Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng II
___

 Bùi Ngá»c Tấn
Chuyện kể năm 2000

Bùi Ngá»c Tấn sinh năm 1934 tại Câu Tá»­, Hợp Thành, Thá»§y Nguyên, Hải Phòng.
     Ông bắt đầu viết văn, viết báo từ 1954. Cùng lá»›p vá»›i Lê Bầu, Lê Mạc Lân (là con cá»§a Lê Văn Trương nhưng không bao giá» dám nhắc đến cha), VÅ© Thư Hiên, Nguyên Bình, VÅ© Bão... Truyện ngắn đầu tay gá»­i dá»± thi báo Văn Nghệ, Chị Trúc, được Tô Hoài khen hay, nhưng không được in và cÅ©ng không được giải vì nói đến những mất mát cá»§a chiến tranh "hÆ¡i quá liá»u lượng".
     Vào làm phóng viên báo Tiá»n Phong, việc kỳ cục đầu tiên ông nhận thấy là ngưá»i ta cấm nhà báo viết văn, muốn viết phải chui, viết văn chui, ký tên khác. Thế hệ ông, nhiá»u ngưá»i bạn đã mắc vòng hệ lụy: như Bùi Minh Quốc, như VÅ© Thư Hiên, như Phù Thăng, như VÅ© Bão...
     Bùi Ngá»c Tấn bị tù năm năm, mang số CR880, như Hắn, Nguyá»…n Văn Tuấn, nhân vật chính trong Chuyện Kể Năm 2000.
     Kết thân vá»›i Nguyên Hồng từ những ngày viết văn làm báo tại Hải Phòng.
     Bùi Ngá»c Tấn rất gần gụi và quý trá»ng Nguyên Hồng. Bị Ä‘i cải tạo 5 năm (từ 1968 đến 1972), Bùi Ngá»c Tấn im lặng hÆ¡n 20 năm (từ 1968 đến 1989). Xuất hiện lại trên tạp chí Cá»­a Biển, hè 1989, vá»›i má»™t bài viết vá» Nguyên Hồng, sau trở thành tập hồi ức Má»™t Thá»i Ãể Mất (NXB Há»™i Nhà Văn, 1995) và sau đó là hai tập truyện ngắn: Những Ngưá»i Rách Việc (NXB Hà Ná»™i, 1996) và Má»™t Ngày Dài Ãằng Ãẵng.
     Ngoài ra, trong Chuyện Kể Năm 2000, tác giả nói đến hÆ¡n ngàn trang pelure bản thảo chữ nhá» li ti, bị bắt làm "tang vật cho vụ án", gồm những tác phẩm: Hải Ãăng, tiểu thuyết; Hoa Cau, truyện dài; Làn Sóng Thứ Nhất, tiểu thuyết; Những Ngưá»i Ãang Sống, kịch bản phim; Những Chuyện Trên Má»™t Vùng Cá»­a Biển, truyện ngắn; Ãầu Cầu, trưá»ng ca; ...
T.K
     Năm 2000, tiểu thuyết trở vá» sau má»™t thá»i xa vắng, vá»›i những tác giả như Bùi Ngá»c Tấn, như Nguyá»…n Bình Phương... Báo hiệu sá»± hồi sinh cá»§a văn há»c ở thá»i Ä‘iểm mà các tác phẩm có giá trị đích thá»±c vẫn chưa thoát khá»i cuá»™c giảo nghiệm cá»§a tá»­ thần: từ án treo, đến án chung thân, đôi khi tá»­ hình như trưá»ng hợp Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a Bùi Ngá»c Tấn: "Ngày 16/3/2000, Bá»™ Văn Hóa Thông Tin đã ra quyết định số 395/QÃ-BVHTT, đình chỉ phát hành và thu hồi, tiêu há»§y cuốn Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a tác giả Bùi Ngá»c Tấn" (1)
     Như má»™t nghịch lý hợp lý, bản án trên đây xác quyết những Ä‘iá»u Bùi Ngá»c Tấn đã viết vá» sá»± lầm than, vá» những vò xé, xuyên tạc, những chụp giật, đập phá, ức hiếp cá»§a thẩm quyá»n và thế quyá»n trên những con chữ li ti. Mà chữ thì không có khả năng kháng cá»± vá»›i dùi cui, chúng chỉ là những thá»±c thể tí hon chạy chÆ¡i trên tá» pelure má»ng, làm sao chá»i lại những bàn tay thô bạo, những khối óc vô hồn. chữ là má»™t vi sản trong các di sản, là kẻ yếu nhất, trong số những nạn nhân hiện hữu trên Ä‘á»i: khi bị hành hạ, cả đến côn trùng, thảo má»™c, con sâu, con kiến cÅ©ng còn có phản ứng, quằn quại trước khi chết, nhưng chữ thì không. Tuyệt đối không. Dù bị kết án tá»­ hình, chữ cÅ©ng lặng thinh. Bất động.
     Nhưng sá»± im lặng nào cÅ©ng đáng ngá». Bởi làm thinh cÅ©ng là má»™t thái độ. Làm thinh là không chấp. Làm thinh vì biết, mình, ngưá»i. Làm thinh vì biết sức mạnh cá»§a mình, rồi mình sẽ sống khi những kẻ hành hạ mình đã chết, biết được chất vÄ©nh cá»­u cá»§a những giá trị, nằm ngoài thô bạo cá»§a lịch sá»­, trên mu muá»™i cá»§a con ngưá»i.

