Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng II
Bùi
Ngá»c Tấn
|
Bùi Ngá»c
Tấn sinh năm 1934 tại Câu Tá», Hợp Thà nh, Thá»§y Nguyên, Hải
Phòng.
Ông bắt đầu viết văn, viết báo từ 1954. Cùng lá»›p vá»›i Lê Bầu, Lê Mạc Lân (là con cá»§a Lê Văn Trương nhưng không bao giá» dám nhắc đến cha), VÅ© Thư Hiên, Nguyên Bình, VÅ© Bão... Truyện ngắn đầu tay gá»i dá»± thi báo Văn Nghệ, Chị Trúc, được Tô Hoà i khen hay, nhưng không được in và cÅ©ng không được giải vì nói đến những mất mát cá»§a chiến tranh "hÆ¡i quá liá»u lượng". Và o là m phóng viên báo Tiá»n Phong, việc kỳ cục đầu tiên ông nháºn thấy là ngưá»i ta cấm nhà báo viết văn, muốn viết phải chui, viết văn chui, ký tên khác. Thế hệ ông, nhiá»u ngưá»i bạn đã mắc vòng hệ lụy: như Bùi Minh Quốc, như VÅ© Thư Hiên, như Phù Thăng, như VÅ© Bão... Bùi Ngá»c Tấn bị tù năm năm, mang số CR880, như Hắn, Nguyá»…n Văn Tuấn, nhân váºt chÃnh trong Chuyện Kể Năm 2000. Kết thân vá»›i Nguyên Hồng từ những ngà y viết văn là m báo tại Hải Phòng. Bùi Ngá»c Tấn rất gần gụi và quý trá»ng Nguyên Hồng. Bị Ä‘i cải tạo 5 năm (từ 1968 đến 1972), Bùi Ngá»c Tấn im lặng hÆ¡n 20 năm (từ 1968 đến 1989). Xuất hiện lại trên tạp chà Cá»a Biển, hè 1989, vá»›i má»™t bà i viết vá» Nguyên Hồng, sau trở thà nh táºp hồi ức Má»™t Thá»i Ãể Mất (NXB Há»™i Nhà Văn, 1995) và sau đó là hai táºp truyện ngắn: Những Ngưá»i Rách Việc (NXB Hà Ná»™i, 1996) và Má»™t Ngà y Dà i Ãằng Ãẵng. Ngoà i ra, trong Chuyện Kể Năm 2000, tác giả nói đến hÆ¡n ngà n trang pelure bản thảo chữ nhá» li ti, bị bắt là m "tang váºt cho vụ án", gồm những tác phẩm: Hải Ãăng, tiểu thuyết; Hoa Cau, truyện dà i; Là n Sóng Thứ Nhất, tiểu thuyết; Những Ngưá»i Ãang Sống, kịch bản phim; Những Chuyện Trên Má»™t Vùng Cá»a Biển, truyện ngắn; Ãầu Cầu, trưá»ng ca; ... T.K
|
Năm 2000,
tiểu thuyết trở vá» sau má»™t thá»i xa vắng, vá»›i những tác
giả như Bùi Ngá»c Tấn, như Nguyá»…n Bình Phương... Báo hiệu
sá»± hồi sinh cá»§a văn há»c ở thá»i Ä‘iểm mà các tác phẩm
có giá trị Ä‘Ãch thá»±c vẫn chưa thoát khá»i cuá»™c giảo nghiệm
cá»§a tá» thần: từ án treo, đến án chung thân, đôi khi tá»
hình như trưá»ng hợp
Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a Bùi Ngá»c
Tấn: "Ngà y 16/3/2000, Bộ Văn Hóa Thông Tin
đã ra quyết định số 395/QÃ-BVHTT, đình chỉ phát hà nh vÃ
thu hồi, tiêu hủy cuốn Chuyện Kể Năm 2000 của tác giả
Bùi Ngá»c Tấn" (1)
