Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
Nguyá»…n
Huy Thiệp:
|
Từ
khi má»™t bá»™ lạc dã man tá»± nghÄ© ra chữ "ngÆ°á»i" để
gá»i những phần tá» của mình cho đến nay thì quan niệm vá»
"ngÆ°á»i" đã có nhiá»u thay đổi. Chữ "nhân" đã
trở thà nh một hệ suy tưởng chung của nhân loại. Nhân
tÃnh là má»™t ý thức trùng phức có hai bản diện: bất
nhân và có nhân mà bá»™ mặt thứ nhất thÆ°á»ng được
che Ä‘áºy, lấp liếm tá»›i chá»— phủ nháºn và bá»™ mặt thứ
nhì được khuếch trương, phô bà y như một nhãn hiệu cầu
chứng vá» sá»± tá»± mãn của con ngÆ°á»i vá» con ngÆ°á»i.
Nếu bá»™ lạc dã man xÆ°a kia dùng chữ ngÆ°á»i để chỉ những thà nh viên trong gia đình mình, thì đồng thá»i há» cÅ©ng coi những thá»±c thể khác -ngoà i bá»™ lạc mình- tuy không là ngÆ°á»i, thì Ãt ra cÅ©ng là má»™t cái gì khác. Ngà y nay, đối vá»›i chúng ta, ngoà i ngÆ°á»i ra, không còn má»™t cái gì đáng kể. Sá»± tiến bá»™ dá»±a trên nguyên tắc khai trừ: phá hoại thiên nhiên, tiêu diệt sinh váºt, diệt chủng các dân tá»™c nhược tiểu, khu biệt ngÆ°á»i Ä‘iên, biệt láºp ngÆ°á»i già , rá»i mồ, rá»i mả, Ä‘uổi ngÆ°á»i chết ra khá»i thà nh thị v.v... Nếu chúng ta tá»± hà o mở rá»™ng cái quyá»n "là m ngÆ°á»i" cho cả nhân loại, thì ngược lại, cái thế giá»›i -tạm gá»i là "nhân loại là nh mạnh"- cà ng ngà y cà ng nhá» lại. à thức vá» nhân quyá»n -ở các nÆ°á»›c được gá»i là dân chủ tá»± do- hôm nay cÅ©ng đã hẹp hòi hÆ¡n ý thức vá» quyá»n sống của muôn loà i ở những bá»™ lạc dã man hôm qua và ý thức vá» nhân quyá»n ở những nÆ°á»›c không dân chủ, thiếu tá»± do, trở thà nh bát cÆ¡m siếu mẫu. Muốn tra khảo sá»± tiến bá»™ dá»±a trên nguyên tắc khai trừ ấy, tưởng không còn phÆ°Æ¡ng cách nà o hữu hiệu hÆ¡n là là m lá»™ cái ác trong con ngÆ°á»i. PhÆ°Æ¡ng cách ấy là má»™t trong những sở đắc của văn chÆ°Æ¡ng. Viết vá» cái ác, cái xấu của con ngÆ°á»i, xÆ°a nay có nhiá»u trÆ°á»ng phái: Ãc bệnh hoạn, ác Ä‘iên loạn, ác sản phẩm của niá»m cô Ä‘Æ¡n tuyệt đối trong ngôn ngữ của Sade. Ãc lãng mạn, ác nhân dục, ác Heathcliff trong Ãỉnh Gió Hú của Emily Bronté. Ãc u uất, ác tá»™i lá»—i, ác phản xã há»™i, ác cảm xúc dị thÆ°á»ng trong Ãc Hoa của Baudelaire. Ãc tiểu nhân, ác lÆ°u manh, ác Sở Khanh trong Kiá»u của Nguyá»…n Du. Ãc lá»›n, ác nhá», ác theo phong cách, trÆ°á»ng phái nà o chăng nữa thì những dòng chủ lÆ°u trong văn há»c cổ Ä‘iển vẫn còn phân chia ranh giá»›i thiện ác: bên thiện, bên ác, bên nạn nhân, bên thủ phạm. Sá»± phân chia nà y đã Ãt nhiá»u giá»›i hạn văn chÆ°Æ¡ng ở phần ngoại cảnh của tâm hồn. Háºu bán thế ká»· XIX, Mallarmé kêu gá»i "đổi thay ngôn ngữ" (changer la langue). Văn há»c có nghe thấy chăng? Vá» hình thức chắc chắn có. Vá» ná»™i dung dÆ°á»ng nhÆ° cÅ©ng đã có sá»± chuyển mình, tìm cách xóa nhòa biên giá»›i để biểu hiện cả hai khÃa cạnh thiện ác trong cùng má»™t con ngÆ°á»i. Sá»± nháºp nhằng giao lÆ°u nà y đánh dấu ngõ quặt hoà i nghi và hiện sinh trải dà i trong thế ká»· XX. * Văn há»c Việt Nam (chủ yếu là miá»n Bắc sau 45), không những Ä‘i ra ngoà i tiến trình ấy mà dÆ°á»ng nhÆ° có nhiá»u dấu hiệu quay ngược trở lại thượng nguồn. NgÆ°á»i cầm bút hầu nhÆ° chỉ được quyá»n hÆ°á»›ng thượng, viết vá» cái hay, cái cao cả, cái tÃch cá»±c. Há» bắt buá»™c phải lá» Ä‘i phần xấu, phần khuyết táºt trong con ngÆ°á»i (trừ cái xấu của địch). Khuynh hÆ°á»›ng nà y được Hoà ng Ngá»c Hiến dùng má»™t chữ rất nhẹ nhà ng là khuynh hÆ°á»›ng sá» thi. Ung dung
trong phạm trù húy kỵ, cái xấu trở nên má»™t thứ siêu quyá»n,
mặc nhiên hoà nh hà nh, tự do sáng tác mà không ai được phép
nhắc đến, được quyá»n phê bình kiểm thảo. Nó thuá»™c địa
hạt quốc cấm, bất khả xâm.
Nguyá»…n Huy Thiệp là má»™t trong những nhà văn tiên phong, ngược dòng nÆ°á»›c chảy, giao thiệp vá»›i cái ác, nháºn diện và khảo sát chúng bằng kÃnh hiển vi, không phải để tiêu diệt chúng vì văn chÆ°Æ¡ng chÆ°a bao giá» Ä‘iểm trang diện mạo và cải hoán bụng dạ nhân loại. NhÆ°ng biết chúng để "biết ngÆ°á»i biết ta", đừng bịt mắt, đừng đánh lừa mình, đừng ảo ảnh, đừng sống má»™t ná»a. Chấm dứt tá»± mãn. Ãó là vấn Ä‘á» nháºn thức và trách nhiệm, vấn Ä‘á» nhân cách và tá»± trá»ng, và là má»™t kỹ thuáºt, má»™t thái Ä‘á»™ văn chÆ°Æ¡ng. Nói cách khác, nháºn diện sá»± bất nhân trong nhân tÃnh là biện pháp hiện thá»±c, là nhân sinh quan và xã há»™i quan trong văn chÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huy Thiệp. Phô diá»…n lưỡng diện thiện ác trong con ngÆ°á»i, cho chúng giao thoa và sau đó bằng cách nà y hay cách khác giải mã vấn Ä‘á» và truy nguyên tại sao có thế. Qua năm truyện ngắn: TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u, Không Có Vua, Những Bà i Há»c Nông Thôn, Những NgÆ°á»i Thợ Xẻ và Cún(1), Nguyá»…n Huy Thiệp đúc kết nên khuôn mặt của xã há»™i Việt Nam hiện đại bằng sức mạnh siêu quyá»n của ngôn ngữ. Câu văn ngắn gá»n, cá»™c lốc, sắc bén và hà m súc. Tác Ä‘á»™ng dồn dáºp. Ngay trong văn phong đã có dụng ý xã há»™i và chÃnh trị: Không câu giá», mạch nhanh, dứt khoát, bá» hÆ° từ và liên từ, không xuống hà ng. Chữ nghÄ©a nặng cân và đắc địa, bắn thẳng và o hồng tâm, tác dụng nhÆ° những mÅ©i dao cắm pháºp và o ung nhá»t lở loét, chá»c vỡ mủ, tóe máu. Dòng má»±c cÆ°á»ng toan tiêu hủy bệnh lÆ°á»i, bệnh quan liêu, bệnh khệnh khạng trong văn chÆ°Æ¡ng và trong cuá»™c sống. Lối nói gá»n lá»n, trắng trợn, dung tục, thẳng thừng đốp chát lại thứ ngôn ngữ bệnh hoạn, lưỡi gá»— (langue de bois), thÆ°á»ng thấy trong các bà i hiểu dụ, các định thức quần chúng đại loại: "nhá» Æ¡n Bác và Ãảng" vừa phản chiếu tÃnh cách hống hách, trịch thượng của thế quyá»n đối vá»›i quần chúng, vừa phản xạ tâm địa quỵ lụy, hèn má»n của con ngÆ°á»i đứng trÆ°á»›c thế quyá»n. Ãối diện vá»›i thứ ngôn ngữ ấy, lối nói gá»n gà ng và cá»™c lốc của Nguyá»…n Huy Thiệp thể hiện sá»± bình đẳng, đòi há»i bình đẳng giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i. Vượt khá»i những gá»i thÆ°a khúm núm tà n tÃch của xã há»™i phong kiến mà xã há»™i cá»™ng sinh nhai lại. Vá» phÃa ngữ há»c, lối viết hà m súc, thâm ý, thuá»™c cấu trúc ẩn dụ, chủ yếu dùng trong thÆ¡, mở ra nhiá»u ngả: là m huyá»…n ảo, mông lung ý nghÄ©a, khai thông nhiá»u đẳng Ä‘á»™ tiếp thu, bắt buá»™c ngÆ°á»i Ä‘á»c phải tÆ° duy, tham dá»±. Vá» phÃa tâm linh, ngôn ngữ sắc gá»n biểu tình vá»›i cái ác, cái xấu, khiến cái ác ác thêm, cái xấu xấu thêm; do đó có tác dụng dá»™i nÆ°á»›c lạnh và o tri thức, xát muối và o lÆ°Æ¡ng tâm Ä‘á»™c giả. Hầu nhÆ° má»—i truyện ngắn của Nguyá»…n Huy Thiệp Ä‘á»u là má»™t trÆ°á»ng hợp cần được khảo sát cặn kẽ vì tÃnh chất phức âm, tác dụng nhân sinh, tác dụng xã há»™i và chÃnh trị của nó. Năm truyện ngắn nói trên là năm trắc nghiệm bệnh lý, năm phẫu thuáºt phản ảnh năm dá»± trình kiến tạo xã há»™i và an sinh con ngÆ°á»i trong văn chÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huy Thiệp. * Không Có Vua, truyện gia đình lão Kiá»n có thể xem nhÆ° là tế bà o của toà n bá»™ truyện ngắn Nguyá»…n Huy Thiệp. Không có vua, trÆ°á»›c hết có thể là không có gia đình, không còn rÆ°á»ng cá»™t. Gia đình đã mất, tình nghÄ©a đã mất, chỉ có tiá»n, chỉ còn tiá»n. Tiá»n là vua. Cái mà chúng ta gá»i là gia đình, tức cái tế bà o, tiểu tổ của xã há»™i, cái ấy hiện nay Ä‘ang lung lay, Ä‘ang xuống dốc, Ä‘ang tan rã. Vua còn có thể là kẻ giữ trách nhiệm Ä‘á»i sống tinh thần cho con ngÆ°á»i, vua là lÆ°Æ¡ng tâm của má»—i cá nhân trÆ°á»›c bản thân và trÆ°á»›c đồng loại. Không có vua: lÆ°Æ¡ng tâm vắng mặt. Không có vua còn có nghÄ©a là không có lãnh đạo, ngÆ°á»i chủ gia đình vắng mặt, gia đình lão Kiá»n chỉ còn là má»™t tổ hợp 6 nam: Kiá»n, Cấn, Ãoà i, Khiêm, Khảm, Tốn -tên rút trong kinh Dịch- và má»™t nữ; trong đó ngÆ°á»i nữ duy nhất trở thà nh đối tượng khát vá»ng chiếm Ä‘oạt của sáu cha con lão Kiá»n. Vợ chết, lão Kiá»n ở váºy nuôi con; sá»± hy sinh của lão cÅ©ng không đến ná»—i vô Ãch. Con lão: hai trà thức, hai lao Ä‘á»™ng và má»™t ngẩn ngÆ¡. Sinh là con dâu trưởng. Anh em, bố con lão Kiá»n cÆ° xá» vá»›i nhau cạn tà u ráo máng. Bố ốm. Ãoà i, thằng trà thức biểu quyết: Ai đồng ý bố chết giÆ¡ tay. Thằng trà thức cÅ©ng là thằng đểu nhất trong gia đình: vừa là m quân sÆ° quạt mo, vừa thá»c gáºy bánh xe, sở khanh, lÆ°u manh hạng nặng. Thằng ngá»› ngẩn bị bóc lá»™t, trù dáºp, là m tôi má»i trong nhà . Thằng lao Ä‘á»™ng hoạn lợn bị lợi dụng, khinh miệt: vừa nuôi gia đình vừa bị thằng trà thức nói xá». Sinh, ngÆ°á»i con dâu, tâm hồn đẹp. Nà ng là sá»± sống lạc loà i và o cá»a tá» trong thế bát quái của má»™t oan gia quái gở, xoay chong chóng nhÆ° má»™t tráºn đồ tà n nhẫn, đạo đức xuống cấp, phẩm hạnh tiêu ma, mà không tìm được cá»a sinh để thoát: Cuối cùng, "loạn cá»", đứa con của Sinh không biết là con ai. Lão Kiá»n là má»™t ngÆ°á»i cha đặc biệt: thÆ°Æ¡ng con là lão, biết rõ con là lão. Ãá»™c địa vá»›i con cÅ©ng là lão và ngá»™p thở trong gia đình, nhiá»…m bạo bệnh mà chết cÅ©ng là lão. Lão có chủ ý tốt, muốn gầy dá»±ng cho con nhÆ°ng lão đã thất bại: Con lão du côn, tham tiá»n, bất nhân, mất dạy bởi chÃnh lão cÅ©ng tham tiá»n, du côn, mất dạy, rượu chè và vô liêm sỉ. ChÃnh lão cÅ©ng khuyết táºt, mồ côi vợ; lão không thể sản xuất ra được những sản phẩm khá hÆ¡n chÃnh mình. Ná»n tảng gia đình không thể xây trên má»™t cái cá»™t lung lay, kháºp khiá»…ng. Gia đình hình thà nh và đứng vững trên thế lưỡng cá»±c: có âm, có dÆ°Æ¡ng, có mẹ, có cha, có lÆ°u lượng hai chiá»u. Trong thế Ä‘á»™c đạo, má»™t chiá»u, má»™t cha, má»™t cá»±c, tất phải chênh vênh, sáºp tiệm. Gia đình là tế bà o của xã há»™i; gia đình tha hóa, xã há»™i tiêu ma. * Những NgÆ°á»i Thợ Xẻ Ä‘á» cáºp đến vấn Ä‘á» thâm lạm và lÅ©ng Ä‘oạn tà i nguyên của đất nÆ°á»›c. Câu chuyện phá rừng, xẻ gá»— bán láºu chỉ là vi bản của hiện tượng đạo chÃch lan trà n trên toà n diện lãnh thổ. Ãá»™i ngÅ© hà nh nghá» có nhiá»u lá»›p lang, đẳng cấp: Thấp nhất là bá»n ăn cắp vặt, tà i tá» và ô hợp gồm những phÆ°á»ng du thủ du thá»±c vừa mãn hạn tù (BÆ°á»ng), trà thức lÆ°u manh (Ngá»c) hoặc choai choai, cù lần, hữu dÅ©ng vô mÆ°u (Biên và Biá»n)... Ãá»™i ngÅ© lÃnh trÆ¡n tép riu nà y lên rừng, xẻ gá»—, là m công cho bá»n ăn cắp gá»™c, quyá»n thế, tầm vóc, đểu giả hÆ¡n (ông Thuyết). Những mánh lá»›i, những thủ Ä‘oạn chặn há»ng, ăn hiếp, hung hãn tung ra từ tứ phÃa, từ trên xuống dÆ°á»›i, từ trong ra ngoà i: giữa chủ và thợ, giữa những ngÆ°á»i cùng ê-kÃp, vừa sống chết vá»›i nhau, vừa sẵn sà ng thịt nhau vì miếng mồi còm. Tục ngữ Pháp có câu: "Les grands voleurs pendent les petits" ngụ ý nói kẻ cầm quyá»n là những tay Ä‘ao búa lá»›n treo cổ những phÆ°á»ng cắp vặt. Từ ngà n xÆ°a, đạo đức thảo khấu vầy vò khung cảnh núi rừng thÆ¡ má»™ng "bạt ngà n là hoa ban trắng, mà u trắng đến là khắc khoải, nao lòng. Nà y, hoa ban, má»™t nghìn năm trÆ°á»›c thì mà y có trắng thế không?" Ãây là đâu? Là cổng trá»i, là thiên Ä‘Æ°á»ng, là trần gian là địa ngục hay là đất nÆ°á»›c chúng ta? Từ ngà n năm trÆ°á»›c bụng dạ và hà nh tung của con ngÆ°á»i vẫn chỉ có thế Æ°? * Những Bà i Há»c Nông Thôn là bức tranh quê hiện thá»±c và huyá»n ảo. Cái thế giá»›i ấy quê mà rất tỉnh, tưởng nhÆ° mÆ¡ mà có tháºt. Cái thế giá»›i ấy, hình nhÆ° nhà nà o cÅ©ng có ba ông "Phúc, Lá»™c, Thá» lồng kÃnh, chăng đầy mạng nhện, trên mặt kÃnh đầy vết cứt ruồi". Cái thế giá»›i ấy có con diá»u lẩn thẩn mò lên thượng từng tìm dưỡng khÃ, để trốn "những thứ gió quẩn khốn nạn, hiểm nguy và đầy bất trắc ở dÆ°á»›i". Cái thế giá»›i ấy có chị Hiên, chồng Ä‘i lÃnh biá»n biệt, bức xúc, quẫn bách "ná»a chừng xuân". Có bố Lâm ngà y ngà y thả diá»u, tìm ảo tưởng "bay lên, bay lên". Có bà Lâm già lão tám mÆ°Æ¡i, nói nhÆ° Khổng Tá»: "Các cụ toà n chim to", "Ä‘Ã n ông nó chẳng thÆ°Æ¡ng mình đâu. Rượu thì nó ngồi mâm trên. Ngủ thì nó đè lên mình" Có thầy giáo Triệu phát ngôn bừa bãi: "Tôi hiểu sâu sắc sá»± ngu của bá»n có há»c tai hại thế nà o, nó vừa phản Ä‘á»™ng, vừa nguy hiểm, lại vừa mất dạy". "Sá»± ngu dốt của bá»n có há»c tởm gấp vạn lần so vá»›i ở ngÆ°á»i bình dân. Vì sao? Vì chúng giả hình. Chúng nhân danh lÆ°Æ¡ng tâm, đạo dức, mỹ há»c, tráºt tá»± xã há»™i, tháºm chà nhân danh cả dân tá»™c nữa". Còn dân chúng? "Dân chúng cầu lợi, mà có cầu lợi thì cÅ©ng chẳng ai cho, ngÆ°á»i ta chỉ hứa suông, hoặc thoáng có cho thì cho rất Ãt, lợi bất cáºp hại. Lợi phải do chÃnh dân chúng tạo ra bằng sức lao Ä‘á»™ng của mình. Há» cần hiểu rằng phải cần má»™t thứ cao hÆ¡n thế ná»a, đấy là giá trị chân chÃnh cho toà n bá»™ cuá»™c sống của mình, quyá»n được tá»± mình định Ä‘oạt cuá»™c sống, tóm lại là tá»± do". Má»™t sá»± phát ngôn xanh rá»n nhÆ° váºy dÆ°á»›i chân trá»i rá»±c hồng má»™t mầu lá»a là nguy hiểm, và Triệu đã bị trâu Ä‘iên húc á»™c máu, chết tÆ°Æ¡i tức khắc. Ngoà i những trá»±c ngôn của Triệu, bút pháp trong Những Bà i Há»c Nông Thôn có tÃnh chất ẩn dụ cao Ä‘á»™. Ẩn dụ trong ngôn ngữ bà Lâm, ấm ức trong ngôn ngữ chị Hiên, bà hiểm trong hà nh tung ông Lâm. Má»—i sá»± kiện, sá»± váºt, hình ảnh, phong cảnh, má»—i láºp ngôn Ä‘á»u nháºp nhằng nhiá»u ý nghÄ©a. Nguyá»…n Huy Thiệp sá» dụng ngôn ngữ nhÆ° má»™t nòng cung phức âm bắn và o Ä‘a từng xã há»™i: Từ hà ng chóp bu "râu ráºm", chân dung "lồng kÃnh", đến loại tiên chỉ "chim to", rồi hạng nhà ng nhà ng ăn trên ngồi chốc lấy sức đè ngÆ°á»i, đến cả loại trâu Ä‘iên cuồng tÃn, tay sai, Ä‘ao phủ.... Má»—i chữ là má»™t mÅ©i tên bắn Ä‘i, trúng hồng tâm thủ phạm, kéo theo tà n quân của bá»n đồng lõa. Hình ảnh nông thôn cÅ©ng là hình ảnh xã há»™i toà n diện, ná»±c nồng và u uất: Kẻ trá»±c tâm, có lòng bị hãm hại. Kẻ thông minh bị Ä‘Ã n áp. Sá»± cù lần, Ä‘á»™c ác và mù quáng trụ trì. Tất cả lồng trong không khà bình lặng của nông thôn rá»±c hồng má»™t mà u lá»a đỠở phÃa chân trá»i. * Ba nhân váºt Thuấn, Thuần và Thủy trong TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u là ba mô-tÃp Ä‘iển hình thá»i đại: - NgÆ°á»i cha, ông Thuấn, tÆ°á»›ng vá» hÆ°u, 70 tuổi, lãnh đạo "chÃnh thức" gia đình. Trốn nhà đi bá»™ Ä‘á»™i từ năm 12 tuổi. Không thÃch văn há»c. ThÃch viết thÆ° "giá»›i thiệu" ngÆ°á»i quen. Trá»ng việc lá»›n: "chiến tranh". Khinh việc nhá»: "kiếm tiá»n". NhÆ°ng không ngại tiêu và thÃch cho tiá»n.Sau đây là má»™t trÃch Ä‘oạn trong TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u: "Má»™t tối, tôi Ä‘ang Ä‘á»c Sputnhich, cha tôi lặng lẽ Ä‘i và o. Ông bảo: "Cha muốn nói chuyện vá»›i con". Tôi pha cà phê, cha tôi không uống. Ông há»i: "Con có để ý công việc của Thủy không con? Cha cứ rá»n rợn."TrÃch Ä‘oạn trên đây rất tượng trÆ°ng cho "kỹ thuáºt văn chÆ°Æ¡ng" của Nguyá»…n Huy Thiệp. Ãá»c rồi, Ä‘á»c lại, Ä‘á»c kỹ, không chỉ có mình ông tÆ°á»›ng thấy rá»n rợn, mà chÃnh chúng ta cÅ©ng thấy rợn, kẻ yếu bóng vÃa có thể bị tẩu há»a nháºp ma. "Kỹ thuáºt" ấy phản ánh nghệ thuáºt há»—n hợp bất nhân và có nhân trong má»™t con ngÆ°á»i. Ông tÆ°á»›ng, nhân từ và nhân háºu, sau 58 năm phục vụ tổ quốc, những tưởng "việc lá»›n trong Ä‘á»i đã là m xong" vá» nghỉ. Ở nhà , ông thấy gì? Ông thấy thai nhi nấu lên cho chó lợn. Ông khóc. NgÆ°á»i con dâu chuyên nghá» phá thai: má»™t lần tá»™i ác; trách ngÆ°á»i là m bằng má»™t câu nói nhị hóa tá»™i ác: "Sao không cho và o máy xát". NhÆ°ng ngay sau đó, nà ng lại nhẹ nhà ng: "Sao để ông biết?". Chút ân tình nhá» nhoi nà y đã rá»a tá»™i cho nà ng. Rồi sá»± toan tÃnh chi li sau đó: "Năm nay nhà mình hụt hai mÆ°Æ¡i bẩy nghìn, chi lạm mÆ°á»i tám nghìn, cá»™ng là bốn mÆ°Æ¡i lăm nghìn" giải mã lối hà nh sá»± rợn ngÆ°á»i của nà ng. Trong khi đó ngÆ°á»i chồng bình thản ngồi Ä‘á»c Sputnhich. Nguyá»…n Huy Thiệp vừa vẽ nên thá»±c trạng Ä‘en tối của xã há»™i, vừa lý giải tại sao có thá»±c trạng đó bằng má»™t lượng số chữ nghÄ©a cá»±c tiểu; nhÆ°ng dòng má»±c Ä‘en, Ä‘áºm, đặc và độc của nó đã thấm và o táºn não thùy ngÆ°á»i Ä‘á»c, khiến chúng ta phải váºt vã, phải tÆ° duy. * NgÆ°á»i cha, ông tÆ°á»›ng và chủ gia đình, bản tÃnh nhân từ và độ lượng, nhÆ°ng soi kỹ ông chỉ là thứ xếp bù nhìn vô tÃch sá»±. Cả Ä‘á»i Ä‘i hoang, là m được má»—i việc lá»›n là chôn ba nghìn ngÆ°á»i. Ãến cái chết của ông cÅ©ng lãng xẹt: già rồi mà còn bò ra tráºn địa, má»i ngÆ°á»i dở tay đánh nhau, không ai tiếp; ông lần mò lên chốt má»™t mình. Lóng ngóng, chết uổng. Con trai ông, trà thức, vô tÃch sá»± và vô trách nhiệm hÆ¡n ông: TrÆ°á»›c tất cả khó khăn váºt chất của gia đình, hắn hút Ga lăng, hắn Ä‘á»c Sputnhich. NgÆ°á»i chú, phu xe, vừa quịt nợ, vừa chá»i: "Quân trà thức khốn nạn, rẻ dân lao Ä‘á»™ng". CÅ©ng đúng. CÅ©ng đáng. NgÆ°á»i vợ má»™t mình xoay sở, chạy vạy, nuôi đủ hai con, hai bố mẹ, hai ngÆ°á»i ở và má»™t chồng. Ãối vá»›i Thủy: cứu cánh biện minh cho phÆ°Æ¡ng tiện. Thảm kịch nà y không phải chỉ xẩy ra trong lòng má»™t gia đình, mà là thảm kịch chung của má»i gia đình. Lối gá»i ngÆ°á»i sinh ra mình là cha, có nhiá»u ngụ ý. Cha là bố trong nghÄ©a rá»™ng, từ không để xÆ°ng hô mà để chỉ định. Có thể hiểu là cha chung, là cha của nhiá»u ngÆ°á»i, của chung chung. Ông tÆ°á»›ng là hình ảnh ngÆ°á»i cha lý tưởng và không tưởng, má»™t thứ cha chung, "cha già dân tá»™c" chăng? Cả Ä‘á»i chỉ lo chuyện lá»›n. Lấy việc bình quân là m lẽ sống. Lấy chiến tranh là m dưỡng khÃ. Trong hòa bình, ông thoi thóp, ông ngá»™p thở. Ông xây dá»±ng thượng từng cÆ¡ sở trên vinh quang và chiến thắng mà không biết những vinh hạnh ấy dá»±ng trên xác ngÆ°á»i. Ông không mà ng đến những chuyện nhá» nhÆ° kiếm tiá»n, kiến trúc xã há»™i, kiến trúc kinh tế, kiến trúc Ä‘á»i sống trong hạ tầng cÆ¡ sở. Ông tưởng ông phụng sá»± con ngÆ°á»i, tháºt ra ông chỉ thạo việc chôn ngÆ°á»i. Tha hóa và bất hạnh bắt nguồn từ chá»— đó. Vì xã há»™i thiếu hạ tầng cÆ¡ sở, dùng ngÆ°á»i không đúng chá»—, cho nên có du há»c ngoại quốc cÅ©ng bằng thừa. NgÆ°á»i con trai kỹ sÆ°, là m việc ở viện váºt lý trở nên má»™t thứ trà thức bất lá»±c, ăn bám, hèn và nhục, ký sinh trùng của xã há»™i. Vì thiếu hạ tầng cÆ¡ sở, thiếu kế hoạch dân sinh và an sinh, ngÆ°á»i dân không dùng thượng sách ngừa thai mà phải xuống hạ sách phá thai. Bác sÄ© sản khoa thay vì đỡ đẻ cứu ngÆ°á»i lại phải nạo thai, hủy trẻ. Những biện pháp bất nhân nho nhá» nà y được phát triển, bình thÆ°á»ng hóa, cáºp nháºt hóa, dẫn đến những bất nhân linh tinh khác và trở thà nh má»™t thứ tráºt tá»±, ổn định xã há»™i má»›i dá»±a trên các công thức chạy vạy, xoay xở, kiếm tiá»n và tất cả má»i thủ Ä‘oạn, má»i phÆ°Æ¡ng tiện Ä‘á»u tốt. Xã há»™i má»›i ấy khu biệt mẹ già . Mẹ già . Mẹ lẫn. Mẹ ngã. Mẹ chết. Nhìn xác bà miệng nhét đồng xu, cái Vi há»i: "Ãấy có phải ngáºm miệng ăn tiá»n không?" Ãạo đức xã há»™i thấm và o lá»i con trẻ. Ãám ma chị, tiếc quan tà i gá»— giổi, ông Bổng chá»i thá»: "Mất mẹ bá»™ xa lông". Ãánh bạc canh xác chị, ông Bổng khấn: "Lạy chị, chị phù há»™ cho em vét nhẵn túi chúng nó". Chị hấp hối, nháºn ra mình là ngÆ°á»i, ông Bổng oà lên khóc: "Thế là chị thÆ°Æ¡ng em nhất. Cả là ng há» gá»i em là đồ chó. Vợ em gá»i em là đồ đểu. Thằng Tuân gá»i em là đồ khốn nạn. Chỉ có chị gá»i em là ngÆ°á»i." Nguyá»…n Huy Thiệp kê khai ngần ấy thứ trong má»™t con ngÆ°á»i: Ngoà i ngÆ°á»i, kiếp gì có thể Ä‘a mang và đa Ä‘oan đến thế? Mức Ä‘á»™ tha hóa, nhục nhã của kiếp ngÆ°á»i đã lên tá»›i cá»±c Ä‘iểm ở đây. TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u không phải là má»™t truyện ngắn bình thÆ°á»ng, theo nghÄ©a truyện ngắn, mà là sá»± cô Ä‘á»ng của má»™t trÆ°á»ng thiên trải ba kiếp ngÆ°á»i, hai thế hệ chồng chất những tÆ°Æ¡ng phản Ä‘á»›n Ä‘au, những đốn mạt hèn má»n, những nhầm lẫn, ngá»™ nháºn, cô Ä‘Æ¡n, bất hạnh, vô trách nhiệm và vô tổ chức... giữa ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i, giữa những cá thể vá»›i nhau, và má»—i cá thể ấy lại là má»™t thà nh viên của xã há»™i chúng ta Ä‘ang sống. Ãấy má»›i là điểm kinh hoà ng có thể là m loạn thần những tâm hồn "là nh mạnh" nhất. * Sau cùng chúng ta bắt gặp ở cái biểu đồ sâu sắc, thâm trầm đến cùng cá»±c vá» cái gá»i là "tÃnh ngÆ°á»i" trong Cún. Nguyá»…n Huy Thiệp gieo quẻ sấp ngá»a, âm dÆ°Æ¡ng, xấu đẹp, thiện ác, pile ou face giữa hai sinh váºt có tứ chi: ngÆ°á»i-chó, chó-ngÆ°á»i, má»™t cách Ä‘á»™c địa, úp mở, lá»™n ngầu giữa pile và face đến Ä‘á»™ không ai Ä‘oán được đâu là ngÆ°á»i, đâu là chó. Cún, quái thai mặt đẹp, thân dị dạng được lão Hạ ăn mà y hốt lên từ miệng cống. DÆ°á»›i con mắt chó thì Cún là ngÆ°á»i. DÆ°á»›i con mắt "ngÆ°á»i" thì Cún là quái thai, chÆ°a được là m ngÆ°á»i, mang tên chó. NhÆ°ng trong cái thế giá»›i tạm gá»i là "ngÆ°á»i" ấy, từ nhà nghiên cứu văn há»c K, đẹp trai, thông minh, cô Diệu xinh đẹp, đến lão Hạ đói rách, nhìn dÆ°á»›i má»™t góc Ä‘á»™ nà o đó, há» cÅ©ng... chó má không kém gì Cún: Lão Hạ thÆ°Æ¡ng Cún, cứu vá»›t và nuôi dưỡng Cún, dùng Cún nhÆ° má»™t dụng cụ nạo lÆ°Æ¡ng tâm kẻ qua Ä‘Æ°á»ng bắt nó bà i tiết ra và i xu bố thÃ. Cô Diệu đẹp nõn và ác khiếp, ngủ vá»›i Cún để chiếm cái "gia tà i" của "thằng hình nhân mặt đẹp". Cái bà o thai "sản phẩm tình yêu" hợp tác xã giữa cô Diệu-Cún, Cún-cô Diệu (ngÆ°á»i-chó, chó-ngÆ°á»i) lá»›n lên, là m "ngÆ°á»i", trở thà nh nhà nghiên cứu lý luáºn văn há»c thá»i danh K, "ngá»n roi" quất và o "con ngá»±a sáng tác văn há»c" giúp nó phi nhanh hÆ¡n và không tráºt Ä‘Æ°á»ng. Tuyệt nhiên không thể phân biệt được đâu là "tÃnh chó", đâu là "tÃnh ngÆ°á»i", và dÄ© nhiên là cả các thứ "tÃnh" khác, rất thá»i thượng, rất "xã há»™i chủ nghÄ©a" mà Thiệp không nói ra. Cún, bà o thai thui chá»™t, vô chủ, bị sa thải trong bối cảnh nhá»›p nháp của phÆ°á»ng cái bang tỉnh lỵ, giao hợp vá»›i Ä‘iếm cÆ¡ há»™i, sản sinh ra loại trà thức "am hiểu các vấn Ä‘á» lý luáºn văn há»c ở ta". Ba Ä‘á»i lý lịch tốt. Cay Ä‘á»™c. Khủng khiếp. Kinh hoà ng. * "Văn chÆ°Æ¡ng là cuá»™c thám hiểm sức mạnh của ngôn ngữ", đúng nhÆ° lá»i Todorov; cuá»™c thá» nghiệm của Nguyá»…n Huy Thiệp chứng tá» sức mạnh vạn năng của ngôn ngữ. Qua những truyện ngắn, kể nhÆ° đùa, nhÆ° chÆ¡i, nhà văn có thể đặt những vấn Ä‘á» cÆ¡ bản và nghiêm chỉnh nhất, từ chÃnh trị, xã há»™i, đến nghệ thuáºt, văn hóa và tÆ° tưởng: Ä‘Ã o sâu đến táºn rá»… và khÆ¡i cao đến táºn đỉnh. Hầu nhÆ° má»—i truyện ngắn của Nguyá»…n Huy Thiệp Ä‘á»u là má»™t hồ sÆ¡ khảo sát bệnh lý những vấn Ä‘á» lá»›n của xã há»™i hiện hà nh, liệt khai những vi khuẩn phá hoại, giải phẫu ung nhá»t. Tất cả khởi nguồn từ ngôn ngữ, và bằng ngôn ngữ. Thay đổi ngôn ngữ! Nguyá»…n Huy Thiệp Ä‘á» nghị má»™t ngôn ngữ nặng cân, ngôn ngữ có ná»™i dung, ngôn ngữ ngÆ°á»i nói vá»›i ngÆ°á»i. Nó dung tục, không văn hoa, bà i bản, không trá hình lắp ghép nhÆ° những định thức, khẩu hiệu, quyá»n ngôn. Ngôn ngữ ấy dẫn đến má»™t tÆ° duy trung thá»±c, má»™t tâm hồn là nh mạnh, má»™t phong cách tá»± trá»ng của những cá thể má»›i, những tế bà o má»›i, trong má»™t xã há»™i má»›i. Xã há»™i ấy không ồn à o tá»± mãn nhất mình vì biết mình, biết nhìn sâu suốt đến cái xấu cá»±c Ä‘iểm của chÃnh mình. "Thay đổi ngôn ngữ" là má»™t Ä‘á» nghị của Mallarmé từ thế ká»· XIX. Gặp Nguyá»…n Huy Thiệp ở thế ká»· XX. Sá»± há»™i ngá»™ tÆ° tưởng của các nhà văn vượt không gian, xuyên thế hệ, là điá»u bình thÆ°á»ng nhất trong Ä‘á»i sống và là má»™t đặc dị của văn chÆ°Æ¡ng. Paris tháng
3-1994
Chú thÃch
(1) NhÆ°ng truyện được lá»±a chá»n để giá»›i hạn bà i viết nà y. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |