Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
TrÆ°á»ng hợp Trần VÅ© |
* Trong toà n táºp chỉ có Cánh Ãồng Mùa Gặt Khô dá»±a trên thá»±c tại, phần còn lại hoà n toà n hÆ° cấu. Cánh Ãồng Mùa Gặt Khô là má»™t tâm ký rất hay, cái hay cổ Ä‘iển, hay vá»›i phần đông má»i ngÆ°á»i. Các truyện khác, còn tùy quan niệm đạo đức, chÆ°a chắc đã hay, nhÆ°ng mạo hiểm và có chất sáng tạo. * "Những ngón tay tỉ mỉ kẻ viá»n mắt, đánh tháºt sắc khóe mắt vốn đã sắc lịm bén nhÆ° nÆ°á»›c lam, nhìn ai thÆ°á»ng há»›p hồn ngÆ°á»i đó [...] Ngá»c Hân sai thị tỳ cùng nô tà i khiêng kiệu Ä‘Æ°a nà ng ra cá»a Tuyên VÅ© xem bêu xác Trịnh Khải [...] đầu mắc má»™t nÆ¡i, xác phanh má»™t góc [...] từ cặp mắt trợn ngược, nốt ruồi dÆ° mà lúc sinh tiá»n Khải thÆ°á»ng hay vân vê, đến lá»— dao sâu hoắm ở cổ há»ng và những sợi gân còn vÆ°á»›ng mắc Ä‘ong Ä‘Æ°a lòng thòng bên dÆ°á»›i. Ngá»c Hân cảm thấy hả dạ, cúi xuống lần lần khăn san cầm ở tay ra vẻ xúc Ä‘á»™ng nhÆ°ng kỳ thá»±c là để che nụ cÆ°á»i thá»a mãn, cá»±c sung sÆ°á»›ng. Lần đầu tiên nà ng khám phá ra hiệu quả của những xác chết có thể giãi bà y má»i uất ức trong ngÆ°á»i mình" (trang 13-17)Và đây là chân dung Nguyá»…n Huệ: "Huệ chỉ nghÄ© tá»›i việc giết ngÆ°á»i để lấy phần của ngÆ°á»i chết [...] Vai to bè hÆ¡n vai tê giác, mặt vuông ván gá»—. Huệ cất tiếng nói. Giá»ng ồ á» vỡ ra nhÆ° tiếng thác đổ và o giữa khuya [...] Khạc nhổ, lầm bầm chá»i rủa, đóng mạnh rÆ°Æ¡ng, rồi trở ra bà n gục mặt và o thau rượu. Huệ uống tá»›i lúc ngủ quên trong thau." (trang 11-26)Cảnh chà o Ä‘á»i của Linh Từ Quốc Mẫu Trần Thị, vợ Trần Thủ Ãá»™: "Cuống rốn nắm trong tay mụ đỡ hiểu được số mệnh, vùng vẫy, cá»±a quáºy, tháo thân, cuống rún nhÆ° con rắn nÆ°á»›c liá»u lÄ©nh kháng cá»± trÆ°á»›c lúc bị chặt đầu. Miểng chai xắn xuống, cứa mãi, cứa mãi, thịt rách, gân đứt, máu phụt, vợ Trần Lý căng, đạp, thét la oằn oại gà o trong mất mát [...] Máu tiếp tục phun. NÆ°á»›c mắt tôi chảy cho Trần Thị: Và o Ä‘á»i giữa máu mê hung bạo." (trang 118)Cái Chết Sau Quá Khứ không chỉ chứa chất những trang bạo lá»±c máu mê, mà còn có những Ä‘oạn ngoạn mục nhÆ° tiếng nÆ°á»›c chảy: "Tiếng nÆ°á»›c rá» xuống sâu, nghe váng âm hắt dá»™i giữa trÆ°a vắng tịch mịch, chợt vang vang thà nh bÆ°á»›c chân của những tên khổng lồ Ä‘uổi bắt thá»i gian." (trang 119)Quái gở nhÆ° cảnh Trần Thủ Ãá»™ phi ngá»±a: "Chiá»u đó, bầu trá»i bẩn lắm [...] Ãá»™ thúc ngá»±a nhÆ° Ä‘iên nhÆ° dại. Nắng ruổi theo sau, há»›t hải [...] Lúc vó ngá»±a của Ãá»™ rầm ráºp dẫm và o trong sân thì mặt trá»i đã trở nên cá»±c hung hãn, mặt trá»i nhÆ° có đúc và ng đặc cứng cháºt căng trên da mặt Ãá»™ phừng phừng lá»a giáºn." (trang 123)Trong sáng nhÆ° đôi mắt của u già : "Ãôi mắt u buồn lắm. Ãôi mắt u nhìn kỹ trong veo nhÆ° đáy sông Thao." (trang 132)Chúng ta có thể nhân lên những và dụ tÆ°Æ¡ng tá»±. Những trÃch Ä‘oạn trên đây lạ lùng và không phản ánh hiện thá»±c. Kể cả hình ảnh sống Ä‘á»™ng nhÆ° "cuống rốn vùng vẫy, cá»±a quáºy, tháo thân" đến thÆ¡ má»™ng nhÆ° "mắt u già trong veo nhÆ° đáy sông Thao" Ä‘á»u không dá»±a trên má»™t thá»±c tại bình thÆ°á»ng. Nếu nói là bịa thì đúng là bịa: Ngá»c Hân công chúa là m gì biết vẽ mắt? Ai biết diện mạo tÃnh tình Nguyá»…n Huệ? NÆ°á»›c sông Thao là m sao mà trong được? Sông Thao nÆ°á»›c đục ngÆ°á»i Ä‘enAi không biết sông Thao thì há»i sách, sách mách: "Sông Thao, dòng trên Nhị Hà , chở nặng phù sa nên mà u nÆ°á»›c đục, Ä‘á» nhÆ° mà u son" (Ãịa Chà VÄ©nh Phú). Váºy thì có bịa. Biết rằng bịa nhÆ°ng những câu văn kia vẫn lôi cuốn chúng ta bởi lối viết chặt chẽ, cá»±c Ä‘oan, có nghệ thuáºt, có chất thÆ¡ nhá» những ẩn dụ hung dữ phóng ra bất ngá» "thổi hồn" -chữ của Hoà ng Ngá»c Hiến- và o cái cuống rốn, mặt trá»i, tia nắng, giá»t nÆ°á»›c... bắt chúng đầu thai là m ngÆ°á»i vá»›i má»™t tâm hồn mãnh liệt, má»™t sức sống cuồng nhiệt. Cái mãnh liệt, cái cuồng nhiệt đó, có thá»±c. Trần VÅ© dùng chân dung giả tưởng của Ngá»c Hân, Nguyá»…n Huệ để diá»…n tả má»™t hiện thá»±c không giả: sá»± bạo tà n trong chiến tranh, trong các nhân váºt lịch sá», trong thiên nhiên, vạn váºt và con ngÆ°á»i. Trần VÅ© là hợp kim má»™t thế giá»›i giả tưởng. Văn chÆ°Æ¡ng Trần VÅ© có bóng ma Marquez váng vất vá»›i kỹ thuáºt há»—n hợp sách hình, phim chưởng, khoa há»c giả tưởng, hoạt há»a và máy vi Ä‘iện toán... để sáng chế ra cái gá»i là tout est possible -gì cÅ©ng là m được- kể cả việc chết sau quá khứ, nhị hóa nhân cách (dédoublement du personnage). NhÆ°ng "cái bịa" của Trần VÅ© không phải là thứ bịa đặt tầm thÆ°á»ng mà là bịa có tâm hồn, có ý thức sáng tạo và nghệ thuáºt, ngoà i tác dụng ảo hóa và thi hóa văn phong, còn là m tăng nồng Ä‘á»™ ma quái trong lòng ngÆ°á»i. * Trần VÅ©
kể: "không viết được những gì đang sống vì đi là m
vá»›i Tây, có gì mà viết!" Váºy là không há»™i nháºp.
Không há»™i nháºp đồng nghÄ©a vá»›i từ chối thá»±c tại -thá»±c
tại Ä‘á»i sống- để cấu tạo má»™t thá»±c tại khác, "thá»±c
tại bịa" của riêng mình.
* Bạo lá»±c và dục tÃnh kết hợp vá»›i nhau trong thế liên hoà n: Sade là má»™t trÆ°á»ng hợp mà Blanchot cho là thà nh quả của niá»m cô Ä‘Æ¡n tuyệt đối. Thống kê Kinsey cung cấp những con số: trong giá»›i anh chị (la pègre, underworld): 49,4% cần thá»a mãn thể xác cao Ä‘á»™ (haute fréquence), tá»· lệ nà y giảm hẳn đối vá»›i ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng bình thÆ°á»ng. Giá»›i trà thức, má»™ đạo còn giảm hÆ¡n nữa. Phân tÃch sâu hÆ¡n tÆ°Æ¡ng quan giữa dục tÃnh, bạo lá»±c, thế quyá»n, sức lao Ä‘á»™ng, sá»± sống và sá»± chết, Jean Baudrillard và Georges Bataille(2) dùng hai luáºn Ä‘iểm: Ãiểm thứ nhất: Quyá»n lá»±c xây dá»±ng trên sức lao Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i, tức là xây dá»±ng trên cái chết cháºm (mort lente). Là m việc là đem sinh lá»±c của mình để đổi lấy đồng tiá»n, nói khác Ä‘i, đồng lÆ°Æ¡ng má»—i tháng chúng ta lãnh được chẳng qua chỉ là giá bán sinh lá»±c của mình để tiến dần đến cái chết. Lao Ä‘á»™ng đối láºp hai khái niệm chết dần (mort lente) và chết bất đắc kỳ tá» (mort violente). Từ xã há»™i du mục đến bây giá», dÆ°á»›i hình thức nà y hay hình thức khác, các thế quyá»n luôn luôn dùng bạo lá»±c cưỡng bách con ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng để sinh sống: tức là ngăn chặn sá»± chết ngay bằng sá»± chết cháºm. Váºy bạo lá»±c và cái chết nằm trong sá»± sống.Váºy phần đất của dục tÃnh cÅ©ng là địa hạt giao tranh khốc liệt giữa các tinh trùng, là lãnh vá»±c của bạo lá»±c (violence) và xâm lấn (violation). "Anh hùng" chẳng qua chỉ là má»™t tinh trùng đã tiêu diệt được các tinh trùng khác để chiếm hữu đối tượng trứng và trở thà nh kẻ chiến thắng. Nguyá»…n
Văn Trung Ä‘Æ°a ra má»™t luáºn Ä‘iểm khác: Bản chất con ngÆ°á»i
là chinh phục thiên nhiên để sống còn. Chinh phục cÅ©ng lÃ
sáng tạo. Bạo lực là một hình thức sáng tạo; bạo lực
nằm trong sáng tạo(3)
Viết lại những vi phạm cấm Ä‘iá»u của con ngÆ°á»i, Trần VÅ© là má»™t trÆ°á»ng hợp phức loạn tri năng (anarchiste), chống lại má»i tÃnh cách bà i bản của đạo đức xã há»™i. Trần VÅ© bà y ra những hình ảnh, ẩn dụ, chữ nghÄ©a "giết ngÆ°á»i": "Mắt chị không nhìn ai mà cÅ©ng nhÆ° lấy dao lia tứ phÃa." (trang 63)Những hình ảnh trên đây là m sá»ng sốt quần chúng bình thÆ°á»ng, được viết bằng ngòi bút lạnh lùng ráo hoảnh, tán táºm lÆ°Æ¡ng tâm, bất bình thÆ°á»ng. Có gì cắt, cứa, khiêu, khÃch, châm, chÃch, gai, sắc, hoắt, nhá»n trong bút pháp ấy: bạo lá»±c không chỉ đến qua những xen bạo tà n mô tả, qua lối sấp ngá»a trinh thám, qua bố cục dồn dáºp xen kẽ dục tình và tá»™i ác, biến thiên những bất ngá» cá»±c kỳ thác loạn. Mà còn ngầm trong chữ nghÄ©a, thấm và o chúng ta nhÆ° Ä‘á»™c dược uống nhầm khiến "tất cả dã man ngấm hết và o mình". Khảo sát ngôn ngữ nhà văn, ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể cho rằng Trần VÅ© bị bạo lá»±c ám ảnh, nhÆ°ng không ngá» rằng chÃnh cái văn phong bạt mạng, ma quái ấy "há»›p hồn" chúng ta -phản ứng giao thoa- hai chiá»u. Bản chất hiá»n là nh, nhút nhát, không là m nát má»™t con ruồi, Trần VÅ© chống trả những Ä‘á»™c ác của cuá»™c Ä‘á»i bằng những fantasme, tá»±a nhÆ° Sade, chống lại sá»± cô Ä‘Æ¡n tuyệt đối trong ngục tù, oan ức trá»n Ä‘á»i bằng ý niệm bạo dâm, hoang tưởng, triệt hạ tất cả đối tượng không phải là mình, ngoà i mình. Nhiá»u
ngÆ°á»i cho rằng Trần VÅ© bắt chÆ°á»›c Nguyá»…n Huy Thiệp. Rất
có thể. Mà lại không chắc đúng. Trần Vũ và Nguyễn Huy
Thiệp không giống nhau, ngoại trừ việc dùng lịch sỠlà m
tay sai cho những Ä‘iá»u muốn nói. Ngoà i sá»± khác nhau vá» tà i
năng, bản sắc, chỉ riêng việc dùng lịch sỠhỠcũng đã
khác nhau. Nguyễn Huy Thiệp đánh đổ thần tượng quá khứ
để duyệt y bù nhìn hiện tại, dùng chổi quá khứ để quét
hiện tại và dá»n tÆ°Æ¡ng lai. Nguyá»…n Huy Thiệp dùng lịch sá»
vá»›i chủ Ä‘Ãch nhân bản, cải tiến xã há»™i. Nguyá»…n Huy Thiệp
tin và o con ngÆ°á»i.