Như má»™t nghịch lý hợp lý, bản án trên đây xác quyết những Ä‘iá»u Bùi Ngá»c Tấn đã viết vá» sá»± lầm than, vá» những vò xé, xuyên tạc, những chụp giáºt, Ä‘áºp phá, ức hiếp cá»§a thẩm quyá»n và thế quyá»n trên những con chữ li ti. Mà chữ thì không có khả năng kháng cá»± vá»›i dùi cui, chúng chỉ là những thá»±c thể tà hon chạy chÆ¡i trên tá» pelure má»ng, là m sao chá»i lại những bà n tay thô bạo, những khối óc vô hồn. chữ là má»™t vi sản trong các di sản, là kẻ yếu nhất, trong số những nạn nhân hiện hữu trên Ä‘á»i: khi bị hà nh hạ, cả đến côn trùng, thảo má»™c, con sâu, con kiến cÅ©ng còn có phản ứng, quằn quại trước khi chết, nhưng chữ thì không. Tuyệt đối không. Dù bị kết án tá» hình, chữ cÅ©ng lặng thinh. Bất động. Nhưng sá»± im lặng nà o cÅ©ng đáng ngá». Bởi là m thinh cÅ©ng là má»™t thái độ. Là m thinh là không chấp. Là m thinh vì biết, mình, ngưá»i. Là m thinh vì biết sức mạnh cá»§a mình, rồi mình sẽ sống khi những kẻ hà nh hạ mình đã chết, biết được chất vÄ©nh cá»u cá»§a những giá trị, nằm ngoà i thô bạo cá»§a lịch sá», trên mu muá»™i cá»§a con ngưá»i. * Như đưá»ng vá» mê ngục. Như bước xuống âm ty. Chuyện Kể Năm 2000 mở cá»a Goulag Việt Nam. Má»™t Goulag thâm u, tiá»n sá», nhuần nhuyá»…n bản chất Ãông phương, không sôi nổi bạo tà n, không máu mê tra tấn như Goulag phương Tây. Ở đây là tịch mịch à Ãông, là hình thức toà n trị rất thiá»n, cái Goulag thầm lặng nhưng vô cùng hữu hiệu bởi ngưá»i tù cải tạo đã chết khi còn Ä‘ang sống. Ãó là ý nghÄ©a sâu xa nhất cá»§a tác phẩm. Vá»›i Bùi
Ngá»c Tấn, tiểu thuyết Việt Nam bước và o má»™t ngõ ngoặt,
một giai đoạn mới: Giai đoạn mà nhà văn (ở trong nước)
lại có quyá»n được in những tác phẩm nói lên sá»± tháºt,
biện há»™ cho tá»± do, sau mưá»i năm bặt vắng. In xong, có thể
bị tịch thu liá»n. Nhưng in là quan trá»ng. Là thiết yếu.
Bởi đã in là thoát.
Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a Bùi Ngá»c Tấn xuất hiện như sá»± trở mình cá»§a thần long ngá»§ trong lòng biển. Sá»± trở mình nà y, trước tiên tùy thuá»™c ở những cố gắng và can đảm xuất bản: Nhà Thanh Niên, do Bùi Văn Ngợi trách nhiệm, chỉ trong hai tháng đầu năm 2000, đã in Ãt nhất 3 tác phẩm giá trị. Ãó là Ãối Thoại Sá» Há»c cá»§a nhóm Bùi Thiết (7 sá» gia lá»›p sau) chống lại khuynh hướng bóp méo lịch sá» vì nhu cầu chÃnh trị. Quyển thứ nhì là tiểu thuyết Chuyện Kể Năm 2000 và thứ ba, tiểu thuyết Hai Nhà cá»§a Lê Lá»±u. Ãiá»u nà y chứng tá» khi ngưá»i là m công việc xuất bản có lương tâm văn há»c, những tác phẩm xứng đáng vẫn được chà o Ä‘á»i dÄ© nhiên hỠđã phải trả giá rất đắt. * Trở vá»
vá»›i tác phẩm cá»§a Bùi Ngá»c Tấn: Ãây là má»™t tác phẩm
có tầm vóc lá»›n. Vừa ra Ä‘á»i nó đã là má»™t tác phẩm classique,
cổ điển, trong cái nghĩa đẹp nhất của hai chữ "cổ
điển". Cổ điển như
Dịch Hạch của Camus, bởi
nó đã bao trùm lên được ná»—i Ä‘au cá»§a con ngưá»i trong thá»i
kỳ Xã Hội Chủ Nghĩa.
Sá»± lá»±a
chá»n thể tiểu thuyết, nÆ¡i Bùi Ngá»c Tấn, là má»™t sá»± lá»±a
chá»n độc sáng. Vá»›i tiểu thuyết, nhà văn có thể tung hoà nh,
sống nhiá»u cái tôi, đứng trên muôn và n khÃa cạnh để rá»i
những lăng kÃnh khác và o cuá»™c Ä‘á»i Goulag.
Bi kịch
của "Hắn" chỉ kéo dà i có 5 năm.
"Bá»n hắn là má»™t lÅ© tá»™i phạm. Má»—i ngưá»i má»™t kiểu khác nhau, nhưng cùng phạm những tá»™i ác vá»›i nhân dân, vá»›i cách mạng, vá»›i Ãảng. Bá»n hắn là địch. Còn nguy hiểm hÆ¡n địch. Pháp, Mỹ, mÅ©i lõ mắt xanh, cầm súng bắn và o nhân dân, ai cÅ©ng nháºn ra. Nhưng bá»n hắn khó nháºn diện hÆ¡n, nên cà ng nguy hiểm. Tá»™i lá»—i ấy không đáng được đối xá» như những con ngưá»i. Không đáng thở bầu không khà chung vá»›i nhân dân. Không đáng được gá»i là ngưá»i Việt Nam, má»™t dân tá»™c anh hùng. Dân tá»™c xấu hổ vì bá»n hắn. Tuy nhiên Ãảng vẫn tin tưởng ở cái phần ngưá»i còn lại trong má»—i kẻ bá»n hắn. Ãảng nhen nhúm chút phần còn sót lại ấy. Và bá»n hắn được đối xỠđúng như váºy. Con trâu cà y, con lợn giống còn được các ông quản giáo vá»— vá», vuốt ve, tình cảm. Bá»n hắn, không ai dám mÆ¡ tưởng đến hạnh phúc lá»›n lao ấy. Má»™t lá»i động viên thông cảm cÅ©ng không dám mà ng. Không được như những cây rau. Luống rau cải bắp, luống rau muống có sâu, hắn phải Ä‘em bình vô-pha-tốc ra xịt ngay. (Bá»n hắn ốm thá» Ä‘i xin viên thuốc ở chá»— ông Chắn, công an y tá xem) Gặp ai cÅ©ng phải gá»i là ông, là bà . Gặp bà công an kế toán bế con trai lên bốn Ä‘i chÆ¡i, là phải kÃnh cẩn: (Quyển I, NXB Thanh
Niên, 2000, trang 88-89)
"Bá»n hắn"
là những ai? Là những kẻ mang tá»™i danh "tuyên truyá»n phản
cách mạng", những kẻ được liệt và o thà nh phần phản
động, những kẻ bị quy kết là bôi đen chế độ. Tóm lại
là những tù chÃnh trị, công giáo có, nhà văn có, nhà báo
có, cá»™ng có, ngụy có, Việt kiá»u có, nông dân có... tất
cả được giam chung với tù hình sự, đảo ngũ, trộm cắp,
giết ngưá»i... Chỉ khác là tù hình sá»± thì có án rõ rà ng,
5 năm, 7 năm, 10 năm... Còn tù chÃnh trị, tù tư tưởng lÃ
tù không án tức là không biết được ngà y vá», không biết
được tá»™i trạng cá»§a mình, được gá»i bằng những chữ
đẹp đẽ nhẹ nhà ng: Ä‘i "táºp trung há»c táºp cải tạo" chứ
không phải đi tù.
Hà nh trình "cải tạo" đã có bao nhiêu ngà n ngưá»i trải qua? Không ai biết được. Khi Hắn được tha, Ä‘i trên đưá»ng phố Hà Ná»™i, Hắn đã nháºn thấy những khuôn mặt quen quen, tất nhiên đây chỉ là ảo tưởng cá»§a Hắn. Nhưng má»™t ảo tưởng gắn liá»n vá»›i sá»± tháºt: những khuôn mặt tù hà ng ngà y diá»…n qua quãng Ä‘á»i năm năm cá»§a Hắn, cứ 1000 khuôn mặt ấy (trại cá»§a Hắn giam độ 1000 ngưá»i) nhân lên vá»›i gần 2000 ngà y tù là đủ có má»™t thế giá»›i hai triệu khuôn mặt tù. Ấy là chưa kể những khuôn mặt nằm ngoà i phạm vi "nhìn thấy" cá»§a Hắn, ở những trại khác, ở những thá»i Ä‘iểm khác. Không thể biết được bao nhiêu ngưá»i đã sống Ä‘á»i Goulag Việt Nam, nhưng qua câu chuyện kể năm 2000 cá»§a Hắn, cá»§a tù nhân mang số CR880, thì tất cả những hạng sous-homme "dưới ngưá»i" như Hắn, không phải là Ãt. Và hầu như tất cả tầng lá»›p nô lệ hiện đại nà y Ä‘á»u phải trải qua má»™t giai Ä‘oạn mấu chốt: Ãó là sá»± tà n phá con ngưá»i -sau Goulag- và Hắn buồn rầu nháºn thấy: "Mình đã bị tiêu diệt. Tiêu diệt hoà n toà n." Cái khác nhau giữa "nô lệ tiá»n sá»", "nô lệ phong kiến" và "nô lệ hiện đại" là ở hai thá»i kỳ đầu, sá»± chiếm hữu nô lệ xẩy ra giữa những bá»™ tá»™c khác nhau, ở những giai cấp khác nhau, mà thưá»ng là bá»™ tá»™c mạnh đà n áp yếu, giai cấp già u bóc lá»™t nghèo. Ở hình thức "nô lệ hiện đại", những ngưá»i bị giáng xuống hạng dưới ngưá»i, thưá»ng là những văn nghệ sÄ©, những trà thức, những nhà tư tưởng... thà nh phần élite cá»§a xã há»™i. Và đó là bi kịch thá»i hiện đại, cá»§a những nhà nước chá»§ trương tiêu diệt thà nh phần ưu tú cá»§a đất nước bằng tÃnh ưu việt cá»§a Goulag. * ChÃn trăm
trang sách, đúc kết má»™t Ä‘á»i ngưá»i, nhiá»u Ä‘á»i ngưá»i
trong má»™t. Ãây không chỉ là chuyện tù ngục, lưu đầy. Ãây
là những mảnh Ä‘á»i bị xé nát, trù ếm, dẫm đạp cá»§a
ngưá»i tù và cá»§a cả những ngưá»i không-bị-tù, tức lÃ
những ngưá»i có tương quan bạn hữu, máu má»§, thân thiết
nhất vá»›i ngưá»i tù.
"Ai cÅ©ng có má»™t ngưá»i vô hình để mà trình bà y, để mà sợ sệt và thầm cãi lại. Ngưá»i vô hình luôn bên cạnh má»—i ngưá»i như hình vá»›i bóng, cả trong giấc ngá»§. Nhưng tháºt Ãt ngưá»i dám vùng lên chống lại, vì cái giá trị phải trả thưá»ng là cuá»™c Ä‘á»i, là sinh mạng."Cái ngưá»i vô hình mà Bùi Ngá»c Tấn nói đến ở đây, phải chăng chÃnh là con khá»§ng long toà n trị mà má»—i cá nhân, trong đó có Hắn, đã góp phần tạo ra, dinh dưỡng để nó nghiá»n nát chÃnh mình? * Bùi Ngá»c
Tấn bắt đầu viết từ tháng 6/1990 đến 30/11/91 hoà n tất
Chuyện
Kể Năm 2000. Bản thảo được xem lại lần cuối và o tháng
8/98. Theo giá»›i thân cáºn tác giả, tác phẩm đã được viết
lại nhiá»u lần trong 9 năm qua, Ä‘iá»u đó giải thÃch phần
nà o khÃa cạnh nung nấu, chÃn mùi vá» mặt cấu trúc hình thức
cũng như nội dung văn bản.
[...] Ãầu cầu xe vá» Chuyện
Kể Năm 2000 là má»™t tác phẩm nhìn xuống những ngưá»i
dưới đáy ngục bằng cách giao hòa hai yếu tố: Thực tại
và mộng du. Thực tại trong tù và mộng du ngoà i tù.
* Ãiểm
quan yếu của tác phẩm là nói lên cái nội dung cải tạo
như ngưá»i ta đã nói mà chưa từng nói như thế bao giá».
Ãầu gối lên cùm sắt gỉ han
* Và cÅ©ng chÃnh
cõi má»™ng du ấy đã triệt hạ con ngưá»i sau Goulag. Nó bắt
ngưá»i tù được thả, phải trở lại vá»›i thế giá»›i trong
tù, vá»›i những ngưá»i bạn còn Ä‘ang dưới đáy, nó là má»™t
thứ lương tâm nhân loại, tà n ác không thể loại trừ, nó
theo Ä‘uổi con ngưá»i như má»™t bóng ma. những ngưá»i đã thoát
ngục, không thể nà o quên được những bộ xương còn nằm
dưới đáy ngục, chÃnh cái lương tâm nhân loại ấy đã dấy
lên, đã bắt Bùi Ngá»c Tấn phải viết, phải là m chứng cho
những linh hồn oan khuất, đã vội sớm ra đi, không kịp để
lại bút tÃch vá» sá»± hiện hữu cá»§a chÃnh mình.
* Bữa bún
chả đầu tiên, ngoà i tù, do Mạc bán máu lấy tiá»n khoản
đãi "Chúng tao không dám nói. Sợ mà y khinh,
ăn không ngon. Sợ nghÄ© là mà y ăn thịt nó. Nó bán máu vÃ
bán luôn cả cái phiếu Ä‘áºu bồi dưỡng." (Quyển
I, trang 201)
"Thịt chỉ bán cho những ngưá»i bán máu. Hắn vá» tay không và nghÄ© đến VÅ© Mạc. Thịt hiếm thế nà y VÅ© Mạc kiếm được đây. Mạc bán máu và bao giá» cÅ©ng bán nốt má»i thứ phiếu bồi dưỡng." (Quyển II, trang 77)Xã há»™i tại ngoại không dung những thứ phó dân như già Ãô, như Giang, như Tuấn... Hệ thống công an như má»™t con mắt khổng lồ vô hình, vẫn tiếp tục chõ và o cuá»™c Ä‘á»i cá»§a ngưá»i tù được thả cÅ©ng như đã từng soi sáng hết cả huyệt lá»™ cuá»™c Ä‘á»i những ngưá»i thân, bạn thân cá»§a tù, như Bình. "Bình bà ng hoà ng khi biết mình có Ä‘uôi [...] Anh ngá»i thấy cái mùi cá»§a nhà tù. Anh bắt đầu biết anh bị theo dõi và o má»™t buổi chiá»u thứ bẩy [...] Anh sôi lên vì sợ hãi, tuyệt vá»ng. Và có cảm giác cá»§a má»™t con thú bị nhốt trong chuồng, lồng lá»™n nhưng không sao thoát được. Thì ra há» có toà n quyá»n là m những việc há» thÃch. Há» huy động cả guồng máy khổng lồ để hại mình. Ãạp xe Ä‘i, anh cứ thấy vương vướng ở phÃa sau lưng. Dinh dÃnh ở gáy. Má»™t cảm giác lạnh ở phÃa sau. Và bẩn. Và dÃnh. Anh thở dà i." (Quyển I, trang 460-461) "Anh biết anh chưa bị bắt thôi chứ anh đã mất tá»± do rồi. Không thể gá»i là tá»± do khi mình Ä‘i đâu, là m gì (kể cả Ä‘i đái), gặp ai, trò truyện bao lâu, cÅ©ng có ngưá»i quan sát và ghi sổ "Ãối tượng P2 vá» thăm con. Không Ä‘i la cà các nhà hà ng xóm. Ngá»§ ở nhà ...". Vì chắc anh cÅ©ng phải có má»™t con số bÃ. Nhưng không biết hỠđặt cho anh số bà gì nhỉ? P2 hay A18. Hay T5? Tháºt là má»™t trò chÆ¡i chết ngưá»i. Và tháºt buồn là mình lại ở trong vòng chÆ¡i đó [...]Cái cảm giác trên đây cá»§a Bình, không Ãt ngưá»i đả trải qua. Ãó là cảm giác dinh dÃnh ở gáy. Má»™t cảm giác lạnh ở phÃa sau. Lạnh. Và bẩn. Và dÃnh. Bùi Ngá»c Tấn đã Ä‘i đến ngá»n nguồn cảm giác cá»§a kẻ thấy mình có Ä‘uôi. Cảm giác dinh dÃnh nà y trong thÆ¡ Ãặng Ãình Hưng có nhắc đến, nhưng dùng trong má»™t hình tượng khác: Kẻ bị theo dõi thấy chân dinh dÃnh dưới đất, và hắn Ä‘i vòng con số 8 lá»™n ngược. Ãặng Ãình Hưng đưa ra má»™t hình tượng tù ngục khác cá»§a nhà thÆ¡. Biệt tà i cá»§a nhà văn, nhà thÆ¡ là há» có thể chỉ dùng và i chữ ngắn gá»n, nhá» bé để bất tá» hóa má»™t hiện tượng rá»™ng lá»›n, bao trùm xã há»™i. Hiện tượng bị công an theo dõi dưá»ng như ai cÅ©ng đã trải qua khi đặt chân lên đất Việt, nhưng ghi lại cái cảm tưá»ng Dinh dÃnh. Lạnh. Và Bẩn thì chỉ có những ngòi bút biệt tà i má»›i chụp được để đưa nó và o cõi bất tá». Vá»›i má»™t bút pháp như thế, những khuôn mặt như già Ãô, Triá»u Phỉ, Sáng, Giang, A Thá»nh, Lê Bá Di, VÅ© Lượng... đã được nhà văn khắc tạc trong hang đá cá»§a thá»i gian, dù hỠđã suối và ng hay còn trần thế, những chân dung cá»§a hỠđã Ä‘i và o lịch sá», không phải lịch sá» tầm thưá»ng cá»§a Ä‘á»i sống, cÅ©ng không phải lịch sá» khốc liệt cá»§a chiến tranh, mà là lịch sá» chữ, lịch sá» văn hóa cá»§a con ngưá»i. Vì những già Ãô, những Triá»u Phỉ, những Sáng, những Giang... mà Hắn, nhà văn, phải viết, Hắn bắt buá»™c phải tá»± do. Nếu không có tá»± do hắn cÅ©ng phải sáng tạo ra tá»± do để viết. Viết vá» ná»—i Ä‘au cá»§a những ngưá»i đã nằm xuống. Viết vá» ná»—i Ä‘au cá»§a má»™t ngưá»i và cÅ©ng là ná»—i Ä‘au cá»§a dân tá»™c, cá»§a loà i ngưá»i. Ãó là vấn đỠtrách nhiệm và nhân cách cá»§a hắn, nhà văn.
|
Chú thÃch
(1). Ãây là nguyên văn cá»§a nghị quyết: "Ngà y 16/3/2000, Bá»™ Văn Hóa Thông Tin đã ra quyết định số 395/QÃ-BVHTT, đình chỉ phát hà nh và thu hồi, tiêu há»§y cuốn Chuyện Kể Năm 2000 cá»§a tác giả Bùi Ngá»c Tấn do nhà xuất bản Thanh Niên xuất bản vì đã vi phạm khoản 1 và 2, Ä‘iá»u 33, luáºt xuất bản. Ãiểm 1, Ä‘iá»u 3, quy chế lưu chiểu xuất bản phẩm cá»§a Bá»™ Văn Hóa Thông Tin (số 01/1998 QÃ-BVHTT ngà y 30/7/1998). Ãiá»u 8 quy chế liên doanh vá» in và phát hà nh xuất bản phẩm cá»§a Bá»™ Văn Hóa Thông Tin (số 75/1999 QÃ-BVHTT ngà y 8/11/1999). CÅ©ng theo quyết định nà y, Ban Bà Thư Trung Ương Ãoà n Thanh Niên Cá»™ng Sản Hồ Chà Minh, cÆ¡ quan chá»§ quản Nhà Xuất Bản Thanh Niên có hình thức ká»· luáºt nghiêm khắc Ban Giám Ãốc Nhà Xuất Bản Thanh Niên và những ngưá»i có liên quan trong việc xuất bản và phát hà nh cuốn Chuyện Kể Năm 2000." (trÃch báo Tin Tức số ra ngà y 17/3/2000) (2). Nxb Há»™i Nhà Văn, Hà Ná»™i 1995 © 1995-1-2001 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |