Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Hiện tượng Bùi Giáng

    Sinh thá»i, Bùi Giáng bảo: "Hãy để cho tôi yên, tôi dại. Ãừng ai nói đến tôi. Và nhất là đừng có ai bàn đến thÆ¡ tôi ."  (1) Có lẽ vì tôn trá»ng nhà thÆ¡, cho nên ít ai bàn đến thÆ¡ ông (2). Ca tụng Bùi Giáng thì nhiá»u, nhưng phê bình Bùi Giáng thì ít.

     Như thÆ¡, Bùi Giáng sống tiêu dao suốt cõi mù sa bên rừng, cả Ä‘á»i lục bát. Tại sao lục bát? Lục bát bởi vì, đối vá»›i Bùi Giáng: "Lục bát Việt Nam là cõi thi ca hoằng viá»…n nhất, kỳ ảo nhất cá»§a năm châu bốn biển, ba bẩy sông hồ." (3) Ãó là lá»™ng ngôn Bùi Giáng.

     Vá» bản thân mình, Bùi Giáng tá»± há»a: "Nhe răng cưá»i trong bóng tối... Không bao giá» bắt chuồn chuồn mà cứ bảo rằng mình luôn luôn bắt chuồn chuồn... Không thiết chi Ä‘á»c sách mà vẫn cặm cụi Ä‘á»c sách hoài... Chán chưá»ng thi ca mà cứ làm thÆ¡ hoài... Chuốc sầu vạn đại thì bảo rằng mua vui cÅ©ng được má»™t vài trống canh." (4) Ãó là mâu thuẫn Bùi Giáng.

     Há»i vá» tiểu sá»­, Bùi Giáng trả lá»i:

  Há»i tên? Rằng biển xanh dâu
  Há»i quê? Rằng má»™ng ban đầu rất xa.
  Gá»i tên là má»™t hai ba,
  Ãếm là diệu tưởng, Ä‘o là nghi tâm.
 Ãó là vô căn Bùi Giáng.


     Trên báo Văn, số 26 tháng 8 năm 1984, Mai Thảo kể lại rằng khi há»i vá» cái lá»±c viết phi phàm cá»§a Bùi Giáng, Thanh Tâm Tuyá»n lắc đầu cưá»i: "Chịu, không giải thích được. [...] Nói đến mấy ngàn bài thÆ¡ Bùi Giáng là đúng. Mà nói thÆ¡ Bùi Giáng chỉ có má»™t bài, vô tận, vô cùng là đúng hÆ¡n. Ngá»§ ra thÆ¡. Thở ra thÆ¡. Ãi ra thÆ¡. Ãứng ra thÆ¡. Chứ không phải nghÄ© thÆ¡, làm thÆ¡."

     Vẫn theo lá»i Mai Thảo, ông Thanh Tuệ, giám đốc nhà xuất bản An Tiêm, thuật lại: "Ảnh lang thang suốt ngày, chẳng thấy lúc nào ngồi viết hết. La cà hết nÆ¡i này đến nÆ¡i khác, uống rượu say ngất rồi vá» lầu lăn ra sàn ngá»§, nhiá»u ngày bá» cả bữa ăn. Ãêm cÅ©ng không thức, chá»— nằm tối thẳm. Tôi in không kịp, nói ảnh tạm ngừng thì ảnh ngừng. Nói có máy, có giấy, nói buổi sáng, buổi chiá»u ảnh đã tá»›i ném bịch xuống cả năm bẩy trăm trang. Cứ thế Ä‘em sắp chữ thôi, đâu có thì giá» Ä‘á»c."

     Mai Thảo kể tiếp, khi làm số Văn, đặc biệt vá» Bùi Giáng: "Tôi há»i xin ông những bài thÆ¡ má»›i nhất. Ông gật. Tưởng lấy ở túi vải ra. Hoặc nói vá» lấy, hoặc nói hôm sau. Tất cả Ä‘á»u không đúng. Ông há»i mượn má»™t cây bút, xin má»™t xấp giấy, má»™t chai bia lá»›n nữa, Ä‘oạn ngồi xuống và trước sá»± kinh ngạc cá»±c Ä‘iểm cá»§a chúng tôi, bắt đầu tại chá»— làm thÆ¡ [...] Lần đầu tiên tôi thấy Bùi Giáng viết, thoăn thoắt, vùn vụt, nhanh không thể tả. Như thÆ¡ không thể từ đầu, từ tim chảy xuống, xa quá, lâu quá, mà ngay từ ngá»n bút, từ đầu ngón thôi [...] Lần đó, tôi đã thấy, đã hiểu tại sao Bùi Giáng, cứ cánh bướm rong chÆ¡i, cứ phiêu bồng lãng du mà vẫn có ngay nghìn câu má»™t buổi."

     Vá» những cÆ¡n Ä‘iên Bùi Giáng, Phạm Xuân Ãài kể trong lá»i tá»±a tập ThÆ¡ Bùi Giáng (5): "Chỉ có thÆ¡ và những cÆ¡n Ä‘iên [...] Bây giá» (năm 1992) anh ít làm thÆ¡ lắm, còn các cÆ¡n Ä‘iên thì vẫn viếng thăm anh gần như định kỳ. Những lúc ấy anh Ä‘i nhiá»u nÆ¡i, nhưng thưá»ng xuất hiện ở vùng chợ Trương Minh Giảng (chá»— Ãại Há»c Vạn Hạnh, là nÆ¡i ngày xưa anh thưá»ng trú ngụ) đứng giữa đưá»ng vung tay, Ä‘iá»u khiển xe cá»™, cá»­ chỉ rất linh động, đặc biệt đôi mắt sáng quắc bừng bừng [...] Có khi anh múa may trong má»™t lá»›p áo lòe loẹt, động tác mạnh mẽ chính xác gần như múa võ, miệng hò hét như Ä‘ang nạt ná»™ vá»›i má»™t đối tượng vô hình."

     Ãó là hiện tượng Bùi Giáng, qua lá»i kể cá»§a những ngưá»i thân trong giá»›i văn há»c.

*
Bùi Giáng là ai? Bùi Văn Vịnh, em của Bùi Giáng, cho biết (6): Bùi Giáng sinh ngày 17 tháng 12 năm 1926 tại làng Thanh Châu, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam.
     Thuở nhá», há»c trưá»ng Bảo An tại Ãiện Bàn, Quảng Nam, trung há»c ở trưá»ng Thuận Hóa, Huế. Năm 1950, đậu Tú Tài II văn chương ở Liên Khu V. Sau đó ra Liên Khu IV há»c tiếp đại há»c. Nhưng sau khi nghe qua bài diá»…n văn khai giảng cá»§a ông viện trưởng, Bùi Giáng quay vá» Quảng Nam và bắt đầu quãng Ä‘á»i được gá»i là "Mưá»i lăm năm chăn dê ở núi đồi Trung Việt".
     Tháng  năm 1952, Bùi Giáng vá» Huế thi Tú Tài tương đương và vào Sài gòn ghi danh Ãại Há»c Văn Khoa.
     Lần này, sau khi nhìn danh sách giáo sư giảng dậy ở Văn Khoa, Bùi Giáng quyết định chấm dứt việc há»c ở trưá»ng và bắt đầu viết khảo luận, sáng tác, dịch thuật và Ä‘i dạy há»c tại các trưá»ng tư thục.

 Từ 1957 đến 1997, Bùi Giáng có khoảng 55 tác phẩm đã in vá» thÆ¡, dịch và triết. Như lá»i Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Thanh Tuệ, thÆ¡ có đến nghìn bài. Và ná»™i trong má»™t ngày, có thể ném bịch má»™t vài trăm trang sách. Ãúng là má»™t ká»· lục có má»™t không hai.

*
     Chúng ta thá»­ tìm hiểu bản chất cá»§a ká»· lục ấy qua má»™t vài trang sách cá»§a Bùi Giáng trong Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba Bước Ãi Cá»§a Tư Tưởng, do An Tiêm xuất bản lần thứ nhất tại Sài gòn năm 1972, và tái bản tại hải ngoại.

     Có thể nói trong cuốn sách này, cái gá»i là Ä‘iên cá»§a Bùi Giáng phát hiện rõ rệt dưới hình thức loạn ngôn, ngá»™ chữ cao độ. Vá» Heidegger, Bùi Giáng viết: "Tất cả con đưá»ng tư tưởng cá»§a Heidegger là má»i lối nhiếp dẫn bước Ä‘i vá» những vùng u kín trong cổ lục uyên nguyên." (trang 13)

     Vá» Nietzsche, ông viết: "Nietzsche không phải là đại hải đại dương. Nietzsche đã đón vào lòng mình má»™t dòng sông dÆ¡ bẩn. Và từ đó? Từ đó, Nietzsche biến thành má»™t loại ngưá»i mạt hậu theo má»i nghÄ©a thái thậm ly kỳ. Con ngưá»i mạt hậu và hư vô chá»§ nghÄ©a, con ngưá»i mạt hậu và sa mạc tinh hoa, con ngưá»i mạt hậu và Mạt Hậu "Tá»­ Sinh Môn" Hoạt Tinh Thể, con ngưá»i mạt hậu và Siêu Hình Há»c Lãnh Ãịa, con ngưá»i mạt hậu và Ãịnh Mệnh Phối Tiết Sá»­ Lịch Tồn Lưu, Ãịnh Mệnh Phối Tiết Sá»­ Lịch Tồn Lưu và Siêu Hình Há»c theo nghÄ©a Sá»­ Lịch chân lý cá»§a Hiện Thể như là Hiện Thể, Sá»­ Lịch chân lý cá»§a Hiện Thể và Ãịnh Mệnh Tồn Lưu thoái tàng ư mật, Tồn Lưu thoái tàng ư mật và Hằng Thể bước vào vòng di vong trầm má»™t, từ di vong trầm má»™t, còn chút hậu tình ân ốc nào sẽ "trá»™t mầm" cho má»™t trận Dịch Chuyển thông hành cá»§a Ãịnh Mệnh hay không? hay là Siêu Hình Há»c vẫn mãi mãi kiên trì tồn lập trong cuá»™c đù đỡn "trệ lưu ư ngoại" bất khả tư nghì khuyết phạp từ Hoạt Tinh Thể cá»§a Hư Vô? ..." (trang 17)

      Và cứ như thế, Bùi Giáng sản xuất 499 trang Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba, Bước Ãi Cá»§a Tư Tưởng.
 

