vị tối cao cá»§a con ngưá»i." Nhìn dưới khía cạnh này, chá»§ nghÄ©a xã há»™i cá»§a Marx là má»™t "kỹ nghệ" thần thánh hóa con ngưá»i. Marx vừa là tiên tri trưởng giả, vừa là tiên tri cách mạng. Tín ngưỡng khoa há»c cá»§a Marx thoát thai từ nguồn gốc trưởng giả: Sá»± tiến bá»™, tương lai cá»§a khoa há»c, tôn thá» kỹ thuật và sản xuất là những huyá»n thoại đã tạo thành những tín Ä‘iá»u cá»§a thế ká»· XIX.
     Hạ bệ Thượng Ãế cÅ©ng là má»™t trong những dòng tư tưởng chá»§ yếu cá»§a thế ká»· XIX. Nietzsche (1844-1900) có Ä‘á»c Sade. Triết há»c Ãức phần nào đã môi giá»›i cho các cuá»™c cách mạng vô thần cá»§a thế ká»· XX.
     Mussolini tá»± cho mình "chịu ảnh hưởng" Hegel, Hitler "ảnh hưởng" "siêu nhân" cá»§a Nietzsche.
     Những tiên liệu cá»§a Hegel vá» con ngưá»i toàn diện, cá»§a Nietzsche vá» cái chết cá»§a Thượng Ãế và giấc mÆ¡ thần thánh hóa con ngưá»i cá»§a Marx, cuối cùng Ä‘á»u dẫn đến những nhà nước, hợp pháp hay không hợp pháp, nhưng cả hai Ä‘á»u là những nhà nước khá»§ng bố, sau khi Thượng Ãế bị tiêu diệt. (trang 227-228)

     Bẩy triệu ngưá»i Do Thái vào lò thiêu, bẩy triệu ngưá»i Âu Châu bị giết hay bị lưu đầy, mưá»i triệu nạn nhân chiến tranh, chưa đủ cho lịch sá»­ phán Ä‘oán, lịch sá»­ đã quá quen vá»›i tá»™i ác. Nhưng vá»›i Hitler, sá»± càn quét cuối cùng má»›i thá»±c là ghê gá»›m: Tại phiên tòa Nuremberg, theo nhân chứng cá»§a Speer, Hitler, sau khi bại trận, đã đòi há»i má»™t cuá»™c tá»± vận toàn diện, tiêu há»§y hoàn toàn nước Ãức. Ãối vá»›i Hitler, chỉ có má»™t giá trị độc nhất là thành công. Ãức thất bại. Ãức đê hèn và phản bá»™i. Ãức phải chết. Hitler nói: "Nếu dân tá»™c Ãức không có khả năng thắng, dân tá»™c Ãức không xứng đáng sống." Hitler là má»™t khuôn mặt độc tài duy nhất trong lịch sá»­, càn quét tất cả những gì trên đưá»ng Ä‘i, chỉ để lại cho dân tá»™c và nhân loại hai yếu tố: giết ngưá»i và tá»± tá»­.

*

     Nhưng thần tượng phát-xít, mặc dù có muốn "dìu dắt" thế giá»›i, cÅ©ng không bao giá» mÆ¡ tưởng đến má»™t "đế quốc toàn cầu" (empire universel). Hitler, ngạc nhiên trước những "thành công" cá»§a mình, đã hướng phong trào "tỉnh lẻ" cá»§a y vá» má»™t giấc mÆ¡ không chính xác cá»§a má»™t đế quốc Ãức không có gì liên hệ vá»›i "thế giá»›i đại đồng".
     Ngưá»i cá»™ng sản, ngay từ nguồn phát xuất, nước Nga, đã tiên liệu sẽ Ä‘i đến Thế giá»›i đại đồng cá»§a nhân loại. Ngưá»i cá»™ng sản Nga, dá»±a vào tham vá»ng siêu hình (mà cuốn L'homme révolté trình bày và mô tả) để hình thành, sau cái chết cá»§a Thượng Ãế, má»™t thế giá»›i mà con ngưá»i được thánh hóa. (trang 238)
     Tóm lại, đây là lần đầu tiên trong lịch sá»­, má»™t chá»§ nghÄ©a và má»™t phong trào dá»±a trên bạo lá»±c võ trang, dám đưa ra mục đích là cuá»™c cách mạng tối hậu và Ãại đồng chung cục cho nhân loại. (trang 238)
 

     Theo Marx, tất cả hiện thá»±c con ngưá»i tìm thấy nguồn cá»™i trong tương quan sản xuất. Kinh tế. Cái sẽ trở thành lịch sá»­ là cách mạng, bởi vì kinh tế là cách mạng.
     Con ngưá»i như thế, theo Marx, vừa là tác giả, vừa là diá»…n viên cá»§a lịch sá»­ Ä‘á»i mình. Những ngưá»i chá»§ trương dân chá»§ cá»±c Ä‘oan (Jacobins) thá»i cách mạng 1789, lật đổ tính ưu việt cá»§a má»™t Thượng Ãế riêng tư để thay bằng tính ưu việt cá»§a các nguyên tắc. Marx xây dá»±ng chá»§ nghÄ©a vô thần hiện đại bằng cách triệt hạ luôn cả các nguyên tắc. Niá»m tin, ở năm 1789, được thay bằng lý trí. Marx triệt hạ tính ưu việt cá»§a lý trí và thẩy nó vào lịch sá»­. (trang 253)

     Tư bản luận lấy lại biện chứng chá»§ và tá»› cá»§a Hegel, nhưng thay thế khái niệm "ý thức vá» mình" bằng "độc lập kinh tế" [con ngưá»i là má»™t con vật có ý thức vá» mình (Hegel), con ngưá»i là má»™t con vật độc lập kinh tế (Marx)]. Và thay thế: "sá»± thống trị chung cục cá»§a tinh thần" bằng "sá»± hình thành chá»§ nghÄ©a cá»™ng sản." (trang 253)

     Con ngưá»i sinh ra cùng vá»›i sản xuất và xã há»™i. Sá»± bất công đến từ "sở hữu", đến từ các giai cấp xã há»™i. Lịch sá»­ con ngưá»i là lịch sá»­ đấu tranh giai cấp. Phải triệt tiêu giai cấp. Triệt hạ sở hữu. Không phải giai cấp vô sản thần thánh gì, nhưng vì há» bị đầy Ä‘á»a trong những Ä‘iá»u kiện vô nhân nhất. Nhiệm vụ cá»§a ngưá»i vô sản là phải làm rạng nhân cách tối thượng trong cái nhục tối cao. Vì Ä‘au khổ và đấu tranh, ngưá»i vô sản trở thành ngưá»i-chúa (homme christ), đã chuá»™c lá»—i bán chúa. Nhưng vị Chúa-Ngưá»i này còn là chúa phục thù. Hắn thá»±c thi, theo Marx, án lệnh mà tư sản tá»± mang trong mình "Tất cả những ngôi nhà ở thá»i đại này Ä‘á»u bị đánh dấu bằng má»™t cái thập tá»± đỠbí mật. Quan tòa là lịch sá»­, là kẻ thi hành bản án: Ngưá»i vô sản." (trang 260)

     Camus viết: "Sá»± đòi há»i công lý trở thành phi công lý nếu nó không dá»±a, trước tiên, trên má»™t ná»n tảng biện minh có đạo đức vá» công lý. Thiếu Ä‘iá»u đó, tá»™i ác sẽ trở thành nhiệm vụ." (trang 265)

     Cuá»™c đấu tranh giai cấp, từ nay, sẽ đẫm máu và phản lại tất cả má»i hình thức nổi loạn. Trong cuá»™c cách mạng má»›i này "tương lai" là sở hữu tối cao mà những kẻ lãnh đạo cách mạng hứa hẹn sẽ dành cho những nô lệ má»›i: Má»™t thiên đưá»ng chung cục trong thế giá»›i đại đồng xã há»™i chá»§ nghÄ©a.

*

     L'homme révolté, Ngưá»i Nổi Loạn, ra Ä‘á»i năm 1951, giữa thá»i kỳ chiến tranh lạnh như má»™t quả bom. Camus bị tứ phía kết tá»™i, nhất là những bạn đồng hành trong nhóm Les Temps Modernes (Thá»i Má»›i), chá»§ yếu là Sartre.

     Lúc đó, Camus và Sartre, cả hai Ä‘á»u biết sá»± hiện diện cá»§a các trại cải tạo dưới thá»i Staline. Camus chá»§ trương phải đưa sá»± thá»±c ra ánh sáng, nhưng Sartre cho rằng phải thận trá»ng, không nên làm thối chí thành phần vô sản.
     Hầu hết những nhà phê bình thiên tả hoặc có chân trong đảng Cá»™ng Sản, Ä‘á»u kịch liệt phản đối tác phẩm cá»§a Camus, trong đó có Breton (Camus viết rất nặng vá» Lautréamont và phân chất siêu thá»±c như má»™t thứ thi ca phản kháng ná»­a mùa, làm mồi cho bạo lá»±c vô cá»›). Tạp chí Thá»i Má»›i, qua bài viết cá»§a Francis Jeanson, phê phán nặng ná» Ngưá»i Nổi Loạn. Camus viết bài trả lá»i, gá»­i cho chá»§ bút (Sartre), ngụ ý rằng Sartre đã ném đá dấu tay. Sartre đáp lại Camus trong má»™t bài viết, giá»ng lịch sá»± nhưng cá»±c kỳ mỉa mai, khinh mạn(3), vá»›i những hàng: "Trá»i Æ¡i, Camus, sao anh trịnh trá»ng thế, và để dùng má»™t chữ cá»§a anh, sao anh tầm phào thế! Nếu anh đã lầm? Nếu cuốn sách cá»§a anh chỉ chứng minh má»™t cách đơn giản sá»± không thông thạo triết há»c cá»§a anh? Nếu nó chỉ là má»™t má»› kiến thức thu lượm vá»™i vã, há»c lóm (seconde main)? [...] Nếu anh lý luận không đúng lắm? Nếu những tư tưởng cá»§a anh há»i hợt và tầm thưá»ng? [...] Tôi không dám khuyên anh Ä‘á»c cuốn Hữu Thể Và Hư Vô (L'être et le néant (4)), e việc Ä‘á»c sẽ gây hiểm hóc cho anh: anh ghét những khó khăn tư tưởng ..."  Camus không trả lá»i. Há» dứt khoát Ä‘oạn tuyệt.

     Năm 1960, khi Camus mất, Sartre, trong bài tưởng niệm, có những dòng rất cảm động: "Vừa má»›i hôm qua, chúng tôi vẫn còn há»i nhau: Anh ấy có sẽ lên tiếng không? Sá»›m muá»™n thế nào rồi anh ấy cÅ©ng lên tiếng... Tôi thầm há»i: Anh nghÄ© sao? Anh nghÄ© sao ngay lúc này đây?"

*

     Camus không trả lá»i nhưng "lịch sá»­" đã trả lá»i: Camus có lý. Những ngưá»i cùng thá»i vá»›i Camus đã không đủ chín chắn, bình tÄ©nh để chấp nhận lập luận cá»§a Camus vá» mối tương quan giữa "công lý" và "đạo đức", giữa "cách mạng" và "tá»™i ác". Ở thá»i Ä‘iểm 1951, phần đông trí thức còn Ä‘ang tin vào lý tưởng Cá»™ng Sản, vào Staline. Camus nhìn xa hÆ¡n Sartre vá» vấn đỠnày. Mãi tá»›i năm 1956, khi chiến xa Xô-Viết tiến vào Hung Gia Lợi, Sartre má»›i tỉnh ngá»™. Má»™t Ä‘iểm này và chỉ má»™t Ä‘iểm này thôi, Camus xứng đáng là nhà văn nhân bản và sáng suốt nhất cá»§a Pháp trong thế ká»· XX. Ãúng như Sartre đã viết trong bài tưởng niệm Camus: "Trong thế ká»· này, chống lại lịch sá»­, anh tiêu biểu cho con ngưá»i hôm nay -thừa kế truyá»n thống sâu rá»™ng cá»§a các nhà văn đạo đức- tác thành tác phẩm có lẽ độc đáo nhất trong văn há»c Pháp."
Camus và La chute, Sa Ãá»a
     Ở ghế bị "buá»™c tá»™i", Camus đã im lặng trong nhiá»u năm, không sáng tác gì má»›i, từ 1951 L'Homme révolté (Ngưá»i Nổi Loạn) đến 1956 La chute (Sa Ãá»a) ra Ä‘á»i. La chute có thể là sá»± "trả lá»i" thầm lặng cá»§a Camus, vá»›i thế giá»›i quan tòa đã xá»­ ông những năm 51, 52.

     Nhân vật chính, Clamence trong La chute, có nhiá»u nét giống những bạn đồng hành cá»§a Camus ngày trước, đặc biệt "rất Sartre": đại trí thức, thông thái, trịch thượng, nhà ở khu la-tinh, gần Saint Germain des Prés -cái nôi cá»§a hiện sinh- thích xuống đưá»ng, đấu tranh cho những "nghÄ©a vụ lá»›n", "nghÄ©a vụ nhá»". Nhưng La chute không chỉ dừng lại ở sá»± "trả lá»i", thanh toán má»™t cuá»™c luận chiến cá nhân, mà nó đã Ä‘i xa, đến má»™t chân trá»i khác trong sá»± suy nghiệm cá»§a con ngưá»i vá» bản thân mình. Vá»›i Ngưá»i Nổi Loạn, Camus muốn giữ khoảng cách vá»›i phong trào hiện sinh, Camus chỉ trích vô thần và cá»™ng sản. Nhưng chính Camus, vá»›i La chute, lại quay vá» vá»›i hiện sinh trong cái nghÄ©a sâu xa nhất: La chute Ä‘i tìm bản thể con ngưá»i.

     La chute (Sa Ãá»a) là tác phẩm bí mật và lạ kỳ nhất cá»§a Camus. Bí mật và lạ kỳ như thể chất con ngưá»i. Tác phẩm phản ánh ý nghÄ©a đích thá»±c cá»§a triết há»c hiện sinh trên đưá»ng Ä‘i tìm bản thể. La chute sục lá»i, soi mói cái bản thể rách rưới, mỠám cá»§a cá nhân con ngưá»i, qua Jean Baptiste Clamence, má»™t nhân vật mập má» giữa buá»™c tá»™i và sám hối, ná»­a quan tòa (juge), ná»­a kẻ phạm tá»™i ăn năn (pénitent).

     Camus đã lật trái, lật phải, soi cho cùng cái chất khả nghi cá»§a Clamence để đưa đến kết luận: Không thể có ánh sáng nào giải quyết được sá»± mỠám cá»§a con ngưá»i, phân biệt được đâu là tốt, đâu là xấu, đâu trắng, đâu Ä‘en, đâu là ăn năn, đâu là buá»™c tá»™i.
     Nhưng Camus cÅ©ng lại là ngưá»i từ chối "nhãn hiệu" hiện sinh mà ngưá»i ta hay gán cho ông. Ở chá»— từ chối đó, xuất hiện mối tương phản mà La chute mổ xẻ: sá»± mập má» trong tư tưởng và hành động cá»§a con ngưá»i: Jean Baptiste Clamence là ai?

     Bằng má»™t thể văn độc đáo, Camus dá»±ng lên nhân vật Clamence như cái bóng cá»§a nhân sinh. Toàn truyện là độc thoại, má»™t thể độc thoại vấn đáp giả tưởng giữa hai ngưá»i. Clamence nói chuyện vá»›i má»™t ngưá»i (vô hình) trước mặt. "Sá»± hiện diện" cá»§a kẻ kia, không qua ngôn ngữ đối thoại trá»±c tiếp mà qua phản ứng cá»§a Clamence: Tôi có làm phiá»n ngài không? Kìa, trá»i lại mưa nữa. Chúng ta trú dưới thá»m nhà này nhé. Tôi nói đến đâu rồi nhỉ? Chuyện không quan trá»ng à?
     Há» gặp nhau lần đầu, trong má»™t tá»­u Ä‘iếm khả nghi có tên kỳ lạ Mexico-City tại Amsterdam, bến tầu đón nhận thá»§y thá»§ tứ xứ. Má»™t giá»ng nói cất lên, vừa hạ mình, vừa kiêu hãnh lõi Ä‘á»i, sành sá»i, dùng chữ cầu kỳ, kiểu cách. Giá»ng nói làm quen vá»›i má»™t khách uống rượu khác, má»™t kẻ đồng hương (ngưá»i Pháp), không thạo tiếng Hòa Lan, giúp kẻ đồng hương kia gá»i đúng thứ rượu "đỗ tùng" (genièvre) mà hắn muốn.

     Cuá»™c "đối thoại" bắt đầu. Kẻ nói lân la bắt chuyện, đưa ngưá»i nghe vào tá»± truyện cá»§a mình.

 "... Ngài may mắn đấy, hắn (chá»§ quán) không gầm gừ. Khi hắn không muốn tiếp rượu ai, má»™t tiếng gầm gừ là đủ. Không ai dám cá»± ná»±, đó là lợi Ä‘iểm cá»§a loài mãnh vật [...] Xin kiếu ngài, rất hân hạnh được hầu ngài. Ãa tạ ngài [...] Ngài tốt bụng quá. Vậy xin ngài cho phép tôi được sánh ly cùng ngài." (trang 7, 8)
     Kẻ nói chừa những lá»— hổng để độc giả "Ä‘á»c" được phản ứng cá»§a ngưá»i nghe: Hắn xin kiếu (kẻ kia má»i hắn ở lại). Hắn cảm Æ¡n, nói vài lá»i xã giao rồi mang ly lại ngồi cùng bàn. Cứ như thế, kẻ nói dẫn "khách" vào cuá»™c Ä‘á»i cá»§a hắn. Vá»›i những lá»i thổ lá»™ -không biết là bịa hay thật- đứt khúc, mỉa mai, châm biếm, rỉa róc, để phân chất những hành vi cá»§a mình và bình luận như má»™t kẻ ngoại cuá»™c thẳng thắn, ác độc.
     Hắn tá»± giá»›i thiệu: Jean Baptiste Clamence. Trước đây là má»™t luật sư khả kính ở Paris, nổi tiếng liêm khiết, chuyên đứng vá» phía công lý, thích bênh vá»±c quả phụ cô nhi, không chỉ chăm lo những việc lá»›n ngoài tòa mà cả những chi tiết nhá» nhoi, lặt vặt trong Ä‘á»i sống như dắt ngưá»i mù qua đưá»ng, tốt vá»›i bạn bè, rá»™ng rãi vá»›i tình nhân... Tóm lại Clamence là ngưá»i nhân đạo, thành công và mãn nguyện.

*

     Rồi má»™t đêm thu, dạo trên Pont des Arts (5), bá»—ng Clamence nghe thấy má»™t tiếng cưá»i ré lên sau lưng. Giật mình quay lại: Bốn bá» tịch lặng. Không má»™t bóng ngưá»i. Hắn Ä‘i tiếp. Tiếng cưá»i vẫn réo sau lưng, nhá» dần, như đến từ bá» nước, từ cõi vô thỉ vô chung, hay tá»± chính thâm tâm vá»ng lại.
     Tiếng cưá»i mở cá»­a vào hậu trưá»ng cái tôi cá»§a hắn, nhắc Clamence kiểm Ä‘iểm lại những hành vi cá»§a mình: à thì ra mình không chỉ là ngưá»i hùng bênh vá»±c quả phụ cô nhi. Nhá»› kỹ hÆ¡n, cái bản chất ngưá»i hùng ấy, đã có lần bị đôi chút sứt mẻ: Má»™t hôm, Ä‘ang lái xe hÆ¡i trong thành phố,  Clamence dừng lại ở cá»™t đèn Ä‘á». Bá»—ng má»™t gã nhá» thó, Ä‘i mô-tô, chèn lên, đỗ trước mÅ©i xe hắn, gã vừa ngừng, mô-tô chết máy. Ãèn xanh bật lên, Clamence lịch sá»± như thưá»ng lệ, nói nhá» nhẹ vá»›i gã lái xe gắn máy anh làm Æ¡n dịch xe lên lỠđể ngưá»i khác Ä‘i. Tay này tỉnh bÆ¡, cứ ngá» ngá» sá»­a xe giữa đưá»ng, lại còn nổi dóa, lá»— mãng văng tục. Chẳng đặng đừng, Clamence bèn xuống xe, tính nện cho tên láo lếu má»™t trận (hắn to con gấp đôi gã kia). Không ngá» trong đám đông lại có má»™t tay ngá»± lâm anh hùng, giữa đưá»ng thấy chuyện bất bình chẳng tha: Clamence chưa kịp trở tay đã nhận  được má»™t đòn bạt tai trá»i giáng cá»§a tên d'Artagnan hiện đại. Nhưng thay vì kháng cá»±, hắn lại ngậm tăm, cun cút quay đầu trở lại xe mình, ngậm luôn hai chữ "đồ hèn" như món quà đệm, kèm theo tiếng mô-tô nổ dòn cá»§a gã Ä‘i xe máy vừa Ä‘á»-ma-rê lại được.

     Clamence cố quên cái "tai nạn lịch sá»­" ấy Ä‘i. Cả Ä‘á»i hắn mải đánh bóng nhãn hiệu ngưá»i hùng ná»­a Cerdan (6) ná»­a de Gaulle cá»§a hắn; nhưng nào có quên được, "sá»± cố" này nhắc hắn đến má»™t cái "bản thể" khác, hÆ¡i hèn hèn, cùng chung sống trong cái tôi cá»§a hắn. Ngẫm nghÄ© kỹ thì hắn chỉ bênh vá»±c những kẻ có tá»™i, vá»›i Ä‘iá»u kiện chúng là những kẻ sát nhân tốt (bons meurtriers) cÅ©ng như ngưá»i ta thưá»ng thích bá»n má»i rợ tốt (bons sauvages), nghÄ©a là tá»™i trạng cá»§a chúng không gây phiá»n hà cho hắn mà chỉ làm nổi tài hùng biện cá»§a hắn. Ngược lại, khi bị Ä‘e dá»a, hắn có thể biến ngay thành má»™t ông tòa quyá»n uy, đứng trên luật pháp, sẵn sàng nghiá»n nát thằng phạm pháp, bắt nó phải quỳ gối, cúi đầu. Chính hắn, khi dẫn ngưá»i mù qua đưá»ng, đã chẳng cẩn thận cúi chào ngưá»i mù má»™t cách lịch sá»± và trịnh trá»ng ư? Cái chào này có nghÄ©a gì? Ngưá»i mù đâu có nhìn thấy? Cái chào này hắn không gá»­i cho tên mù bất hạnh kia, mà gá»­i đến bá»n sáng mắt chung quanh, cho chúng thấy cá»­ chỉ nhân ái và lịch lãm cá»§a hắn. Ãó má»›i là chính diện cá»§a vấn Ä‘á»: Cái tôi. Tôi. Tôi. Ngưá»i ta yêu mình trước rồi má»›i yêu ngưá»i. Yêu ngưá»i chỉ là cái cá»› để đánh bóng nhãn hiệu cá»§a mình.
 

     Tiếng cưá»i trên sông Seine, vang lên, như cánh cá»­a đầu tiên mở vào hậu trưá»ng bản thể cá»§a hắn, nhưng tiếng cưá»i ấy còn nhắc nhở đến má»™t tiếng kêu khác, cách đấy hai ba năm, trong đêm đông, trên Pont Royal. Ãầu Ä‘uôi câu chuyện là như thế này:

 "Lúc ấy vào khoảng má»™t giá» khuya, mưa nhẹ như mưa phùn làm tản mạn những khách bá»™ hành hiếm hoi. Tôi vừa từ giã ngưá»i tình, chắc nàng giá» này đã yên ngá»§. Tôi sung sướng bước Ä‘i, thân thể lắng Ä‘á»ng vá»›i chút tê mê, như được Ä‘iá»u dưỡng bằng má»™t dòng máu dịu mát như mưa bụi. Trên cầu, tôi bắt gặp má»™t hình hài nghiêng xuống lan can, có vẻ như Ä‘ang nhìn dòng nước. Lại gần hÆ¡n, tôi nhận rõ dáng vóc mảnh mai cá»§a má»™t ngưá»i đàn bà trẻ, mặc đồ Ä‘en. Giữa mái tóc huyá»n và cổ áo măng-tô, để lá»™ chiếc gáy tươi mát và ẩm ướt khiến tôi rạo rá»±c. Nhưng sau chút lưỡng lá»±, tôi tiếp tục bước. Tá»›i đầu cầu, tôi Ä‘i theo bá» sông vá» phía [đại lá»™] Saint Michel, nÆ¡i tôi ở. Ãi được dăm chục thước, mặc dù vá»›i khoảng cách và trong cái tịch lặng cá»§a đêm khuya, bá»—ng nghe má»™t tiếng động dữ dá»™i, tiếng thân ngưá»i rá»›t nhào xuống nước. Tôi đứng khá»±ng nhưng không ngoái lại. Liá»n đó, má»™t tiếng kêu cứu dá»™i lên nhiá»u lần, tiếng kêu xuôi dòng rồi bá»—ng tắt hẳn.
 Sá»± im lặng kéo dài sau đó, trong đêm bá»—ng đông lại, như vô tận đối vá»›i tôi. Muốn chạy nhưng tứ chi bất động. Tôi run, dưá»ng như vì lạnh và vì hoảng hốt. Vừa tá»± nhá»§ phải lẹ lên, vừa cảm thấy nhuệ khí cùn Ä‘i, tứ chi bá»§n rá»§n, bất lá»±c. Tôi chẳng nhá»› là lúc đó tôi nghÄ© gì, đại loại "muá»™n quá, xa quá"..., hoặc Ä‘iá»u gì tương tá»±.
 Tôi vẫn lắng nghe, bất động. Rồi từng bước nhá», dưới mưa, lảng xa dần. Không báo động cho ai hết.
 Nhưng chúng ta đã đến nÆ¡i rồi, đây là nhà tôi, chá»— trú cá»§a tôi. Mai nhé! Vâng, đúng ý ngài, tôi sẵn sàng dẫn ngài thăm đảo Marken, ngắm vịnh Zuyderzee..." (trích dịch trang 61-62, nxb Folio plus, 1997)
     Ãoạn văn này là cốt lõi cá»§a tác phẩm. Qua giá»ng kể thản nhiên, hầu như không có "việc" gì xẩy ra, ngưá»i kể, má»™t kẻ đại diện luật pháp, vừa "giết ngưá»i gián tiếp", nói đúng hÆ¡n là hắn không cứu ngưá»i, ít ra là không tri hô cầu cứu khi thấy ngưá»i khác lâm nguy. Nhưng chưa hết, còn má»™t chuyện "vặt vãnh" nữa. Má»™t dạo bị tù, trong thá»i chiến, hắn được bạn tù bầu làm "giáo hoàng" (biệt hiệu cá»§a ngưá»i trưởng nhóm, che chở cho cả bá»n). "Giáo hoàng" có nhiệm vụ chia nước cho đồng bá»n. Có lần hắn uống "tạm" phần nước cá»§a má»™t bạn tù hấp hối. NghÄ© cho cùng, tay này đằng nào cÅ©ng chết, còn hắn, vá»›i nhiệm vụ "giáo hoàng" cần phải sống để bảo vệ bạn tù. Trưá»ng hợp "tá»± vệ" cá»§a hắn cÅ©ng chẳng khác gì trưá»ng hợp "tá»± vệ" cá»§a giáo há»™i, đặc biệt là đức giáo hoàng Pie XII, năm 1942, (và cả các đức giáo hoàng khác, thá»i khác), đã "bắt buá»™c" phải đứng vá» phía trục phát-xít Ãức-Ã-Tây Ban Nha. Không được buá»™c tá»™i giáo hoàng. Ngài cần phải đứng vá» phía kẻ mạnh để bảo vệ tôn giáo, đó là vấn đỠ"nghÄ©a vụ chung".

*

     Tiếng cưá»i trên sông Seine đánh dấu ngõ quặt trong tư tưởng cá»§a Clamence. Trước đó, Clamence "biết mình" trên bá» mặt. Sau đó, Clamence tìm mình trong chiá»u sâu. Những Ä‘iá»u tưởng như đã chìm xa trong cõi nhá»›, nay lại trở vá», rõ ràng như tấm gương phản chiếu, má»™t Ä‘á»i thứ nhì, má»™t sá»± thật thứ nhì, hoen ố và nham nhở hÆ¡n bức chân dung ngưá»i hùng thứ nhất. Ãể quên bức chân dung thứ nhì tối tăm kia, Clamence quyết định đổi Ä‘á»i: Xông vào cuá»™c sống trụy lạc, đàng Ä‘iếm, tá»™i lá»—i, tối tăm... mong được "lành bệnh". Nhưng ở vào lúc mà hắn hồ hỡi nhất, tin rằng mình đã bình phục, má»™t hôm, trong chuyến du thuyá»n vá»›i ngưá»i tình ở Ãại Tây Dương, đứng trên lan can tầu, bá»—ng nhiên hắn nhìn thấy má»™t Ä‘iểm Ä‘en, dật dá» trên sóng nước. Ãang muốn tri hô cầu cứu, chợt hắn nhìn kỹ thì đó chỉ là má»™t bè rác mà tàu biển thải ra, nhìn xa, tưởng là má»™t ngưá»i sắp chìm. Hắn hiểu rằng tiếng kêu trên sông Seine chưa bao giá» thoát khá»i hắn, dù bị sóng nước cuốn Ä‘i đêm ấy, nó đã xuôi dòng qua ngả cá»­a sông ra biển Manche rồi hòa cùng nước biển đến vá»›i đại dương và thế giá»›i nhân loại. Hắn hiểu là không bao giá» hắn có thể lành bệnh. Phải cúi đầu nhận tá»™i. Clamence Ä‘i đến kết luận: Chúng ta không thể xác quyết sá»± vô tá»™i cho bất cứ ai, nhưng ngược lại chúng ta có thể quả quyết là má»i ngưá»i Ä‘á»u có tá»™i. (trang 92-93)
     Dante đã thần tình bịa ra má»™t thứ thiên thần trung lập (ange neutre) giữa Thượng Ãế và Ãc Quá»·. Con ngưá»i phải chăng là loại thiên thần trung gian cưu mang trong lòng cả hai thái cá»±c: Thượng Ãế và Ãc Quá»·?
     Từ đó tất cả má»i phương tiện để thoát khá»i "chính mình" Ä‘á»u vô hiệu: từ thú tá»™i đến nhận tá»™i, dấn thân vào tá»™i lá»—i, sa Ä‘á»a Ä‘á»u vô ích. Cuối cùng, Clamence bá» Paris để đến Amsterdam, làm má»™t việc không kém mỠám khác để kiếm sống: cố vấn pháp luật cho những tay anh chị tứ chiếng giang hồ, trôi dạt đến bá» biển Bắc má» sương và ám khói này.
     Clamence trở thành ông tòa xám hối (juge pénitent).

*

     Tại sao J.B. Clamence trở thành "ông tòa xám hối"? Ãây là lý do: "Bởi vì ngưá»i ta không thể kết tá»™i kẻ khác mà không kết tá»™i chính mình, phải tra vấn tá»™i mình trước khi phán xét kẻ khác. Bởi vì tất cả má»i ông tòa rồi cuối cùng cÅ©ng phải qua cầu xám hối, vì vậy, phải Ä‘i con đưá»ng ngược lại, làm nghá» xám hối trước khi trở thành quan tòa." (trang 116)

     Và Clamence giải thích thá»§ thuật cá»§a mình: Hắn hành nghỠông tòa xám hối ở quán rượu Mexico-City này: kể tá»™i mình cho bất cứ ai muốn nghe, gia giảm câu chuyện cho hợp nhÄ© ngưá»i nghe. Hắn tạo ra má»™t chân dung vừa cá biệt vừa gần gụi má»i ngưá»i. Hắn giÆ¡ bức chân dung ấy lên: Tôi đây. Nhưng đồng thá»i những kẻ nghe hắn cÅ©ng nhìn thấy ở đó má»™t phần cá»§a chính mình.
     Ở trang cuối, Clamence đảo ngược phương trình. "Hãy thú nhận Ä‘i, có phải ngài thấy bá»›t hài lòng vá» mình hÆ¡n, sau năm ngày nghe chuyện cá»§a tôi. Tôi biết, chúng ta cùng má»™t sòng [...]. Vậy ngài làm Æ¡n kể cho tôi biết chuyện gì đã xẩy ra trên cầu sông Seine đêm ná» khiến ngài đã không liá»u mình cứu ngưá»i thiếu phụ ấy [...] Nhưng yên trí, bây giá» quá muá»™n rồi, bao giá» cÅ©ng quá muá»™n. May thay!"

     Clamence là má»™t ngưá»i vừa thá»i đại, vừa muôn thuở. Hắn biết mình đóng kịch, đóng vai bi kịch cá»§a kẻ hai mặt. Tất cả những gì "hiện hữu", "thấy được", chỉ là má»™t hiện thá»±c lừa dối. "Quan tòa liêm khiết", "anh hùng cứu khốn phò nguy" thật không? Hay đằng sau bình phong là má»™t bá»™ mặt khác? Má»™t kẻ sát nhân? Má»™t tay hèn hạ? Qua Clamence má»i ngưá»i soi thấy bóng mình. Nhìn lại từng chi tiết xẩy ra trong Ä‘á»i, nhìn lại từng vi ti huyết quản, bên cạnh dòng trong, hẳn có chẩy xuôi má»™t dòng đục. Thế nhân, yêu mình trước khi yêu ngưá»i, thì cÅ©ng thá»­ xét mình trước khi xét ngưá»i.
 

     Bên cạnh Meursault là "kẻ xa lạ" vá»›i mình, vá»›i ngưá»i. Kẻ ấy luôn luôn lập Ä‘i lập lại "tôi không biết". Bên cạnh bác sÄ© Rieux, "cứu nhân độ thế", má»™t lòng tẩy trừ ná»c độc dịch hạch, Clamence hiện ra như má»™t thứ phản Ä‘á»: Hắn biết quá rõ vá» mình, vá» ngưá»i, kể cả những ngưá»i chuyên hy sinh cho những "lý tưởng cao thượng".
     Camus như muốn "sá»­a sai" những nhân vật xuất hiện trước. Ãối diện vá»›i Meursault má»™t kẻ sát nhân "vô tá»™i", hắn, Clamence, má»™t kẻ không cầm súng nhưng cÅ©ng giết ngưá»i. Trá»±c diện vá»›i bác sÄ© Rieux cứu ngưá»i, hắn, Clamence dá»™i nước cưá»ng toan vào lòng ngưá»i, làm ô nhiá»…m những "tâm hồn vô tá»™i" qua tá»± truyện cá»§a hắn.
     La chute như má»™t tiếng rÆ¡i, quỵ ngã, như là trụy lạc, sa Ä‘á»a. Trước hết là tiếng thân ngưá»i rá»›t xuống nước, là sá»± quỵ ngã trong trụy lạc cá»§a Clamence, kẻ còn mang tên Jean Baptiste, ngưá»i tiên tri thiên mệnh cá»§a Chúa. La chute phải chăng là tiếng vá»ng sau cùng cá»§a Camus vá» ná»—i Ä‘au không cứu được cá»§a loài ngưá»i?

     Vẫn trong lá»i vÄ©nh biệt Camus, Sartre cho rằng La chute là cuốn sách hay nhất cá»§a Camus và cÅ©ng được ít ngưá»i hiểu nhất. Lá»i Sartre chứng từ cho ná»—i cô đơn, lạc khuất cá»§a Sartre, cá»§a Camus, trong tình bạn. Chứng từ "muá»™n quá, xa quá..." trong tình ngưá»i.
     Trả lá»i Sartre, La chute vang lên những ảo ảnh cuối cùng vá» sá»± cô đơn và bất hạnh. Ở đâu bắt đầu lá»i sám hối? Ãâu là lá»i buá»™c tá»™i? Ãiá»u chắc chắn là ná»—i Ä‘au nhân sinh chưa bao giá» thoát khá»i Camus, con ngưá»i và tác phẩm, thá»i còn sống cÅ©ng như thá»i đã khuất.

Paris tháng 1/2001
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) absinthe
(2) Ãiá»u đáng chú ý là lá»i tuyên ngôn này cÅ©ng na ná giống các tuyên ngôn cá»§a đảng Cá»™ng sản: Thánh hóa lãnh tụ và Ãảng. Không biết đảng nào đã đạo văn đảng nào?
(3) cả hai bài cá»§a Sartre và Camus Ä‘á»u đăng trong Les Temps Modernes, số 82, tháng 8/1952
(4) tác phẩm của Sartre.
(5) cầu bắc qua sông Seine, gần trưá»ng Mỹ Thuật.
(6) vô địch quyá»n anh cá»§a Pháp những năm 30-40

© 1995-2001 Thụy Khuê


Trở Vá»   ]