*

     Như đưá»ng vá» mê ngục. Như bước xuống âm ty. Chuyện Kể Năm 2000 mở cá»­a Goulag Việt Nam. Má»™t Goulag thâm u, tiá»n sá»­, nhuần nhuyá»…n bản chất Ãông phương, không sôi nổi bạo tàn, không máu mê tra tấn như Goulag phương Tây. Ở đây là tịch mịch à Ãông, là hình thức toàn trị rất thiá»n, cái Goulag thầm lặng nhưng vô cùng hữu hiệu bởi ngưá»i tù cải tạo đã chết khi còn Ä‘ang sống. Ãó là ý nghÄ©a sâu xa nhất cá»§a tác phẩm.

     Vá»›i Bùi Ngá»c Tấn, tiểu thuyết Việt Nam bước vào má»™t ngõ ngoặt, má»™t giai Ä‘oạn má»›i: Giai Ä‘oạn mà nhà văn (ở trong nước) lại có quyá»n được in những tác phẩm nói lên sá»± thật,  biện há»™ cho tá»± do, sau mưá»i năm bặt vắng. In xong, có thể bị tịch thu liá»n. Nhưng in là quan trá»ng. Là thiết yếu. Bởi đã in là thoát.
     Trong gần mưá»i năm, tiểu thuyết Việt Nam đã trải qua thá»i kỳ xuyên sa mạc. Sau những Thá»i Xa Vắng, những Bên Kia BỠẢo Vá»ng, những Ná»—i Buồn Chiến Tranh, những Bến Không Chồng, v.v... cá»§a thá»i kỳ đổi má»›i, văn há»c trong nước chuyển sang thá»i kỳ tụt hậu mưá»i năm: trừ má»™t vài trưá»ng hợp hạn hữu như tác phẩm cá»§a Nguyá»…n Bình Phương, vượt ra ngoài "cõi Ä‘á»c" cá»§a số đông cho nên không bị thẩm xét gắt gao, hầu như không có tiểu thuyết giá trị nào được phép ra Ä‘á»i. Nhiá»u ngưá»i nói đến sá»± tuyệt chá»§ng cá»§a tiểu thuyết, nhưng dưá»ng như vá»›i bình minh 2000, ngưá»i Ä‘á»c có quyá»n hy vá»ng.

     Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a Bùi Ngá»c Tấn xuất hiện như sá»± trở mình cá»§a thần long ngá»§ trong lòng biển. Sá»± trở mình này, trước tiên tùy thuá»™c ở những cố gắng và can đảm xuất bản: Nhà Thanh Niên, do Bùi Văn Ngợi trách nhiệm, chỉ trong hai tháng đầu năm 2000, đã in ít nhất 3 tác phẩm giá trị. Ãó là Ãối Thoại Sá»­ Há»c cá»§a nhóm Bùi Thiết (7 sá»­ gia lá»›p sau) chống lại khuynh hướng bóp méo lịch sá»­ vì nhu cầu chính trị. Quyển thứ nhì là tiểu thuyết Chuyện Kể Năm 2000 và thứ ba, tiểu thuyết Hai Nhà cá»§a Lê Lá»±u. Ãiá»u này chứng tá» khi ngưá»i làm công việc xuất bản có lương tâm văn há»c, những tác phẩm xứng đáng vẫn được chào Ä‘á»i dÄ© nhiên hỠđã phải trả giá rất đắt.

*

     Trở vá» vá»›i tác phẩm cá»§a Bùi Ngá»c Tấn: Ãây là má»™t tác phẩm có tầm vóc lá»›n. Vừa ra Ä‘á»i nó đã là má»™t tác phẩm classique, cổ Ä‘iển, trong cái nghÄ©a đẹp nhất cá»§a hai chữ "cổ Ä‘iển". Cổ Ä‘iển như Dịch Hạch cá»§a Camus, bởi nó đã bao trùm lên được ná»—i Ä‘au cá»§a con ngưá»i trong thá»i kỳ Xã Há»™i Chá»§ NghÄ©a.
     Từ trước đến nay, độc giả -nhất là độc giả ngoài nước- đã được Ä‘á»c nhiá»u hồi ký cải tạo cá»§a những ngưá»i cầm bút ở hai miá»n Nam Bắc. Má»—i hồi ký Ä‘á»u nói lên những khía cạnh khác nhau cá»§a Ä‘á»i tù cải tạo. Qua những tác phẩm đó, ngưá»i Ä‘á»c biết được đại cương Ä‘á»i sống trong tù. Nhưng thể hồi ký, luôn luôn gò bó ngưá»i viết trong tư thế nhất định cá»§a cái tôi chá»§ quan nên khó có thể bước vào thế giá»›i má»™ng tưởng nghệ thuật. Ở hồi ký, ngưá»i viết cÅ©ng lại gần như bắt buá»™c phải đưa ra những việc thá»±c, ngưá»i thá»±c nghèo nàn, giết chết khả năng sáng tạo.

     Sá»± lá»±a chá»n thể tiểu thuyết, nÆ¡i Bùi Ngá»c Tấn, là má»™t sá»± lá»±a chá»n độc sáng. Vá»›i tiểu thuyết, nhà văn có thể tung hoành, sống nhiá»u cái tôi, đứng trên muôn vàn khía cạnh để rá»i những lăng kính khác vào cuá»™c Ä‘á»i Goulag.
     "Hắn" là Tuấn, Nguyá»…n Văn Tuấn, nhân vật chính trong tác phẩm, tù số CR880, là tổng hợp cá»§a nhiá»u "hắn" khác trong má»™t Ä‘á»i tù. những bạn tù cá»§a hắn, má»—i danh xưng: Già Ãô, VÅ© Lượng, A Thá»nh, Lê Bá Di, Triá»u Phỉ... cÅ©ng lại tổng hợp nhiá»u nhân vật khác trong nghìn Ä‘á»i tù. những khuôn mặt công an, quản giáo: Ông Trần, ông Lan, ông Thanh Vân... tiêu biểu những khuôn mặt "có quyá»n" dẵm lên con ngưá»i má»™t cách tùy tiện, tùy theo "ngẫu hứng" cá»§a mình trong cÆ¡ chế toàn trị. Do đó, qua câu chuyện cá»§a "Hắn" ngưá»i ta Ä‘á»c thấy, không chỉ có những trầm luân cá»§a má»™t Bùi Ngá»c Tấn, má»™t VÅ© Thư Hiên, những ngưá»i cùng trang lứa vá»›i Hắn, mà ngưá»i ta còn nhìn thấy cả má»™t thế hệ "được Ä‘i thá»±c tế" trước "Hắn", những Nguyá»…n hữu Ãang, hữu Loan, Trần Dần, Hoàng Cầm, Phùng Quán, Lê Ãạt... và thế hệ "được cải tạo" sau hắn như Doãn Quốc Sỹ, Thanh Tâm Tuyá»n, VÅ© Hoàng Chương, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng... Ãó là những tai ương cá»§a ngưá»i cầm bút, sau Cách Mạng Tháng Tám.

     Bi kịch cá»§a "Hắn" chỉ kéo dài có 5 năm.
     Bi kịch cá»§a những ngưá»i không-phải-hắn kéo dài có khi gấp hai, gấp ba nữa. Vậy mà chỉ cần Ä‘á»c "Hắn" ngưá»i ta đã rụng rá»i, ngưá»i ta đã được nếm mùi địa ngục. Bùi Ngá»c Tấn viết:

    "Bá»n hắn là má»™t lÅ© tá»™i phạm. Má»—i ngưá»i má»™t kiểu khác nhau, nhưng cùng phạm những tá»™i ác vá»›i nhân dân, vá»›i cách mạng, vá»›i Ãảng. Bá»n hắn là địch. Còn nguy hiểm hÆ¡n địch. Pháp, Mỹ, mÅ©i lõ mắt xanh, cầm súng bắn vào nhân dân, ai cÅ©ng nhận ra. Nhưng bá»n hắn khó nhận diện hÆ¡n, nên càng nguy hiểm. Tá»™i lá»—i ấy không đáng được đối xá»­ như những con ngưá»i. Không đáng thở bầu không khí chung vá»›i nhân dân. Không đáng được gá»i là ngưá»i Việt Nam, má»™t dân tá»™c anh hùng. Dân tá»™c xấu hổ vì bá»n hắn. Tuy nhiên Ãảng vẫn tin tưởng ở cái phần ngưá»i còn lại trong má»—i kẻ bá»n hắn. Ãảng nhen nhúm chút phần còn sót lại ấy. Và bá»n hắn được đối xá»­ đúng như vậy. Con trâu cày, con lợn giống còn được các ông quản giáo vá»— vá», vuốt ve, tình cảm. Bá»n hắn, không ai dám mÆ¡ tưởng đến hạnh phúc lá»›n lao ấy. Má»™t lá»i động viên thông cảm cÅ©ng không dám màng. Không được như những cây rau. Luống rau cải bắp, luống rau muống có sâu, hắn phải Ä‘em bình vô-pha-tốc ra xịt ngay. (Bá»n hắn ốm thá»­ Ä‘i xin viên thuốc ở chá»— ông Chắn, công an y tá xem) Gặp ai cÅ©ng phải gá»i là ông, là bà. Gặp bà công an kế toán bế con trai lên bốn Ä‘i chÆ¡i, là phải kính cẩn:
 - Bà vá»›i ông Ä‘i chÆ¡i ạ!"
(Quyển I, NXB Thanh Niên, 2000, trang 88-89)
     "Bá»n hắn" là những ai? Là những kẻ mang tá»™i danh "tuyên truyá»n phản cách mạng", những kẻ được liệt vào thành phần phản động, những kẻ bị quy kết là bôi Ä‘en chế độ. Tóm lại là những tù chính trị, công giáo có, nhà văn có, nhà báo có, cá»™ng có, ngụy có, Việt kiá»u có, nông dân có... tất cả được giam chung vá»›i tù hình sá»±, đảo ngÅ©, trá»™m cắp, giết ngưá»i... Chỉ khác là tù hình sá»± thì có án rõ ràng, 5 năm, 7 năm, 10 năm... Còn tù chính trị, tù tư tưởng là tù không án tức là không biết được ngày vá», không biết được tá»™i trạng cá»§a mình, được gá»i bằng những chữ đẹp đẽ nhẹ nhàng: Ä‘i "tập trung há»c tập cải tạo" chứ không phải Ä‘i tù.
     Hành trình "cải tạo" đã có bao nhiêu ngàn ngưá»i trải qua? Không ai biết được. Khi Hắn được tha, Ä‘i trên đưá»ng phố Hà Ná»™i, Hắn đã nhận thấy những khuôn mặt quen quen, tất nhiên đây chỉ là ảo tưởng cá»§a Hắn. Nhưng má»™t ảo tưởng gắn liá»n vá»›i sá»± thật: những khuôn mặt tù hàng ngày diá»…n qua quãng Ä‘á»i năm năm cá»§a Hắn, cứ 1000 khuôn mặt ấy (trại cá»§a Hắn giam độ 1000 ngưá»i) nhân lên vá»›i gần 2000 ngày tù là đủ có má»™t thế giá»›i hai triệu khuôn mặt tù. Ấy là chưa kể những khuôn mặt nằm ngoài phạm vi "nhìn thấy" cá»§a Hắn, ở những trại khác, ở những thá»i Ä‘iểm khác.
     Không thể biết được bao nhiêu ngưá»i đã sống Ä‘á»i Goulag Việt Nam, nhưng qua câu chuyện kể năm 2000 cá»§a Hắn, cá»§a tù nhân mang số CR880, thì tất cả những hạng sous-homme "dưới ngưá»i" như Hắn, không phải là ít. Và hầu như tất cả tầng lá»›p nô lệ hiện đại này Ä‘á»u phải trải qua má»™t giai Ä‘oạn mấu chốt: Ãó là sá»± tàn phá con ngưá»i -sau Goulag- và Hắn buồn rầu nhận thấy: "Mình đã bị tiêu diệt. Tiêu diệt hoàn toàn."
     Cái khác nhau giữa "nô lệ tiá»n sá»­", "nô lệ phong kiến" và "nô lệ hiện đại" là ở hai thá»i kỳ đầu, sá»± chiếm hữu nô lệ xẩy ra giữa những bá»™ tá»™c khác nhau, ở những giai cấp khác nhau, mà thưá»ng là bá»™ tá»™c mạnh đàn áp yếu, giai cấp giàu bóc lá»™t nghèo. Ở hình thức "nô lệ hiện đại", những ngưá»i bị giáng xuống hạng dưới ngưá»i, thưá»ng là những văn nghệ sÄ©, những trí thức, những nhà tư tưởng... thành phần élite cá»§a xã há»™i. Và đó là bi kịch thá»i hiện đại, cá»§a những nhà nước chá»§ trương tiêu diệt thành phần ưu tú cá»§a đất nước bằng tính ưu việt cá»§a Goulag.

*

     Chín trăm trang sách, đúc kết má»™t Ä‘á»i ngưá»i, nhiá»u Ä‘á»i ngưá»i trong má»™t. Ãây không chỉ là chuyện tù ngục, lưu đầy. Ãây là những mảnh Ä‘á»i bị xé nát, trù ếm, dẫm đạp cá»§a ngưá»i tù và cá»§a cả những ngưá»i không-bị-tù, tức là những ngưá»i có tương quan bạn hữu, máu má»§, thân thiết nhất vá»›i ngưá»i tù.
     Ãây là cuốn sách viết vá» tình yêu, lòng nhân ái, viết vá» sá»± thá»§y chung, vá» sá»± phản bá»™i, vá» nhân phẩm, vá» tá»± do, vá» nhân bản. Má»™t cuốn sách trùm phá»§ lên những đỠtài muôn thuở vá» con ngưá»i. Nhưng có lẽ Ä‘iểm độc đáo nhất là ngưá»i viết, ở đây, đã trá»±c tiếp nhận trách nhiệm cá»§a mình trong sá»± tác thành cái guồng máy chuyên chính toàn trị đã nghiá»n nát mình. Và có lẽ đó là chá»— lá»›n lao nhất cá»§a tác phẩm: Vấn đỠtrách nhiệm.
     Nếu tất cả má»i ngưá»i Ä‘á»u nhìn nhận trách nhiệm cá»§a mình, không dá»±a vào Bác, không dá»±a vào Ãảng, vì "Bác-Ãảng" thá»±c ra chỉ là cái cá»›, những hư danh hay những thá»±c thể không thể sá» mó được. Bởi vì Bác, má»™t ngưá»i đã khuất cách đây hÆ¡n 30 năm, và Ãảng, má»™t tổ chức do các đảng viên dá»±ng lên, không thể trách nhiệm thay cho những ngưá»i đã và Ä‘ang tích cá»±c góp phần xây dá»±ng vào sá»± v"ng vàng cá»§a guồng máy chuyên chính còn được gá»i là Ãảng: Bao giá» trách nhiệm cÅ©ng vá» phía con ngưá»i. những ngưá»i Ä‘ang sống. Trong những hàng cuối cá»§a cuốn tiểu thuyết, Bùi Ngá»c Tấn đã viết rất sâu sắc vá» cái quyá»n uy vô hình, đè nặng lên má»—i cá nhân:

    "Ai cÅ©ng có má»™t ngưá»i vô hình để mà trình bày, để mà sợ sệt và thầm cãi lại. Ngưá»i vô hình luôn bên cạnh má»—i ngưá»i như hình vá»›i bóng, cả trong giấc ngá»§. Nhưng thật ít ngưá»i dám vùng lên chống lại, vì cái giá trị phải trả thưá»ng là cuá»™c Ä‘á»i, là sinh mạng."
 Cái ngưá»i vô hình mà Bùi Ngá»c Tấn nói đến ở đây, phải chăng chính là con khá»§ng long toàn trị mà má»—i cá nhân, trong đó có Hắn, đã góp phần tạo ra, dinh dưỡng để nó nghiá»n nát chính mình?

*

     Bùi Ngá»c Tấn bắt đầu viết từ tháng 6/1990 đến 30/11/91 hoàn tất Chuyện Kể Năm 2000. Bản thảo được xem lại lần cuối vào tháng 8/98. Theo giá»›i thân cận tác giả, tác phẩm đã được viết lại nhiá»u lần trong 9 năm qua, Ä‘iá»u đó giải thích phần nào khía cạnh nung nấu, chín mùi vá» mặt cấu trúc hình thức cÅ©ng như ná»™i dung văn bản.
     Chuyện Kể Năm 2000 là má»™t tá»± truyện. Nhiá»u nhân vật vẫn gi" tên thật, tác giả đổi má»™t vài tên đã xuất hiện trong tập hồi ức văn há»c Má»™t Thá»i Ãể Mất (2). Bùi Ngá»c Tấn rất gần gụi và quý trá»ng sá»± nhìn xuống những ngưá»i dưới đáy cá»§a Nguyên Hồng trong Bỉ Vá». Má»™t Thá»i Ãể Mất chá»§ yếu viết vá» Nguyên Hồng, nhưng qua đó ngưá»i Ä‘á»c có thể biết rõ vá» môi trưá»ng sinh hoạt văn há»c cá»§a lá»›p ngưá»i cùng lứa tuổi vá»›i tác giả và nhất là vá» không khí sáng tác theo "đúng đưá»ng lối cá»§a Ãảng" thá»i 1960-65; Má»™t Thá»i Ãể Mất cÅ©ng cho biết sÆ¡ lược ná»™i dung những tác phẩm khác cá»§a Bùi Ngá»c Tấn mà sau này, trong Chuyện Kể Năm 2000 tác giả nói rõ hÆ¡n: Ãó là độ khoảng hÆ¡n 1000 trang pelure, chữ nhá» li ti, sản phẩm cá»§a 15 năm lao động tinh thần đã bị tịch thu, bị Ä‘em ra mổ xẻ và không bao giá» trả lại, trong đó có tập nhật ký ghi những tâm tư thầm kín nhất cá»§a tác giả.
     Ở tập trưá»ng ca Ãầu Cầu, sáng tác những năm 60, đã thấy những tín hiệu cá»§a má»™t nhà văn nhìn xuống đáy, tìm đến ná»—i Ä‘au thá»±c cá»§a con ngưá»i trong chiến tranh, âm thầm phản đối chiến tranh và những hồi còi lệnh giục giã lên đưá»ng:

 [...] Ãầu cầu xe vá»
 Nước sôi trong két
 Anh lái xe mắt xếch
 Tắt máy chá» qua sông
 Ãầu gục vô lăng
 Tranh thá»§
 Ngá»§
 Giấc ngá»§ treo bao ngày đêm má»i rá»i mi mắt
 Giấc ngá»§ đợi chá» vụt biến Ä‘i đâu
 Khi đến đây đầu cầu,
 Ãáy vá»±c không gian sâu thăm thẳm,
 Sương rÆ¡i nắp ca-pô
 Sương rá» giá»t ngoằn nghèo kính cá»­a,
 Sương Hải Phòng ướt bụi Trưá»ng SÆ¡n,
Sương buông thanh bình như ngàn năm trước sương buông
 Anh lái xe, dá»±a vô lăng nghe đất trá»i yên lặng.
 Nghe máu mình khe khẽ thái dương.
 Dốc cầu
 Còi.
 Hiệu lệnh
 Lên đưá»ng!
 (Má»™t Thá»i Ãể Mất,  NXB Há»™i Nhà Văn, 1995, trang 105)
*

     Chuyện Kể Năm 2000  là má»™t tác phẩm nhìn xuống những ngưá»i dưới đáy ngục bằng cách giao hòa hai yếu tố: Thá»±c tại và má»™ng du. Thá»±c tại trong tù và má»™ng du ngoài tù.
     Tác phẩm ban đầu có tên là Má»™ng Du. Má»™ng du là hình thức tá»± do trong trạng thái nguyên thá»§y và là cÆ¡ nguyên cá»§a sáng tạo.
     Cấu trúc tiểu thuyết cá»§a Bùi Ngá»c Tấn là sá»± giao thoa giữa tù ngục và tá»± do, làm bật ra những nét tương phản giữa tá»± do và tù ngục. Sá»± giao thoa này đưa đến những nhận xét kinh hoàng: Con ngưá»i, má»™t khi đã bị cải tạo thì mùi vị tù ngục sẽ pha vào óc, vào máu, biến chứng trở thành những chấn thương ná»™i tại, và khi ra khá»i ngục, Hắn -kẻ bị tù- sẽ không thể rá»­a được óc, máu cá»§a mình. Hắn vẫn tiếp tục sống vá»›i những ngưá»i bạn tù cùng khổ, trong má»™t cõi má»™ng du khác. CÅ©ng như, trong khi ở tù, chính cõi má»™ng du đó, đã tiếp máu, đã hồi sinh hắn, cho hắn sống vá»›i ngưá»i thân tại ngoại.

*

     Ãiểm quan yếu cá»§a tác phẩm là nói lên cái ná»™i dung cải tạo như ngưá»i ta đã nói mà chưa từng nói như thế bao giá».
     Ná»™i dung đầu tiên cá»§a cải tạo nhằm việc triệt hạ nhân phẩm: Hạ nhục ngưá»i tù xuống mức độ dưới ngưá»i. Gặp bà công an bế con trai lên bốn Ä‘i chÆ¡i, là phải kính cẩn: Bà vá»›i ông Ä‘i chÆ¡i ạ! Nhất cá»­ nhất động phải xin phép: Báo cáo ông, tôi, Lê Bá Di, tù số 127 vào nhà mét Ä‘i đái. Tính cách đối xá»­ này phản ánh má»™t trạng thái cá»±c kỳ khôi hài: Gậy ông lại đập lưng ông, ngay trong lá»i xin phép Ä‘i đái, hoặc gá»i mẹ, con bằng bà và ông: mẹ con trở thành đồng hạng. Tác giả chỉ thuật, không bình, nhưng cái ngôn ng" trần trụi ấy đã nói lên bản chất phi lý, phi nhân, tức cưá»i và vô giáo dục trong ná»™i dung cải tạo.
     Ngoài việc triệt hạ nhân phẩm qua cách đối xá»­, cải tạo còn sá»­ dụng hai vÅ© khí khác để triệt hạ con ngưá»i, đó là Ãói và Thá»i gian.
     Ngoài công việc khổ sai thứ nhất như gánh phân, bốc bùn, xẻ nứa, làm rẫy, v.v... còn có Ãói. Ãói là khổ sai thứ nhì. Ãói đến vồ được thứ gì cÅ©ng nhét vào miệng: từ con ếch, con nhái, con dế, con chuá»™t, đến quả á»›t, lá ráy... A Thá»nh chết vì ăn cắp á»›t. Ãói triá»n miên. Ãói trong lúc ăn. Ãói trong lúc ngá»§. Ãói là sá»± triệt hạ nhân phẩm bằng đưá»ng thá»±c phẩm. Ãói khiến tù phải hạ mình, phải tố giác nhau vì miếng ăn. Tiếng chim "khó khăn", "khắc phục", "còn khổ", tiếng chim "ối con Æ¡i!" cất lên như tiếng định mệnh cá»§a ngưá»i tù dá»™i vá» từ kiếp khác.
     Nhưng yếu tố ghê gá»›m hÆ¡n cả vẫn là thá»i gian: Thá»i gian vô định cá»§a ngưá»i tù cải tạo, ngưá»i tù tư tưởng. Không có ngày vá». Không biết ngày vá». Cái thá»i gian tàn bạo này có thể giết ngưá»i không gươm giáo.
     Ãối diện vá»›i những phần tá»­ triệt hạ con ngưá»i, Ãói và Thá»i gian, có má»™t liá»u thuốc hồi sinh: đó là Má»™ng du. Má»™ng du còn là sáng tạo. Má»™ng du vá» vá»›i ngưá»i thân yêu, vá» vá»›i ngưá»i yêu, cõi má»™ng du ấy đã giúp ngưá»i tù sống được trong cõi chết. Ãá»i tù chia hẳn thành hai lãnh vá»±c: Lãnh vá»±c thá»±c tế, hiện tại, khổ sai, đói rét và nhục nhã. Và lãnh vá»±c yêu thương là những phút "mặc niệm ngưá»i thân", lấy chút dưỡng khí cá»§a tình yêu, cá»§a gia đình, tiếp vào khí quản:

  Ãầu gối lên cùm sắt gỉ han
 NghÄ© tóc em xanh mưá»i chín tuổi
 Mái sương đêm những vì sao Hà Ná»™i
 Trong nhật ký anh.
 Tóc em xanh trang nhật ký
 Trong hồ sÆ¡ mật an ninh
 Cả đến tình yêu chúng ta cÅ©ng bị nhục hình
 Cắn răng lại, em Æ¡i, đừng khóc.
  (Quyển I, trang 187)


     Khi ngưá»i vợ "góa sống" vượt đồi núi, vượt đạn bom, đến thăm chồng "Em Ä‘em suốt nghìn đêm thương nhá»› lại" và "Anh giết dần từng giây địa ngục chá» em". Chính cõi má»™ng du đã cứu sống ngưá»i nghệ sÄ©. Cung Trầm Tưởng cÅ©ng nói như vậy: Nếu không có nó -tức má»™ng du, sáng tạo- thì tôi đã tá»± tá»­ rồi.
     Má»™ng du giúp Bùi Ngá»c Tấn sống lại những giá» phút thiêng liêng nhất cá»§a cuá»™c Ä‘á»i: sống hoang toàng, xả láng vá»›i hạnh phúc, từ những nhục cảm đầu Ä‘á»i, đến những giây phút cá»±c cùng vá»›i bạn tù trong cõi chết.

*

    Và cÅ©ng chính cõi má»™ng du ấy đã triệt hạ con ngưá»i sau Goulag. Nó bắt ngưá»i tù được thả, phải trở lại vá»›i thế giá»›i trong tù, vá»›i những ngưá»i bạn còn Ä‘ang dưới đáy, nó là má»™t thứ lương tâm nhân loại, tàn ác không thể loại trừ, nó theo Ä‘uổi con ngưá»i như má»™t bóng ma. những ngưá»i đã thoát ngục, không thể nào quên được những bá»™ xương còn nằm dưới đáy ngục, chính cái lương tâm nhân loại ấy đã dấy lên, đã bắt Bùi Ngá»c Tấn phải viết, phải làm chứng cho những linh hồn oan khuất, đã vá»™i sá»›m ra Ä‘i, không kịp để lại bút tích vá» sá»± hiện hữu cá»§a chính mình.
     Bùi Ngá»c Tấn dùng tâm, não, xương, thịt, Ä‘á»i tù cá»§a mình để tạo ra tác phẩm. Trá»ng lượng cây thánh giá cá»§a ngưá»i tù trên đưá»ng hành hương vào cõi chết đã được tác giả mổ xẻ, cân Ä‘o, phân chất đến cá»™i nguồn cá»§a cá»™i nguồn, gốc gác cá»§a gốc gác.
     Ngay từ khi nghe lá»i tuyên bố "lịch sá»­": "Anh Nguyá»…n Văn Tuấn, hôm nay chúng tôi đến bắt anh đây", rồi qua những cá»­a ải đầu tiên mà Bùi Ngá»c Tấn gá»i là bản dạo đầu, là xà lim, rồi cung vấn Nguyá»…n Văn Tuấn, rồi lại xà lim, chỠđợi nhận tá»™i. Anh không nhận đã có thá»i gian: Anh không nhận chúng tôi cứ chá». Chúng tôi kiên trì, chúng tôi có thá»i gian hậu thuẫn. Cái thứ thá»i gian ác ôn, chôn vùi hàng vạn Ä‘á»i ngưá»i trong lòng ngục.

*

     Bữa bún chả đầu tiên, ngoài tù, do Mạc bán máu lấy tiá»n khoản đãi "Chúng tao không dám nói. Sợ mày khinh, ăn không ngon. Sợ nghÄ© là mày ăn thịt nó. Nó bán máu và bán luôn cả cái phiếu đậu bồi dưỡng."  (Quyển I, trang 201)
     Từ đây bắt đầu cuá»™c Ä‘á»i "tại ngoại".
     "Tại ngoại", ngưá»i tù trở thành má»™t thứ "phó dân".
     Xã há»™i tại ngoại, dưá»ng như còn tanh tưởi, vấy máu hÆ¡n xã há»™i trong tù.

 "Thịt chỉ bán cho những ngưá»i bán máu. Hắn vá» tay không và nghÄ© đến VÅ© Mạc. Thịt hiếm thế này VÅ© Mạc kiếm được đây. Mạc bán máu và bao giá» cÅ©ng bán nốt má»i thứ phiếu bồi dưỡng."   (Quyển II, trang 77)
     Xã há»™i tại ngoại không dung những thứ phó dân như già Ãô, như Giang, như Tuấn... Hệ thống công an như má»™t con mắt khổng lồ vô hình, vẫn tiếp tục chõ vào cuá»™c Ä‘á»i cá»§a ngưá»i tù được thả cÅ©ng như đã từng soi sáng hết cả huyệt lá»™ cuá»™c Ä‘á»i những ngưá»i thân, bạn thân cá»§a tù, như Bình. "Bình bàng hoàng khi biết mình có Ä‘uôi [...] Anh ngá»­i thấy cái mùi cá»§a nhà tù. Anh bắt đầu biết anh bị theo dõi vào má»™t buổi chiá»u thứ bẩy [...]
 Anh sôi lên vì sợ hãi, tuyệt vá»ng. Và có cảm giác cá»§a má»™t con thú bị nhốt trong chuồng, lồng lá»™n nhưng không sao thoát được. Thì ra há» có toàn quyá»n làm những việc há» thích. Há» huy động cả guồng máy khổng lồ để hại mình. Ãạp xe Ä‘i, anh cứ thấy vương vướng ở phía sau lưng. Dinh dính ở gáy. Má»™t cảm giác lạnh ở phía sau. Và bẩn. Và dính. Anh thở dài."  (Quyển I, trang 460-461)
 
"Anh biết anh chưa bị bắt thôi chứ anh đã mất tá»± do rồi. Không thể gá»i là tá»± do khi mình Ä‘i đâu, làm gì (kể cả Ä‘i đái), gặp ai, trò truyện bao lâu, cÅ©ng có ngưá»i quan sát và ghi sổ "Ãối tượng P2 vá» thăm con. Không Ä‘i la cà các nhà hàng xóm. Ngá»§ ở nhà ...". Vì chắc anh cÅ©ng phải có má»™t con số bí. Nhưng không biết hỠđặt cho anh số bí gì nhỉ? P2 hay A18. Hay T5? Thật là má»™t trò chÆ¡i chết ngưá»i. Và thật buồn là mình lại ở trong vòng chÆ¡i đó [...]
 Anh uống trà vá»›i chú em mà không biết mình uống gì. Anh Ä‘ang nghÄ© đến những cái Ä‘uôi. Cẩn thận thật. những hai cái Ä‘uôi."  (Quyển I, trang 462-463)
     Cái cảm giác trên đây cá»§a Bình, không ít ngưá»i đả trải qua. Ãó là cảm giác dinh dính ở gáy. Má»™t cảm giác lạnh ở phía sau. Lạnh. Và bẩn. Và dính. Bùi Ngá»c Tấn đã Ä‘i đến ngá»n nguồn cảm giác cá»§a kẻ thấy mình có Ä‘uôi. Cảm giác dinh dính này trong thÆ¡ Ãặng Ãình Hưng có nhắc đến, nhưng dùng trong má»™t hình tượng khác: Kẻ bị theo dõi thấy chân dinh dính dưới đất, và hắn Ä‘i vòng con số 8 lá»™n ngược. Ãặng Ãình Hưng đưa ra má»™t hình tượng tù ngục khác cá»§a nhà thÆ¡. Biệt tài cá»§a nhà văn, nhà thÆ¡ là há» có thể chỉ dùng vài chữ ngắn gá»n, nhá» bé để bất tá»­ hóa má»™t hiện tượng rá»™ng lá»›n, bao trùm xã há»™i. Hiện tượng bị công an theo dõi dưá»ng như ai cÅ©ng đã trải qua khi đặt chân lên đất Việt, nhưng ghi lại cái cảm tưá»ng Dinh dính. Lạnh. Và Bẩn thì chỉ có những ngòi bút biệt tài má»›i chụp được để đưa nó vào cõi bất tá»­.

     Vá»›i má»™t bút pháp như thế, những khuôn mặt như già Ãô, Triá»u Phỉ, Sáng, Giang, A Thá»nh, Lê Bá Di, VÅ© Lượng... đã được nhà văn khắc tạc trong hang đá cá»§a thá»i gian, dù hỠđã suối vàng hay còn trần thế, những chân dung cá»§a hỠđã Ä‘i vào lịch sá»­, không phải lịch sá»­ tầm thưá»ng cá»§a Ä‘á»i sống, cÅ©ng không phải lịch sá»­ khốc liệt cá»§a chiến tranh, mà là lịch sá»­ chữ, lịch sá»­ văn hóa cá»§a con ngưá»i.

     Vì những già Ãô, những Triá»u Phỉ, những Sáng, những Giang... mà Hắn, nhà văn, phải viết, Hắn bắt buá»™c phải tá»± do. Nếu không có tá»± do hắn cÅ©ng phải sáng tạo ra tá»± do để viết. Viết vá» ná»—i Ä‘au cá»§a những ngưá»i đã nằm xuống. Viết vá» ná»—i Ä‘au cá»§a má»™t ngưá»i và cÅ©ng là ná»—i Ä‘au cá»§a dân tá»™c, cá»§a loài ngưá»i. Ãó là vấn đỠtrách nhiệm và nhân cách cá»§a hắn, nhà văn.

Paris, tháng 3/2000
Thụy Khuê
Chú thích
(1).  Ãây là nguyên văn cá»§a nghị quyết: "Ngày 16/3/2000, Bá»™ Văn Hóa Thông Tin đã ra quyết định số 395/QÃ-BVHTT, đình chỉ phát hành và thu hồi, tiêu há»§y cuốn Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a tác giả Bùi Ngá»c Tấn do nhà xuất bản Thanh Niên xuất bản vì đã vi phạm khoản 1 và 2, Ä‘iá»u 33, luật xuất bản. Ãiểm 1, Ä‘iá»u 3, quy chế lưu chiểu xuất bản phẩm cá»§a Bá»™ Văn Hóa Thông Tin (số 01/1998 QÃ-BVHTT ngày 30/7/1998). Ãiá»u 8 quy chế liên doanh vá» in và phát hành xuất bản phẩm cá»§a Bá»™ Văn Hóa Thông Tin (số 75/1999 QÃ-BVHTT ngày 8/11/1999). CÅ©ng theo quyết định này, Ban Bí Thư Trung Ương Ãoàn Thanh Niên Cá»™ng Sản Hồ Chí Minh, cÆ¡ quan chá»§ quản Nhà Xuất Bản Thanh Niên có hình thức ká»· luật nghiêm khắc Ban Giám Ãốc Nhà Xuất Bản Thanh Niên và những ngưá»i có liên quan trong việc xuất bản và phát hành cuốn Chuyện Kể Năm 2000." (trích báo Tin Tức số ra ngày 17/3/2000)

(2).  Nxb Há»™i Nhà Văn, Hà Ná»™i 1995

© 1995-1-2001 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]