     Ãiểm thích thú nhất cá»§a ngưá»i Ä‘á»c trong cuốn sách này là những trích Ä‘oạn thÆ¡ Bùi Giáng, phần lá»›n là những câu thÆ¡ hay, tá»a ra những suy tư sâu lắng vá» bản chất con ngưá»i.
     Nhưng trong 499 trang chữ ấy, ngưá»i Ä‘á»c tìm thấy rất ít dòng đứng đắn và tỉnh táo bàn vá» những vấn đỠtriết há»c như hiện sinh và bản thể, tồn tại và thá»i gian, mặc dù ông rất ngưỡng má»™ Heidegger, ngưá»i thầy hiện sinh được ông trích, dịch má»™t cách kỳ cục. Ví dụ như câu này, dịch ra từ tiếng Pháp, tiếng Ãức: "Nhưng mà lá»i thuyết thoại trì ngá»±, trong (khởi từ) Ãịnh Mệnh Phối Tiết mở phÆ¡i, sẽ ra sao nếu như cái Sở Khải Khai trong Song Trùng Tịch Hạp bị Ãịnh Mệnh Phối Tiết (ruồng rẫy) bá» phó mặc cho cuá»™c thể há»™i vất vÆ¡ nhân tuần (dung thưá»ng nhật lệ) cá»§a con ngưá»i từ diệt chúng tá»­ chúng sinh?"
(Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba Bước Ãi Cá»§a Tư Tưởng, trang 12-13)

     Dù đặc sệt những tên tuổi triết gia, nặng ký trích dẫn thiên kinh, vạn Ä‘iển, dù có má»™t số ý trá»™i lên vá» vấn đỠđá»c sách, Ä‘á»c Nguyá»…n Du, Ä‘á»c Bùi Giáng, vá» sá»± gặp gỡ giữa những nhà tư tưởng lá»›n, đả kích má»™t số nhà xuất bản không tôn trá»ng văn bản cá»§a tác giả, Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba vẫn không phải là cuốn sách bàn vá» triết há»c, hoặc đưa ra má»™t hệ thống tư tưởng mạch lạc; mà có thể nói đây  chỉ là cuốn phiếm luận bí hiểm, ngôn ngữ thần chú, nhại triết há»c, nhạo ngưá»i Ä‘á»c. Cho nên khi Tạ Tỵ viết: "Bùi Giáng đối thoại vá»›i Nietzsche, Sophocle, Parménide, Khổng Tá»­, Lão Tá»­, Sartre, Camus..."  thì e rằng Tạ Tỵ quá lá»i. Sá»± tìm kiếm siêu hình nÆ¡i Bùi Giáng, như chỉ dừng ở phần vá» cá»§a ngôn từ: tồn sinh, tồn lưu, hằng thể, hư vô, logos, ... mà không Ä‘i vào ná»™i tâm cá»§a suy tưởng. Hoặc có lẽ Bùi Giáng chỉ muốn rỡn chÆ¡i. Nếu ông có nhắc tá»›i Như Lai, Bồ Tát, Heidegger, Parménide, Platon, Socrate cÅ©ng chỉ như ông nói đến Nam Phương Hoàng Hậu, Dương Quý Phi, Marilyn Monroe, đưá»i ươi, chuồn chuồn, châu chấu v.v... vậy thôi, trong má»™t trạng thái "tẩu há»a nhập ma", má»™t tinh thần anarchiste toàn diện. Má»™t "ngưá»i phá", để nói theo ngôn ngữ Trần Dần. "Ngưá»i phá" trong cái nghÄ©a tiêu cá»±c cá»§a nó, chứ không phải trong cái nghÄ©a sáng tạo, ít nhất là ở cuốn sách Con ÃÆ°á»ng Ngả Ba.
 

     Phải chăng Bùi Giáng chỉ muốn "hù dá»a" ngưá»i Ä‘á»c không chuyên môn? Hay ông muốn nhại, diá»…u, những hệ thống suy tưởng mà má»™t số trí thức quen dùng như mẫu má»±c hoạt động tinh thần? Biến chúng thành má»™t thứ charabia, ngôn ngữ vấn đáp chuồn chuồn, châu chấu, nói trẹ, nói xàm, nói bá láp và ông có khả năng sản xuất má»—i ngày vài trăm trang như thế?

     Thái độ anarchiste toàn diện này mở rá»™ng trong Ä‘á»i sống, trở thành má»™t bản năng phản kháng quẫy Ä‘á»i: Cởi quần áo giữa lá»›p há»c, tắm nÆ¡i công cá»™ng, ngá»§ vỉa hè, trở thành clochard (hành khất say rượu), mặc áo rằn ri lính ngụy,  để chỉ đưá»ng..., tất cả những "cÆ¡n Ä‘iên" ấy cá»§a Bùi Giáng chứng minh sá»± sáng suốt cá»§a má»™t Bùi Giáng không Ä‘iên.

     Không Ä‘iên vì ông chỉ đẩy đến cùng trạng thái hiện sinh, chứng nghiệm ý thức trần trụi vá» bản thể. Cởi dần năm bẩy lá»›p quần áo chẳng qua chỉ là hình ảnh "rút gá»n hiện tượng", bóc vá» các tầng lá»›p bá» ngoài cá»§a "hiện tượng" để tìm ra bản chất trong hiện tượng luận Husserl.
     Trở thành clochard là má»™t cách thể nghiệm tá»± do và tá»± há»§y.

     Trong những đệ tá»­ cá»§a hiện sinh thá»i ấy, Bùi Giáng là ngưá»i Ä‘i xa nhất trong hành động tá»± há»§y và hành xác. Tá»± há»§y để chứng minh: Cá nhân con ngưá»i đã chán ngấy cuá»™c sống, nó có má»™t quyết định tá»± do lá»±a chá»n, và sá»± há»§y hoại bản thân là sá»± lá»±a chá»n tiến gần nhất đến tá»± do tuyệt đối.
     Sau 75, ngưá»i ta càng yêu Bùi Giáng hÆ¡n, vì trong má»™t xã há»™i được bị lồng vào khuôn phép, má»™t xã há»™i đã ổn định cÆ¡ chế, công chúng yêu mến những gì bất thưá»ng, yêu những kẻ ngoại đạo, bất ổn.

     Bùi Giáng là ngưá»i ngoại đạo duy nhất dám làm lÅ©ng Ä‘oạn môi trưá»ng ổn định bằng thái độ tá»± há»§y. Cái Ä‘iên cá»§a Bùi Giáng là cái Ä‘iên sáng suốt trong má»™t tình thế không có cứu cánh nào khác nếu không tìm vá» bản thể cá»§a con ngưá»i.
 

ThÆ¡ Bùi Giáng, hiện sinh trong Ä‘oạn trưá»ng và định mệnh

     Những "dạ thưa", những "tồn sinh", những "phố thị", những "cố quận", "đưá»i ươi", đã trở thành những cốt cách, những địa chỉ rất Bùi Giáng:

  Dạ thưa phố Huế bây giá»
  Vẫn còn núi Ngá»± bên bá» sông Hương

  Dạ thưa Vỹ Dạ vá» gần
  Ãã từ xa lắm thiên thần nhá»› em

     ThÆ¡ Bùi Giáng, ngay từ thuở đầu đã rong chÆ¡i, lãng mạn, đã tinh nghịch, nhẹ nhàng, hóm hỉnh, luôn luôn là những lá»i vấn đáp lẩn thẩn vỠý nghÄ©a cuá»™c Ä‘á»i, vá» lẽ tồn sinh, vá» những chuyện phù du, dâu bể, ẩn khuất má»™t dục tình khép mở Xuân Hương:
  Cá ở ngoài khe có ít nhiá»u
  Cồn lau cá» lách có hoang liêu
  Em vá» có há»i răng ri rứa
  Nhắm mắt đưa chân có bận liá»u.
                      (Bá» trần gian)
hoặc:
  Bá» hai chân xuống má»™t vùng
  Nước truông là lá thu rừng xuống khe.
                      (Bá» hai chân)
     Những dòng thÆ¡ trên đây, theo như lá»i Mai Thảo, Bùi Giáng đã làm má»™t mạch, tại chá»—, xuất bút thành thÆ¡. Huyá»n thoại Bùi Giáng, thi sÄ© bẩm sinh, poète né, trong thập niên 60-70, được xác định như má»™t hiện tượng văn há»c độc đáo. Như thể ông đã biết trước đưá»ng Ä‘i nước bước cá»§a thÆ¡. Có khả năng thiên bẩm vá» sá»± lang thang ngÆ¡ ngẩn cá»§a chữ trên Ä‘á»i, và chỉ cần huÆ¡ tay, bắt chúng, nhốt vào câu lục bát, như Bình Nguyên Lá»™c "nhốt gió", là có ngay thÆ¡ Bùi Giáng:
  Má»™t hôm đếm má»™t ra ba
  Thật là lạ lắm, ấy là cái chi
 hay:
  Ngưá»i con gái lá»™i qua khe
  Bàn chân vá»›i nước lạnh đè lên nhau
  Ná»—i niá»m tưởng lại xưa sau
  Bàn chân vá»›i nước cùng nhau lại đè.
                       (Lá hoa cồn)


*

  Há»i tên? Rằng biển xanh dâu
  Há»i quê? Rằng má»™ng ban đầu rất xa
  Gá»i tên là má»™t hai ba
  Ãếm là diệu tưởng, Ä‘o là nghi tâm
     Bốn câu tá»± há»a trên đây dưá»ng như đã gói trá»n bản chất thÆ¡ ca và tư tưởng Bùi Giáng. Má»™t bản chất Ä‘a mang ná»—i hiện sinh hoang tưởng trong má»™t "đạo khá»" gắn bó vá»›i Ä‘oạn trưá»ng tái tân thanh (chữ cá»§a Bùi Giáng) tiếp nhận Nguyá»…n Du như má»™t thông đạo, thông thư, thông mệnh văn há»c.
     Thân phận dâu bể cá»§a con ngưá»i, ná»—i hoài nghi vá» số kiếp, ta từ đâu lại? Ta là ai? Những trầm luân, biến đổi làm sao Ä‘o, đếm, đặt tên được? Ãến bản thân ta, ta còn không biết, nữa là... Nếu trưá»ng phái hiện sinh (Sartre) bác bá» tính chất định mệnh, thì ở Bùi Giáng, định mệnh (Kiá»u) và hiện sinh giao hưởng vá»›i nhau thành má»™t cấu trúc tư tưởng má»›i, tạo nên những vần thÆ¡ đậm dấu Ãạm Tiên, hắt ra những ánh siêu thá»±c:
  Em chết bên bá» lúa
  Ãể lại bên đưá»ng mòn
  Má»™t dấu chân bước cá»§a
  Má»™t bàn chân bé con
  Anh qua miá»n cao nguyên
  Nhìn chân trá»i bữa ná»
  Ãêm cuồng mưa khóc Ä‘iên
  Trăng cuồng khuya trốn gió
  Mưá»i năm sau xuống ruá»™ng
  Ãếm lại lúa bá» liá»n
  Máu trong mình mòn ruá»—ng
  Xương trong mình rã riêng
                          (Mưa nguồn)
     Bùi Giáng có những câu thÆ¡ rất cao, rất tÄ©nh, rất sâu, thanh thản, gợi đến hư vô trong má»™t không gian lãng mạn trữ tình, ít thấy xuất hiện trong thÆ¡ Việt.
  Buổi trưa Ä‘i vào giữa lòng lá nhá»
  Tiếng kêu kia còn má»™t chút mong manh
  Dòng nức nở như tia hồng đốm Ä‘á»
  Lạc trá»i cao kết tụ bóng không thành
              (Hư vô và vÄ©nh viá»…n - Mưa Nguồn)
     Không gian Bùi Giáng, má»™t cõi hư không đầy dấu há»i, bồng bế nhau Ä‘i, năm này qua tháng khác, má»™t cõi trùng sinh, di động luân hồi.
  Những nhịp bước trên đưá»ng còn dá»™i mãi
  Vang vỠđâu không vá»ng lại hồi âm
  Cá»§a réo rắt riêng má»™t lần mãi mãi
  Gió phương trá»i á»§ má»™ng giữa hoa tâm
  Em há»i mãi tuy biết lá»i đáp lại
  Chẳng bao giá» thá»a đáng giữa Ä‘á»i câm
  Em ngó mãi những chiá»u vá» trở lại
  Mang những gì vá» trong cõi trăm năm...
                      (Chiá»u - Mưa Nguồn)
     Từ Nguyá»…n Du, Bùi Giáng trích tạo nên má»™t mô típ bạc mệnh hiện đại, mầu sắc siêu thá»±c, tài tá»­ và tài hoa, má»™t chất thÆ¡ giao thoa Nguyá»…n Du Bùi Giáng
  Lá»›p phiêu bồng má»c trăng ngàn
  Thành xưa phố cÅ© muôn vàn phía sau
  Ãạp thanh vẽ bóng lá»™n mầu
  Góp dâng cữ gió nghiêng đầu sương mây
  Ngõ ban sÆ¡ hạnh ngân đài
  Cổng xô còn vá»ng Ä‘iệu tài tá»­ qua
  Xin chào giữa bước chân ra
  Chết từ sÆ¡ ngá»™ mầu hoa trên ngàn
                      (Mầu hoa trên ngàn)
     NÆ¡i Bùi Giáng còn má»™t mô típ bạc mệnh, cuồng khất, tổng hợp Ä‘oạn trưá»ng, tồn sinh, ngông ngôn, rất liá»u và rất loạn, mà cÅ©ng là vá»ng âm cá»§a niá»m hoang mang tuyệt đối:
  Hồng quần rất má»±c bước ra
  Trưá»ng quần duệ địa phong hoa lá cồn
  Phải rằng nắng quáng dập dồn?
  Hay là đèn trút linh hồn oái oăm?
  Phải là nguyệt giữa đêm rằm?
  Nguyên tiêu lãng đãng lá nằm ngẩn ngÆ¡?
  Kể từ hằng thá»§y ban sÆ¡?
  Kể từ sÆ¡ thá»§y vá» tá» vẽ trang?
  Kể từ thu tạ lên đàng?
  Rừng phong thu đã quan san nhuá»™m mầu?
  Phải rằng đó trước kia sau?
  Hay là sau trước còn tao ngá»™ gì?
                      (Con đưá»ng ngả ba)
*

     Nhưng bi kịch cá»§a Bùi Giáng là ông lập lại chính mình.
 

    Trong gần ná»­a thế ká»· làm thÆ¡, Bùi Giáng để lại hàng ngàn bài, có những câu thÆ¡ tuyệt hay, nhưng chính sá»± lập lại những khám phá ngôn ngữ buổi đầu khiến thÆ¡ ông trở thành khuôn sáo, vá» mặt từ ngữ cÅ©ng như tư tưởng. Những dạ thưa, tồn sinh, trùng lai, phố thị cá»§a Bùi Giáng, tà huy cá»§a Nguyá»…n Gia Thiá»u, mù sa, trăm năm cá»§a Nguyá»…n Du... ban đầu làm xuyến xao ngưá»i Ä‘á»c: Em vá» rÅ© áo mù sa, trút quần phong nhụy cho tà huy bay. Nhưng vì lập lại nhiá»u lần chúng bị phá giá. Hiện tượng phá giá này có mặt ngay ở những tác phẩm đầu và chá»§ yếu cá»§a Bùi Giáng.

     Từ Mưa Nguồn, Lá Hoa Cồn, năm 62, 63 đã thấy xuất hiện tính chất Ä‘oạn trưá»ng, tồn sinh như tinh thần chính trong tư tưởng Bùi Giáng: Nguyá»…n Du, Tản Ãà gặp gỡ Heidegger, Breton phóng sinh má»™t tạng chán Ä‘á»i má»›i lạ. Bài Rượu Uống trong Lá Hoa Cồn, má»™t thứ Ä‘oạn trưá»ng ngông rất lãng mạn siêu thá»±c, tiêu biểu cho tính chất lang thang trong cấu trúc thÆ¡ Bùi Giáng:

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là trăm năm gục hai bá» tá»­ sinh
  Ãá»™ng há» hững chúa Ä‘iêu linh
  Em làm Hoàng Hậu má»c tình cá» phÆ¡i
  Nhà ma cá»­a quá»· Ä‘i Ä‘á»i
  Chìm hÆ¡i thở đục trong lá»i sương xanh
  Càn khôn xiêm má»ng che mành
  Vá» trong thiên hạ em thành thiên thân.

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là thiên cổ lụy còn trÆ¡ bên mình
  Tài hoa tiếng vá»ng Ä‘iêu linh
  Phạm Ãan Phượng chết theo Quỳnh Như sao.
  Thưa em từ bữa nghiêng chào
  Chá»›m trang đầu chợt sóng trào trưá»ng giang
  Em Ä‘i rắc lá trên đàng
  Cá» xanh rì má»c suốt càn khôn kia
  Mùa xuân mưa rưới má»™ng lìa
  Vá» trong nắng hạ mép bìa sai bâu

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa lên bá» Ä‘uổi ma
  Chạy quang cồn cụm lá già
  Rách như bươm suốt ruá»™ng sa mạc đồng
  Càn khôn gió đổ chất chồng
  Rú như beo rống như hùm đổi hang
  Trên rừng dưới lÅ©ng tan hoang
  Vẫn sừng sững bóng chắn ngang quá»· sầu

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa trăng má» há»i ma
  Há»—n mang vá» giữa hiên nhà
  Bây giá» cố quận tên là chiêm bao
  Nhìn nhau trong lÅ©y ngoài hào
  Lá»i phôi dá»±ng má»™t Ä‘iệu chào dị sai
  Trên đầu thế ká»· chia hai
  Nguồn man mác lạnh tìm ai bây giá»

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là thiên thu lại còn trÆ¡ hận trưá»ng
  Chung cầm dâu biển khôn lưá»ng
  Chân trá»i má»™ng lý con đưá»ng chia ba
  Nam đình doanh trại dàn qua
  Trống chầu trùng ngá»™ thưa là không mong
  Hoạt tồn phát tiết sầu Ä‘ong
  Tràng giang thế ká»· xô dòng xuống lên

     Bài thÆ¡ gồm năm nhịp nối tiếp nhau bằng Ä‘iệp khúc Thưa em rượu uống bây giá». Mở đầu Thưa em rượu uống bây giá», Ä‘iệp khúc mấu chốt, mở cá»­a dẫn đến câu thÆ¡ thứ nhì: Là trăm năm gục hai bá» tá»­ sinh. Cả hai nằm trong cấu trúc song song, tổng hợp quan niệm ngông, Ä‘oạn trưá»ng và hiện sinh cá»§a toàn bài. Câu ba, câu bốn: Ãá»™ng há» hững chúa Ä‘iêu linh, Em làm Hoàng Hậu má»c tình cá» phÆ¡i, đệm thêm chất lẳng lÆ¡ dục tính, nhưng đã loãng Ä‘i vì loại hình này được Bùi Giáng dùng nhiá»u. Rồi Chìm hÆ¡i thở đục trong lá»i sương xanh, má»™t câu rất hay bị đặt bên má»™t câu lãng xẹt: Nhà ma cá»­a quá»· Ä‘i Ä‘á»i.
     Nếu chúng ta Ä‘á»c đến nhịp thÆ¡ thứ nhì:
  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là thiên cổ lụy còn trÆ¡ bên mình
cÅ©ng vẫn thấy nguyên những nhược Ä‘iểm như nhịp thÆ¡ đầu, tức là trong phần thÆ¡ đệm có những vá»™i vàng, dá»… dãi, ghép chữ, ghép ý rất sáo: Tài hoa tiếng vá»ng Ä‘iêu linh, Phạm Ãan Phượng chết theo Quỳnh Như sao.

     Ở những nhịp sau, thì ngay chính Ä‘iệp khúc mấu chốt:

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa lên bá» Ä‘uổi ma

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là trong lát nữa trăng má» há»i ma

  Thưa em rượu uống bây giá»
  Là thiên thu lại còn trÆ¡ hận trưá»ng

đã có sự lập lại chính mình, như thể nhà thơ tiện tay bắt được chữ nào vội bỠngay vào lục bát, không màng nhìn lại những câu thơ đầu nữa.

*

     Tất nhiên láy là má»™t quy ước rất thưá»ng trong thi ca. Nhưng láy chỉ làm tăng giá trị thÆ¡ khi nó đưa đến những dồn dập hoặc trong cảm xúc, hoặc trong nhịp Ä‘iệu, hoặc trong sinh động... Tức là láy phải đưa tá»›i má»™t trạng thái căng thẳng, tá»›i má»™t vận tốc khác trong tiến trình âm và ý.
     Ví dụ:

  Này chồng, này vợ, này cha
  Này là em ruá»™t, này là em dâu
là một trong những cách láy của Nguyễn Du, vừa tăng vận tốc miêu tả, vừa gia tốc sức ép của hiện thực, rành rành, chính xác, chỉ mặt, chỉ tên.
     Hoặc:
  Làm cho cho mệt cho mê
  Làm cho Ä‘au đớn ê chá» cho coi
     Láy ở đây lÅ©y thừa mật độ ác liệt cá»§a Tú Bà.
     Hoặc:
  Buồn trông cá»­a bể chiá»u hôm
  Thuyá»n ai thấp thoáng cánh buồm xa xa
  Buồn trông ngá»n nước má»›i sa
  Hoa trôi man mác biết là vỠđâu
     Má»—i lần láy này là má»™t lần Nguyá»…n Du chuyển cảnh, chuyển tình.

     Sá»± láy lại, nÆ¡i Bùi Giáng, rất thưá»ng khi chỉ là láy dập dình tại chá»—, láy lưá»i, thấy hợp vần, tiện thể thì láy. Láy hồ đồ ít khi mang tá»›i trạng thái má»›i, cảm xúc má»›i, hoặc má»™t sức ép gia tăng, mà chỉ cho ta má»™t cảm tưởng dằng dai, lai tạp:

  Hãy mang tôi tá»›i giữa Ä‘á»i
  Giết tôi chết giữa cõi Ä‘á»i mốc meo
  Hãy mang tôi tá»›i nắng chiá»u
  Giết tôi chết giữa má»™t chiá»u khe mương
  Hãy mang tôi tá»›i dặm trưá»ng
  Giết tôi chết giữa con đưá»ng bÆ¡ vÆ¡
  Hãy mang tôi tá»›i bất ngá»
  Giết tôi ngẫu nhÄ© trong giá» ngẫu nhiên
  Hãy mang tôi tá»›i diện tiá»n
  Giết tôi chết giữa ngưá»i thuyá»n quyên kia
                  (Sa mạc trưá»ng ca, Cầu Nguyện Ca)


*

     Jacques Brel, năm 1966, khi tuyên bố ngừng hát ở tá»™t đỉnh danh vá»ng, trả lá»i câu há»i: "Tại sao ông ngừng hát lúc này?" Brel bảo: "Tôi ngừng vì muốn giữ lòng ngay thẳng vá»›i thính giả và vá»›i chính mình. Bởi vì khi ngưá»i nghệ sÄ© như tôi, đã nắm vững được tất cả những yếu tố kỹ thuật làm lay động lòng ngưá»i, thì ngưá»i đó sẽ có khuynh hướng ăn gian (tricher), phong tá»a ngưá»i nghe bằng tất cả những ká»· sảo cá»§a mình, và khi tôi biết mình sắp Ä‘i đến chá»— bước vào ká»· sảo , tôi ngừng." Tất nhiên, Brel chỉ ngừng hát hai năm và năm 68, khi ông trở lại vá»›i âm nhạc, đã vá»›i má»™t tinh thần khác, hẳn Brel biết mình đã Ä‘oạn tuyệt được vá»›i ý định dùng ká»· sảo để thu phục lòng ngưá»i. Và Brel ở lại vá»›i âm nhạc thêm sáu năm nữa.
     Ở Bùi Giáng hình như không có sá»± tá»± giá»›i ấy. Cho nên biết bao lần ngưá»i Ä‘á»c tiếc, giá Bùi Giáng đừng ham chÆ¡i, chịu khó dừng lại ở chá»— đáng dừng để những câu thÆ¡ sáng giá như:

  Bụi thu má» ai phá»§i vá»›i hai tay
hoặc:
  Em vá» mấy thế ká»· sau
  Nhìn trăng có thấy nguyên màu ấy không
  Ta Ä‘i còn giữ đôi giòng
  Lá rÆ¡i có dá»™i ở trong sương mù
khá»i bị lá»t vào khu rừng hoang, ôm đồm những lá»i thÆ¡ vá»™i vàng, má»c lên như cá» dại.

*

     Ãm ảnh Ä‘oạn trưá»ng, tư tưởng và ngôn ngữ Nguyá»…n Du theo Ä‘uổi Bùi Giáng suốt Ä‘á»i. Những tập thÆ¡ má»›i nhất, in ở hải ngoại những năm gần đây càng lá»™ rõ. Trong những cuốn ThÆ¡ Bùi Giáng (sÄ‘d), Bùi Giáng 94 (in tại California năm 95),  và má»™t phần tập Chá»›p Biển (sÄ‘d), Bùi Giáng tìm vá» ngưá»i thầy Nguyá»…n Du như má»™t cứu cánh. Hầu như má»—i bài thÆ¡ cá»§a ông Ä‘á»u có ít nhất má»™t chữ hoặc má»™t câu cá»§a Nguyá»…n Du. Và cấu trúc toàn bài thưá»ng dá»±a vào ý má»™t câu Kiá»u:

  Rằng xưa ký ức đàn bà
  Tên là phụ nữ, tuổi là dấn thân.
  .....
  Trước đèn má»™t tập mở ra
  .....
  Biển dâu lục địa cõi miá»n
  .....
  Cảo thÆ¡m lần giở gió giăng dậy thì
     Ãm ảnh "mù sa", ám ảnh "chỉn e", ám ảnh "vân mòng", "mai sau", "trăm năm", "ngẫu nhÄ©", "phong tình", "cổ lục", "dặm vá»", "tá»­ sinh"... trở thành lá»›p da thứ nhì cá»§a Bùi Giáng:
  Rừng phong thu đã nhuốm màu
  Quan san ngần ấy tư trào ngần kia
  .....
  Chốn nào má»™ng mị chiêm bao
  Chốn này tỉnh táo tiêu tao vân mồng
     Từ cảnh sang tình, từ mÆ¡ sang thá»±c, ám ảnh ngôn ngữ trở thành ám ảnh tư tưởng. Bùi Giáng đã cạn dần hồn mình và sống hồn Nguyá»…n Du trong Ä‘oạn cuối Ä‘á»i:
  Em Ä‘i từ tỉnh má»™ng đầu
  Má»™t mình anh ở mang sầu trăm năm

  Em từ vô tận xa xăm
  Trùng lai chất vấn: Từ trăm năm nào?

     Những câu há»i mà Bùi Giáng trải suốt Ä‘á»i thÆ¡, thắc mắc, tìm kiếm, đặt nghi vấn vá» cõi Ä‘i, cõi ở, cõi có, cõi không, biết đâu hôm nay Bùi Giáng chẳng đã tìm được Nguyá»…n Du ở má»™t cõi trùng lai nào đó, và ông Ä‘ang chất vấn ngưá»i thầy vá» ná»—i Ä‘oạn trưá»ng ấy, từ trăm năm nào?
Tháng 10/1998
Thụy Khuê
Chú thích:
(1) trích theo Thanh Tâm Tuyá»n, Bùi Giáng, Hồn ThÆ¡ Bị Vây Khổn, Văn, số đặc biệt Bùi Giáng, tháng 5 năm 1973.
(2) Trừ má»™t số bài như bài cá»§a Tạ Tỵ, trong cuốn Mưá»i Khuôn Mặt Văn Nghệ Hôm Nay, in năm 1972, tại Sài gòn, tái bản ở Hoa Kỳ và các bài viết cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n, Cao Huy Khanh, Trần Hữu Cư, Nam Chữ, Tuệ Sỹ, Trần Tuấn Kiệt và Thục Khưu trên báo Văn, số đặc biệt Bùi Giáng, tháng 5 năm 1973 tại Sài gòn.
(3) trích theo Thanh Tâm Tuyá»n, s Ä‘ d.
(4) trích theo Thanh Tâm Tuyá»n, s Ä‘ d.
(5) nhà xuất bản Thế Kỷ in năm 1994 tại Hoa Kỳ.
(6) trong cuốn Chớp Biển, thơ Bùi Giáng in tại Canada năm 1996.

© 1995-2001 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]