* Trần VÅ© mô tả bá»™ mặt ngầm ấy để là m gì? Anh viết để Ä‘áºp phá cái phi nghÄ©a của chÃnh nghÄ©a, của đạo đức, của tôn giáo... do con ngÆ°á»i đặt ra để che dấu phần ác ngầm của chÃnh mình. Mà cÅ©ng có thể anh chỉ viết để chÆ¡i thôi. Dù sao lá bà i của Trần VÅ© cÅ©ng là con dao hai lưỡi: KhÆ¡i bá»™ mặt bạo tà n có thể quáºy lên Ä‘á»™ng lá»±c thúc đẩy bạo tà n. Trong môi trÆ°á»ng đông đặc vi trùng, má»™t xúc tác có thể khÆ¡i Ä‘á»™ng muôn và n ô nhiá»…m.. Ngoà i ra, việc sá» dụng lịch sá» trong văn há»c là chuyện rất bình thÆ°á»ng. Có nhiá»u thái Ä‘á»™ sá» dụng lịch sá»: có thể dùng lịch sỠđể viết tiểu thuyết ly kỳ, có thể dùng lịch sỠđể tuyên truyá»n cho má»™t chÃnh nghÄ©a nà o đó, có thể dùng lịch sỠđể rút tỉa bà i há»c quá khứ cho hiện tại, và còn có thể dùng lịch sỠđể Ä‘áºp phá ảo tưởng thá»±c tại nhÆ° trÆ°á»ng hợp Trần VÅ©. Dùng cách nà o chăng nữa, khi ngÆ°á»i viết đạt được trình Ä‘á»™ nghệ thuáºt chÃn chắn, thì có thà nh công. Chuyện bôi nhá» lịch sá» là má»™t cách nói dá»…, nói vá»™i. Bởi lịch sá» của má»™t dân tá»™c, ở đâu, và trong thá»i Ä‘iểm nà o -không cần bôi- cÅ©ng đã nhá» nhem, phản trắc và đầy tá»™i ác. Hamlet, Le Cid... những anh hùng ca lá»›n của nhân loại chỉ phản ánh sá»± bạo tà n của con ngÆ°á»i trong tình cha con huyết thống, trong oán thù truyá»n kiếp: giết nhau nhân danh tình yêu, danh dá»±, tổ quốc... Lịch sá» nÆ°á»›c ta: nhà Trần lấy việc loạn luân là m quốc sách, tôn thất nhà Nguyá»…n dùng cách giết vua là m thượng sách. Nguyá»…n Huệ, cha đẻ những chiến công oanh liệt và Nguyá»…n Ãnh tác giả kỳ công thống nhất đất nÆ°á»›c còn là thủ phạm những cá»±c hình phanh thây xé xác (Nguyá»…n Hữu Chỉnh, VÅ© Văn Nháºm...), xá» giảo, voi dà y (Trần Quang Diệu, Bùi Thị Xuân...), đấy là những cái chết có danh, "có tá»™i". Ngoà i ra, há» còn là tác giả của bao nhiêu cái chết vô danh, vô tá»™i? Diện mạo anh hùng của các nhân váºt lịch sá» mà ngÆ°á»i ta thần tượng hóa, tiếc rằng chỉ má»›i có má»™t ná»a: PhÆ¡i ra áo gấm trạng nguyên rá»±c rỡ huy hoà ng và cất Ä‘i bá»™ mặt sát nhân tà n ác. Lịch sá» còn quên nhìn kỹ háºu trÆ°á»ng, đến bản chất của chiến tranh: má»™t dịch vụ giết ngÆ°á»i có tổ chức, được chÃnh thức công nháºn, tổ quốc ghi Æ¡n. Ãiá»u đó đúng cho cả ngÆ°á»i chinh phục -tức kẻ ngoại xâm- lẫn ngÆ°á»i chống chinh phục - là những vị anh hùng dân tá»™c. Ai viết nên bá»™ mặt tà n bạo ấy, tức là đã Ä‘i xa hÆ¡n lịch sá», để xâm nháºp và o lãnh vá»±c con ngÆ°á»i. Paris 18-10-1993
Chú thÃch
(1) Ãá»i Viết Văn Của Tôi, Nguyá»…n Công Hoan, NXB Há»™i Nhà Văn, Hà Ná»™i, 1994. (2) Jean Baudrillard, L'Echange symbolique et la Mort, Ed. Gallimard, 1989. Georges Bataille, L'Erotisme, Editions Minuit, 1992. (3) Nguyá»…n Văn Trung, Ca Tụng Thân Xác, Nam SÆ¡n xuất bản, Sà igòn, 1967. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |