Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Nguyá»…n Huy Thiệp:
sự bất nhân trong nhân tính

     Từ khi má»™t bá»™ lạc dã man tá»± nghÄ© ra chữ "ngÆ°á»i" để gá»i những phần tá»­ của mình cho đến nay thì quan niệm vá» "ngÆ°á»i" đã có nhiá»u thay đổi. Chữ "nhân" đã trở thành má»™t hệ suy tưởng chung của nhân loại. Nhân tính là má»™t ý thức trùng phức có hai bản diện: bất nhân và có nhân mà bá»™ mặt thứ nhất thÆ°á»ng được che đậy, lấp liếm tá»›i chá»— phủ nhận và bá»™ mặt thứ nhì được khuếch trÆ°Æ¡ng, phô bày nhÆ° má»™t nhãn hiệu cầu chứng vá» sá»± tá»± mãn của con ngÆ°á»i vá» con ngÆ°á»i.

     Nếu bá»™ lạc dã man xÆ°a kia dùng chữ ngÆ°á»i để chỉ những thành viên trong gia đình mình, thì đồng thá»i há» cÅ©ng coi những thá»±c thể khác -ngoài bá»™ lạc mình- tuy không là ngÆ°á»i, thì ít ra cÅ©ng là má»™t cái gì khác. Ngày nay, đối vá»›i chúng ta, ngoài ngÆ°á»i ra, không còn má»™t cái gì đáng kể. Sá»± tiến bá»™ dá»±a trên nguyên tắc khai trừ: phá hoại thiên nhiên, tiêu diệt sinh vật, diệt chủng các dân tá»™c nhược tiểu, khu biệt ngÆ°á»i Ä‘iên, biệt lập ngÆ°á»i già, rá»i mồ, rá»i mả, Ä‘uổi ngÆ°á»i chết ra khá»i thành thị v.v... Nếu chúng ta tá»± hào mở rá»™ng cái quyá»n "làm ngÆ°á»i" cho cả nhân loại, thì ngược lại, cái thế giá»›i -tạm gá»i là "nhân loại lành mạnh"- càng ngày càng nhá» lại. à thức vá» nhân quyá»n -ở các nÆ°á»›c được gá»i là dân chủ tá»± do- hôm nay cÅ©ng đã hẹp hòi hÆ¡n ý thức vá» quyá»n sống của muôn loài ở những bá»™ lạc dã man hôm qua và ý thức vá» nhân quyá»n ở những nÆ°á»›c không dân chủ, thiếu tá»± do, trở thành bát cÆ¡m siếu mẫu.

     Muốn tra khảo sá»± tiến bá»™ dá»±a trên nguyên tắc khai trừ ấy, tưởng không còn phÆ°Æ¡ng cách nào hữu hiệu hÆ¡n là làm lá»™ cái ác trong con ngÆ°á»i. PhÆ°Æ¡ng cách ấy là má»™t trong những sở đắc của văn chÆ°Æ¡ng.

     Viết vá» cái ác, cái xấu của con ngÆ°á»i, xÆ°a nay có nhiá»u trÆ°á»ng phái: Ãc bệnh hoạn, ác Ä‘iên loạn, ác sản phẩm của niá»m cô Ä‘Æ¡n tuyệt đối trong ngôn ngữ của Sade. Ãc lãng mạn, ác nhân dục, ác Heathcliff trong Ãỉnh Gió Hú của Emily Bronté. Ãc u uất, ác tá»™i lá»—i, ác phản xã há»™i, ác cảm xúc dị thÆ°á»ng trong Ãc Hoa của Baudelaire. Ãc tiểu nhân, ác lÆ°u manh, ác Sở Khanh trong Kiá»u của Nguyá»…n Du. Ãc lá»›n, ác nhá», ác theo phong cách, trÆ°á»ng phái nào chăng nữa thì những dòng chủ lÆ°u trong văn há»c cổ Ä‘iển vẫn còn phân chia ranh giá»›i thiện ác: bên thiện, bên ác, bên nạn nhân, bên thủ phạm. Sá»± phân chia này đã ít nhiá»u giá»›i hạn văn chÆ°Æ¡ng ở phần ngoại cảnh của tâm hồn.

     Hậu bán thế ká»· XIX, Mallarmé kêu gá»i "đổi thay ngôn ngữ" (changer la langue). Văn há»c có nghe thấy chăng? Vá» hình thức chắc chắn có. Vá» ná»™i dung dÆ°á»ng nhÆ° cÅ©ng đã có sá»± chuyển mình, tìm cách xóa nhòa biên giá»›i để biểu hiện cả hai khía cạnh thiện ác trong cùng má»™t con ngÆ°á»i. Sá»± nhập nhằng giao lÆ°u này đánh dấu ngõ quặt hoài nghi và hiện sinh trải dài trong thế ká»· XX.

*

     Văn há»c Việt Nam (chủ yếu là miá»n Bắc sau 45), không những Ä‘i ra ngoài tiến trình ấy mà dÆ°á»ng nhÆ° có nhiá»u dấu hiệu quay ngược trở lại thượng nguồn. NgÆ°á»i cầm bút hầu nhÆ° chỉ được quyá»n hÆ°á»›ng thượng, viết vá» cái hay, cái cao cả, cái tích cá»±c. Há» bắt buá»™c phải lá» Ä‘i phần xấu, phần khuyết tật trong con ngÆ°á»i (trừ cái xấu của địch). Khuynh hÆ°á»›ng này được Hoàng Ngá»c Hiến dùng má»™t chữ rất nhẹ nhàng là khuynh hÆ°á»›ng sá»­ thi.

     Ung dung trong phạm trù húy kỵ, cái xấu trở nên má»™t thứ siêu quyá»n, mặc nhiên hoành hành, tá»± do sáng tác mà không ai được phép nhắc đến, được quyá»n phê bình kiểm thảo. Nó thuá»™c địa hạt quốc cấm, bất khả xâm.
 

     Nguyá»…n Huy Thiệp là má»™t trong những nhà văn tiên phong, ngược dòng nÆ°á»›c chảy, giao thiệp vá»›i cái ác, nhận diện và khảo sát chúng bằng kính hiển vi, không phải để tiêu diệt chúng vì văn chÆ°Æ¡ng chÆ°a bao giá» Ä‘iểm trang diện mạo và cải hoán bụng dạ nhân loại. NhÆ°ng biết chúng để "biết ngÆ°á»i biết ta", đừng bịt mắt, đừng đánh lừa mình, đừng ảo ảnh, đừng sống má»™t ná»­a. Chấm dứt tá»± mãn. Ãó là vấn Ä‘á» nhận thức và trách nhiệm, vấn Ä‘á» nhân cách và tá»± trá»ng, và là má»™t kỹ thuật, má»™t thái Ä‘á»™ văn chÆ°Æ¡ng. Nói cách khác, nhận diện sá»± bất nhân trong nhân tính là biện pháp hiện thá»±c, là nhân sinh quan và xã há»™i quan trong văn chÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huy Thiệp. Phô diá»…n lưỡng diện thiện ác trong con ngÆ°á»i, cho chúng giao thoa và sau đó bằng cách này hay cách khác giải mã vấn Ä‘á» và truy nguyên tại sao có thế. Qua năm truyện ngắn: TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u, Không Có Vua, Những Bài Há»c Nông Thôn, Những NgÆ°á»i Thợ Xẻ và Cún(1),  Nguyá»…n Huy Thiệp đúc kết nên khuôn mặt của xã há»™i Việt Nam hiện đại bằng sức mạnh siêu quyá»n của ngôn ngữ.

     Câu văn ngắn gá»n, cá»™c lốc, sắc bén và hàm súc. Tác Ä‘á»™ng dồn dập. Ngay trong văn phong đã có dụng ý xã há»™i và chính trị: Không câu giá», mạch nhanh, dứt khoát, bá» hÆ° từ và liên từ, không xuống hàng. Chữ nghÄ©a nặng cân và đắc địa, bắn thẳng vào hồng tâm, tác dụng nhÆ° những mÅ©i dao cắm phập vào ung nhá»t lở loét, chá»c vỡ mủ, tóe máu. Dòng má»±c cÆ°á»ng toan tiêu hủy bệnh lÆ°á»i, bệnh quan liêu, bệnh khệnh khạng trong văn chÆ°Æ¡ng và trong cuá»™c sống. Lối nói gá»n lá»n, trắng trợn, dung tục, thẳng thừng đốp chát lại thứ ngôn ngữ bệnh hoạn, lưỡi gá»— (langue de bois), thÆ°á»ng thấy trong các bài hiểu dụ, các định thức quần chúng đại loại: "nhá» Æ¡n Bác và Ãảng" vừa phản chiếu tính cách hống hách, trịch thượng của thế quyá»n đối vá»›i quần chúng, vừa phản xạ tâm địa quỵ lụy, hèn má»n của con ngÆ°á»i đứng trÆ°á»›c thế quyá»n. Ãối diện vá»›i thứ ngôn ngữ ấy, lối nói gá»n gàng và cá»™c lốc của Nguyá»…n Huy Thiệp thể hiện sá»± bình đẳng, đòi há»i bình đẳng giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i. Vượt khá»i những gá»­i thÆ°a khúm núm tàn tích của xã há»™i phong kiến mà xã há»™i cá»™ng sinh nhai lại.

     Vá» phía ngữ há»c, lối viết hàm súc, thâm ý, thuá»™c cấu trúc ẩn dụ, chủ yếu dùng trong thÆ¡, mở ra nhiá»u ngả: làm huyá»…n ảo, mông lung ý nghÄ©a, khai thông nhiá»u đẳng Ä‘á»™ tiếp thu, bắt buá»™c ngÆ°á»i Ä‘á»c phải tÆ° duy, tham dá»±. Vá» phía tâm linh, ngôn ngữ sắc gá»n biểu tình vá»›i cái ác, cái xấu, khiến cái ác ác thêm, cái xấu xấu thêm; do đó có tác dụng dá»™i nÆ°á»›c lạnh vào tri thức, xát muối vào lÆ°Æ¡ng tâm Ä‘á»™c giả.

     Hầu nhÆ° má»—i truyện ngắn của Nguyá»…n Huy Thiệp Ä‘á»u là má»™t trÆ°á»ng hợp cần được khảo sát cặn kẽ vì tính chất phức âm, tác dụng nhân sinh, tác dụng xã há»™i và chính trị của nó. Năm truyện ngắn nói trên là năm trắc nghiệm bệnh lý, năm phẫu thuật phản ảnh năm dá»± trình kiến tạo xã há»™i và an sinh con ngÆ°á»i trong văn chÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huy Thiệp.

*

     Không Có Vua, truyện gia đình lão Kiá»n có thể xem nhÆ° là tế bào của toàn bá»™ truyện ngắn Nguyá»…n Huy Thiệp. Không có vua, trÆ°á»›c hết có thể là không có gia đình, không còn rÆ°á»ng cá»™t. Gia đình đã mất, tình nghÄ©a đã mất, chỉ có tiá»n, chỉ còn tiá»n. Tiá»n là vua. Cái mà chúng ta gá»i là gia đình, tức cái tế bào, tiểu tổ của xã há»™i, cái ấy hiện nay Ä‘ang lung lay, Ä‘ang xuống dốc, Ä‘ang tan rã. Vua còn có thể là kẻ giữ trách nhiệm Ä‘á»i sống tinh thần cho con ngÆ°á»i, vua là lÆ°Æ¡ng tâm của má»—i cá nhân trÆ°á»›c bản thân và trÆ°á»›c đồng loại. Không có vua: lÆ°Æ¡ng tâm vắng mặt. Không có vua còn có nghÄ©a là không có lãnh đạo, ngÆ°á»i chủ gia đình vắng mặt, gia đình lão Kiá»n chỉ còn là má»™t tổ hợp 6 nam: Kiá»n, Cấn, Ãoài, Khiêm, Khảm, Tốn -tên rút trong kinh Dịch- và má»™t nữ; trong đó ngÆ°á»i nữ duy nhất trở thành đối tượng khát vá»ng chiếm Ä‘oạt của sáu cha con lão Kiá»n.

     Vợ chết, lão Kiá»n ở vậy nuôi con; sá»± hy sinh của lão cÅ©ng không đến ná»—i vô ích. Con lão: hai trí thức, hai lao Ä‘á»™ng và má»™t ngẩn ngÆ¡. Sinh là con dâu trưởng.

     Anh em, bố con lão Kiá»n cÆ° xá»­ vá»›i nhau cạn tàu ráo máng. Bố ốm. Ãoài, thằng trí thức biểu quyết: Ai đồng ý bố chết giÆ¡ tay. Thằng trí thức cÅ©ng là thằng đểu nhất trong gia đình: vừa làm quân sÆ° quạt mo, vừa thá»c gậy bánh xe, sở khanh, lÆ°u manh hạng nặng. Thằng ngá»› ngẩn bị bóc lá»™t, trù dập, làm tôi má»i trong nhà. Thằng lao Ä‘á»™ng hoạn lợn bị lợi dụng, khinh miệt: vừa nuôi gia đình vừa bị thằng trí thức nói xá». Sinh, ngÆ°á»i con dâu, tâm hồn đẹp. Nàng là sá»± sống lạc loài vào cá»­a tá»­ trong thế bát quái của má»™t oan gia quái gở, xoay chong chóng nhÆ° má»™t trận đồ tàn nhẫn, đạo đức xuống cấp, phẩm hạnh tiêu ma, mà không tìm được cá»­a sinh để thoát: Cuối cùng, "loạn cá»", đứa con của Sinh không biết là con ai.

      Lão Kiá»n là má»™t ngÆ°á»i cha đặc biệt: thÆ°Æ¡ng con là lão, biết rõ con là lão. Ãá»™c địa vá»›i con cÅ©ng là lão và ngá»™p thở trong gia đình, nhiá»…m bạo bệnh mà chết cÅ©ng là lão. Lão có chủ ý tốt, muốn gầy dá»±ng cho con nhÆ°ng lão đã thất bại: Con lão du côn, tham tiá»n, bất nhân, mất dạy bởi chính lão cÅ©ng tham tiá»n, du côn, mất dạy, rượu chè và vô liêm sỉ. Chính lão cÅ©ng khuyết tật, mồ côi vợ; lão không thể sản xuất ra được những sản phẩm khá hÆ¡n chính mình. Ná»n tảng gia đình không thể xây trên má»™t cái cá»™t lung lay, khập khiá»…ng. Gia đình hình thành và đứng vững trên thế lưỡng cá»±c: có âm, có dÆ°Æ¡ng, có mẹ, có cha, có lÆ°u lượng hai chiá»u. Trong thế Ä‘á»™c đạo, má»™t chiá»u, má»™t cha, má»™t cá»±c, tất phải chênh vênh, sập tiệm. Gia đình là tế bào của xã há»™i; gia đình tha hóa, xã há»™i tiêu ma.

*

     Những NgÆ°á»i Thợ Xẻ Ä‘á» cập đến vấn Ä‘á» thâm lạm và lÅ©ng Ä‘oạn tài nguyên của đất nÆ°á»›c. Câu chuyện phá rừng, xẻ gá»— bán lậu chỉ là vi bản của hiện tượng đạo chích lan tràn trên toàn diện lãnh thổ. Ãá»™i ngÅ© hành nghá» có nhiá»u lá»›p lang, đẳng cấp: Thấp nhất là bá»n ăn cắp vặt, tài tá»­ và ô hợp gồm những phÆ°á»ng du thủ du thá»±c vừa mãn hạn tù (BÆ°á»ng), trí thức lÆ°u manh (Ngá»c) hoặc choai choai, cù lần, hữu dÅ©ng vô mÆ°u (Biên và Biá»n)... Ãá»™i ngÅ© lính trÆ¡n tép riu này lên rừng, xẻ gá»—, làm công cho bá»n ăn cắp gá»™c, quyá»n thế, tầm vóc, đểu giả hÆ¡n (ông Thuyết). Những mánh lá»›i, những thủ Ä‘oạn chặn há»ng, ăn hiếp, hung hãn tung ra từ tứ phía, từ trên xuống dÆ°á»›i, từ trong ra ngoài: giữa chủ và thợ, giữa những ngÆ°á»i cùng ê-kíp, vừa sống chết vá»›i nhau, vừa sẵn sàng thịt nhau vì miếng mồi còm. Tục ngữ Pháp có câu: "Les grands voleurs pendent les petits" ngụ ý nói kẻ cầm quyá»n là những tay Ä‘ao búa lá»›n treo cổ những phÆ°á»ng cắp vặt. Từ ngàn xÆ°a, đạo đức thảo khấu vầy vò khung cảnh núi rừng thÆ¡ má»™ng "bạt ngàn là hoa ban trắng, màu trắng đến là khắc khoải, nao lòng. Này, hoa ban, má»™t nghìn năm trÆ°á»›c thì mày có trắng thế không?"

     Ãây là đâu? Là cổng trá»i, là thiên Ä‘Æ°á»ng, là trần gian là địa ngục hay là đất nÆ°á»›c chúng ta? Từ ngàn năm trÆ°á»›c bụng dạ và hành tung của con ngÆ°á»i vẫn chỉ có thế Æ°?

*

     Những Bài Há»c Nông Thôn là bức tranh quê hiện thá»±c và huyá»n ảo. Cái thế giá»›i ấy quê mà rất tỉnh, tưởng nhÆ° mÆ¡ mà có thật. Cái thế giá»›i ấy, hình nhÆ° nhà nào cÅ©ng có ba ông "Phúc, Lá»™c, Thá» lồng kính, chăng đầy mạng nhện, trên mặt kính đầy vết cứt ruồi". Cái thế giá»›i ấy có con diá»u lẩn thẩn mò lên thượng từng tìm dưỡng khí, để trốn "những thứ gió quẩn khốn nạn, hiểm nguy và đầy bất trắc ở dÆ°á»›i". Cái thế giá»›i ấy có chị Hiên, chồng Ä‘i lính biá»n biệt, bức xúc, quẫn bách "ná»­a chừng xuân". Có bố Lâm ngày ngày thả diá»u, tìm ảo tưởng "bay lên, bay lên". Có bà Lâm già lão tám mÆ°Æ¡i, nói nhÆ° Khổng Tá»­: "Các cụ toàn chim to", "đàn ông nó chẳng thÆ°Æ¡ng mình đâu. Rượu thì nó ngồi mâm trên. Ngủ thì nó đè lên mình" Có thầy giáo Triệu phát ngôn bừa bãi: "Tôi hiểu sâu sắc sá»± ngu của bá»n có há»c tai hại thế nào, nó vừa phản Ä‘á»™ng, vừa nguy hiểm, lại vừa mất dạy". "Sá»± ngu dốt của bá»n có há»c tởm gấp vạn lần so vá»›i ở ngÆ°á»i bình dân. Vì sao? Vì chúng giả hình. Chúng nhân danh lÆ°Æ¡ng tâm, đạo dức, mỹ há»c, trật tá»± xã há»™i, thậm chí nhân danh cả dân tá»™c nữa". Còn dân chúng? "Dân chúng cầu lợi, mà có cầu lợi thì cÅ©ng chẳng ai cho, ngÆ°á»i ta chỉ hứa suông, hoặc thoáng có cho thì cho rất ít, lợi bất cập hại. Lợi phải do chính dân chúng tạo ra bằng sức lao Ä‘á»™ng của mình. Há» cần hiểu rằng phải cần má»™t thứ cao hÆ¡n thế ná»­a, đấy là giá trị chân chính cho toàn bá»™ cuá»™c sống của mình, quyá»n được tá»± mình định Ä‘oạt cuá»™c sống, tóm lại là tá»± do". Má»™t sá»± phát ngôn xanh rá»n nhÆ° vậy dÆ°á»›i chân trá»i rá»±c hồng má»™t mầu lá»­a là nguy hiểm, và Triệu đã bị trâu Ä‘iên húc á»™c máu, chết tÆ°Æ¡i tức khắc.

     Ngoài những trá»±c ngôn của Triệu, bút pháp trong Những Bài Há»c Nông Thôn có tính chất ẩn dụ cao Ä‘á»™. Ẩn dụ trong ngôn ngữ bà Lâm, ấm ức trong ngôn ngữ chị Hiên, bí hiểm trong hành tung ông Lâm. Má»—i sá»± kiện, sá»± vật, hình ảnh, phong cảnh, má»—i lập ngôn Ä‘á»u nhập nhằng nhiá»u ý nghÄ©a. Nguyá»…n Huy Thiệp sá»­ dụng ngôn ngữ nhÆ° má»™t nòng cung phức âm bắn vào Ä‘a từng xã há»™i: Từ hàng chóp bu "râu rậm", chân dung "lồng kính", đến loại tiên chỉ "chim to", rồi hạng nhàng nhàng ăn trên ngồi chốc lấy sức đè ngÆ°á»i, đến cả loại trâu Ä‘iên cuồng tín, tay sai, Ä‘ao phủ.... Má»—i chữ là má»™t mÅ©i tên bắn Ä‘i, trúng hồng tâm thủ phạm, kéo theo tàn quân của bá»n đồng lõa. Hình ảnh nông thôn cÅ©ng là hình ảnh xã há»™i toàn diện, ná»±c nồng và u uất: Kẻ trá»±c tâm, có lòng bị hãm hại. Kẻ thông minh bị đàn áp. Sá»± cù lần, Ä‘á»™c ác và mù quáng trụ trì. Tất cả lồng trong không khí bình lặng của nông thôn rá»±c hồng má»™t màu lá»­a đỠở phía chân trá»i.

*

     Ba nhân vật Thuấn, Thuần và Thủy trong TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u là ba mô-típ Ä‘iển hình thá»i đại:

- NgÆ°á»i cha, ông Thuấn, tÆ°á»›ng vá» hÆ°u, 70 tuổi, lãnh đạo "chính thức" gia đình. Trốn nhà Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i từ năm 12 tuổi. Không thích văn há»c. Thích viết thÆ° "giá»›i thiệu" ngÆ°á»i quen. Trá»ng việc lá»›n: "chiến tranh". Khinh việc nhá»: "kiếm tiá»n". NhÆ°ng không ngại tiêu và thích cho tiá»n.

- NgÆ°á»i con trai tên Thuần, 37 tuổi, đã du há»c nÆ°á»›c ngoài, nghá» nghiệp kỹ sÆ° nhÆ°ng làm
việc ở viện vật lý. Trí thức ăn bám. Nhục. Gì cÅ©ng há»i vợ. Vợ rúc rích vá»›i tình nhân ở nhà: Lẩn. Ãếm 28 mâm cá»—, vợ bảo 32 cÅ©ng gật. Duyên do là bởi anh đếch sống được má»™t mình: ông bố bảo vậy.

- NgÆ°á»i con dâu, tên Thủy, lãnh đạo "thá»±c thụ" gia đình, chủ trì kinh tế, nuôi 8 miệng ăn. Nghá» nghiệp: bác sÄ© nạo thai. Sống nhá» lợi tức nuôi gà vịt, nuôi heo, nuôi chó béc-giê bằng thai nhi.

     Sau đây là má»™t trích Ä‘oạn trong TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u:
 "Má»™t tối, tôi Ä‘ang Ä‘á»c Sputnhich, cha tôi lặng lẽ Ä‘i vào. Ông bảo: "Cha muốn nói chuyện vá»›i con". Tôi pha cà phê, cha tôi không uống. Ông há»i: "Con có để ý công việc của Thủy không con? Cha cứ rá»n rợn."
 "Vợ tôi làm việc ở bệnh viện sản, công việc là nạo phá thai. Hàng ngày các rau thai nhi bá» Ä‘i, Thủy cho vào phích đá mang vá». Ông CÆ¡ nấu lên cho chó, cho lợn. Thá»±c ra Ä‘iá»u này tôi biết nhÆ°ng cÅ©ng bá» qua, chẳng quan trá»ng gì. Cha tôi dắt tôi xuống bếp, chỉ vào nồi cám, trong đó có các mẩu thai nhi bé xíu. Tôi lặng Ä‘i. Cha tôi khóc. Ông cầm phích đá ném vào đàn chó béc-giê: "Khốn nạn! Tao không cần sá»± giầu có này!" Ãàn chó sủa vang. Ông bá» lên nhà. Vợ tôi Ä‘i vào nói vá»›i ông CÆ¡: "Sao không cho vào máy xát? Sao để ông biết!" Ông CÆ¡ bảo: "Cháu quên, cháu xin lá»—i mợ."
 Tháng mÆ°á»i hai, vợ tôi gá»i ngÆ°á»i bán sạch đàn chó bẹc giê. Vợ tôi bảo: "Anh thôi hút thuốc Ga lăng Ä‘i. Năm nay nhà mình hụt hai mÆ°Æ¡i bảy nghìn, chi lạm mÆ°á»i tám nghìn, cá»™ng là bốn mÆ°Æ¡i lăm nghìn". (TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u )
     Trích Ä‘oạn trên đây rất tượng trÆ°ng cho "kỹ thuật văn chÆ°Æ¡ng" của Nguyá»…n Huy Thiệp. Ãá»c rồi, Ä‘á»c lại, Ä‘á»c kỹ, không chỉ có mình ông tÆ°á»›ng thấy rá»n rợn, mà chính chúng ta cÅ©ng thấy rợn, kẻ yếu bóng vía có thể bị tẩu há»a nhập ma. "Kỹ thuật" ấy phản ánh nghệ thuật há»—n hợp bất nhân và có nhân trong má»™t con ngÆ°á»i.

     Ông tÆ°á»›ng, nhân từ và nhân hậu, sau 58 năm phục vụ tổ quốc, những tưởng "việc lá»›n trong Ä‘á»i đã làm xong" vá» nghỉ. Ở nhà, ông thấy gì? Ông thấy thai nhi nấu lên cho chó lợn. Ông khóc. NgÆ°á»i con dâu chuyên nghá» phá thai: má»™t lần tá»™i ác; trách ngÆ°á»i làm bằng má»™t câu nói nhị hóa tá»™i ác: "Sao không cho vào máy xát". NhÆ°ng ngay sau đó, nàng lại nhẹ nhàng: "Sao để ông biết?". Chút ân tình nhá» nhoi này đã rá»­a tá»™i cho nàng. Rồi sá»± toan tính chi li sau đó: "Năm nay nhà mình hụt hai mÆ°Æ¡i bẩy nghìn, chi lạm mÆ°á»i tám nghìn, cá»™ng là bốn mÆ°Æ¡i lăm nghìn" giải mã lối hành sá»± rợn ngÆ°á»i của nàng. Trong khi đó ngÆ°á»i chồng bình thản ngồi Ä‘á»c Sputnhich. Nguyá»…n Huy Thiệp vừa vẽ nên thá»±c trạng Ä‘en tối của xã há»™i, vừa lý giải tại sao có thá»±c trạng đó bằng má»™t lượng số chữ nghÄ©a cá»±c tiểu; nhÆ°ng dòng má»±c Ä‘en, đậm, đặc và Ä‘á»™c của nó đã thấm vào tận não thùy ngÆ°á»i Ä‘á»c, khiến chúng ta phải vật vã, phải tÆ° duy.

*

     NgÆ°á»i cha, ông tÆ°á»›ng và chủ gia đình, bản tính nhân từ và Ä‘á»™ lượng, nhÆ°ng soi kỹ ông chỉ là thứ xếp bù nhìn vô tích sá»±. Cả Ä‘á»i Ä‘i hoang, làm được má»—i việc lá»›n là chôn ba nghìn ngÆ°á»i. Ãến cái chết của ông cÅ©ng lãng xẹt: già rồi mà còn bò ra trận địa, má»i ngÆ°á»i dở tay đánh nhau, không ai tiếp; ông lần mò lên chốt má»™t mình. Lóng ngóng, chết uổng.

     Con trai ông, trí thức, vô tích sá»± và vô trách nhiệm hÆ¡n ông: TrÆ°á»›c tất cả khó khăn vật chất của gia đình, hắn hút Ga lăng, hắn Ä‘á»c Sputnhich. NgÆ°á»i chú, phu xe, vừa quịt nợ, vừa chá»­i: "Quân trí thức khốn nạn, rẻ dân lao Ä‘á»™ng". CÅ©ng đúng. CÅ©ng đáng. NgÆ°á»i vợ má»™t mình xoay sở, chạy vạy, nuôi đủ hai con, hai bố mẹ, hai ngÆ°á»i ở và má»™t chồng. Ãối vá»›i Thủy: cứu cánh biện minh cho phÆ°Æ¡ng tiện. Thảm kịch này không phải chỉ xẩy ra trong lòng má»™t gia đình, mà là thảm kịch chung của má»i gia đình.

     Lối gá»i ngÆ°á»i sinh ra mình là cha, có nhiá»u ngụ ý. Cha là bố trong nghÄ©a rá»™ng, từ không để xÆ°ng hô mà để chỉ định. Có thể hiểu là cha chung, là cha của nhiá»u ngÆ°á»i, của chung chung.

     Ông tÆ°á»›ng là hình ảnh ngÆ°á»i cha lý tưởng và không tưởng, má»™t thứ cha chung, "cha già dân tá»™c" chăng? Cả Ä‘á»i chỉ lo chuyện lá»›n. Lấy việc bình quân làm lẽ sống. Lấy chiến tranh làm dưỡng khí. Trong hòa bình, ông thoi thóp, ông ngá»™p thở. Ông xây dá»±ng thượng từng cÆ¡ sở trên vinh quang và chiến thắng mà không biết những vinh hạnh ấy dá»±ng trên xác ngÆ°á»i. Ông không màng đến những chuyện nhá» nhÆ° kiếm tiá»n, kiến trúc xã há»™i, kiến trúc kinh tế, kiến trúc Ä‘á»i sống trong hạ tầng cÆ¡ sở. Ông tưởng ông phụng sá»± con ngÆ°á»i, thật ra ông chỉ thạo việc chôn ngÆ°á»i. Tha hóa và bất hạnh bắt nguồn từ chá»— đó. Vì xã há»™i thiếu hạ tầng cÆ¡ sở, dùng ngÆ°á»i không đúng chá»—, cho nên có du há»c ngoại quốc cÅ©ng bằng thừa. NgÆ°á»i con trai kỹ sÆ°, làm việc ở viện vật lý trở nên má»™t thứ trí thức bất lá»±c, ăn bám, hèn và nhục, ký sinh trùng của xã há»™i. Vì thiếu hạ tầng cÆ¡ sở, thiếu kế hoạch dân sinh và an sinh, ngÆ°á»i dân không dùng thượng sách ngừa thai mà phải xuống hạ sách phá thai. Bác sÄ© sản khoa thay vì đỡ đẻ cứu ngÆ°á»i lại phải nạo thai, hủy trẻ. Những biện pháp bất nhân nho nhá» này được phát triển, bình thÆ°á»ng hóa, cập nhật hóa, dẫn đến những bất nhân linh tinh khác và trở thành má»™t thứ trật tá»±, ổn định xã há»™i má»›i dá»±a trên các công thức chạy vạy, xoay xở, kiếm tiá»n và tất cả má»i thủ Ä‘oạn, má»i phÆ°Æ¡ng tiện Ä‘á»u tốt.

     Xã há»™i má»›i ấy khu biệt mẹ già. Mẹ già. Mẹ lẫn. Mẹ ngã. Mẹ chết. Nhìn xác bà miệng nhét đồng xu, cái Vi há»i: "Ãấy có phải ngậm miệng ăn tiá»n không?" Ãạo đức xã há»™i thấm vào lá»i con trẻ. Ãám ma chị, tiếc quan tài gá»— giổi, ông Bổng chá»­i thá»: "Mất mẹ bá»™ xa lông". Ãánh bạc canh xác chị, ông Bổng khấn: "Lạy chị, chị phù há»™ cho em vét nhẵn túi chúng nó". Chị hấp hối, nhận ra mình là ngÆ°á»i, ông Bổng oà lên khóc: "Thế là chị thÆ°Æ¡ng em nhất. Cả làng há» gá»i em là đồ chó. Vợ em gá»i em là đồ đểu. Thằng Tuân gá»i em là đồ khốn nạn. Chỉ có chị gá»i em là ngÆ°á»i." Nguyá»…n Huy Thiệp kê khai ngần ấy thứ trong má»™t con ngÆ°á»i: Ngoài ngÆ°á»i, kiếp gì có thể Ä‘a mang và Ä‘a Ä‘oan đến thế? Mức Ä‘á»™ tha hóa, nhục nhã của kiếp ngÆ°á»i đã lên tá»›i cá»±c Ä‘iểm ở đây.

     TÆ°á»›ng Vá» HÆ°u không phải là má»™t truyện ngắn bình thÆ°á»ng, theo nghÄ©a truyện ngắn, mà là sá»± cô Ä‘á»ng của má»™t trÆ°á»ng thiên trải ba kiếp ngÆ°á»i, hai thế hệ chồng chất những tÆ°Æ¡ng phản Ä‘á»›n Ä‘au, những đốn mạt hèn má»n, những nhầm lẫn, ngá»™ nhận, cô Ä‘Æ¡n, bất hạnh, vô trách nhiệm và vô tổ chức... giữa ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i, giữa những cá thể vá»›i nhau, và má»—i cá thể ấy lại là má»™t thành viên của xã há»™i chúng ta Ä‘ang sống. Ãấy má»›i là Ä‘iểm kinh hoàng có thể làm loạn thần những tâm hồn "lành mạnh" nhất.

*

 Sau cùng chúng ta bắt gặp ở cái biểu đồ sâu sắc, thâm trầm đến cùng cá»±c vá» cái gá»i là "tính ngÆ°á»i" trong Cún. Nguyá»…n Huy Thiệp gieo quẻ sấp ngá»­a, âm dÆ°Æ¡ng, xấu đẹp, thiện ác, pile ou face giữa hai sinh vật có tứ chi: ngÆ°á»i-chó, chó-ngÆ°á»i, má»™t cách Ä‘á»™c địa, úp mở, lá»™n ngầu giữa pile và face đến Ä‘á»™ không ai Ä‘oán được đâu là ngÆ°á»i, đâu là chó.

     Cún, quái thai mặt đẹp, thân dị dạng được lão Hạ ăn mày hốt lên từ miệng cống. DÆ°á»›i con mắt chó thì Cún là ngÆ°á»i. DÆ°á»›i con mắt "ngÆ°á»i" thì Cún là quái thai, chÆ°a được làm ngÆ°á»i, mang tên chó. NhÆ°ng trong cái thế giá»›i tạm gá»i là "ngÆ°á»i" ấy, từ nhà nghiên cứu văn há»c K, đẹp trai, thông minh, cô Diệu xinh đẹp, đến lão Hạ đói rách, nhìn dÆ°á»›i má»™t góc Ä‘á»™ nào đó, há» cÅ©ng... chó má không kém gì Cún: Lão Hạ thÆ°Æ¡ng Cún, cứu vá»›t và nuôi dưỡng Cún, dùng Cún nhÆ° má»™t dụng cụ nạo lÆ°Æ¡ng tâm kẻ qua Ä‘Æ°á»ng bắt nó bài tiết ra vài xu bố thí. Cô Diệu đẹp nõn và ác khiếp, ngủ vá»›i Cún để chiếm cái "gia tài" của "thằng hình nhân mặt đẹp". Cái bào thai "sản phẩm tình yêu" hợp tác xã giữa cô Diệu-Cún, Cún-cô Diệu (ngÆ°á»i-chó, chó-ngÆ°á»i) lá»›n lên, làm "ngÆ°á»i", trở thành nhà nghiên cứu lý luận văn há»c thá»i danh K, "ngá»n roi" quất vào "con ngá»±a sáng tác văn há»c" giúp nó phi nhanh hÆ¡n và không trật Ä‘Æ°á»ng.

     Tuyệt nhiên không thể phân biệt được đâu là "tính chó", đâu là "tính ngÆ°á»i", và dÄ© nhiên là cả các thứ "tính" khác, rất thá»i thượng, rất "xã há»™i chủ nghÄ©a" mà Thiệp không nói ra. Cún, bào thai thui chá»™t, vô chủ, bị sa thải trong bối cảnh nhá»›p nháp của phÆ°á»ng cái bang tỉnh lỵ, giao hợp vá»›i Ä‘iếm cÆ¡ há»™i, sản sinh ra loại trí thức "am hiểu các vấn Ä‘á» lý luận văn há»c ở ta". Ba Ä‘á»i lý lịch tốt. Cay Ä‘á»™c. Khủng khiếp. Kinh hoàng.

*

     "Văn chÆ°Æ¡ng là cuá»™c thám hiểm sức mạnh của ngôn ngữ", đúng nhÆ° lá»i Todorov; cuá»™c thá»­ nghiệm của Nguyá»…n Huy Thiệp chứng tá» sức mạnh vạn năng của ngôn ngữ.

     Qua những truyện ngắn, kể nhÆ° đùa, nhÆ° chÆ¡i, nhà văn có thể đặt những vấn Ä‘á» cÆ¡ bản và nghiêm chỉnh nhất, từ chính trị, xã há»™i, đến nghệ thuật, văn hóa và tÆ° tưởng: đào sâu đến tận rá»… và khÆ¡i cao đến tận đỉnh.

     Hầu nhÆ° má»—i truyện ngắn của Nguyá»…n Huy Thiệp Ä‘á»u là má»™t hồ sÆ¡ khảo sát bệnh lý những vấn Ä‘á» lá»›n của xã há»™i hiện hành, liệt khai những vi khuẩn phá hoại, giải phẫu ung nhá»t. Tất cả khởi nguồn từ ngôn ngữ, và bằng ngôn ngữ.

     Thay đổi ngôn ngữ! Nguyá»…n Huy Thiệp Ä‘á» nghị má»™t ngôn ngữ nặng cân, ngôn ngữ có ná»™i dung, ngôn ngữ ngÆ°á»i nói vá»›i ngÆ°á»i. Nó dung tục, không văn hoa, bài bản, không trá hình lắp ghép nhÆ° những định thức, khẩu hiệu, quyá»n ngôn. Ngôn ngữ ấy dẫn đến má»™t tÆ° duy trung thá»±c, má»™t tâm hồn lành mạnh, má»™t phong cách tá»± trá»ng của những cá thể má»›i, những tế bào má»›i, trong má»™t xã há»™i má»›i. Xã há»™i ấy không ồn ào tá»± mãn nhất mình vì biết mình, biết nhìn sâu suốt đến cái xấu cá»±c Ä‘iểm của chính mình.

     "Thay đổi ngôn ngữ" là má»™t Ä‘á» nghị của Mallarmé từ thế ká»· XIX. Gặp Nguyá»…n Huy Thiệp ở thế ká»· XX. Sá»± há»™i ngá»™ tÆ° tưởng của các nhà văn vượt không gian, xuyên thế hệ, là Ä‘iá»u bình thÆ°á»ng nhất trong Ä‘á»i sống và là má»™t đặc dị của văn chÆ°Æ¡ng.

 Paris tháng 3-1994
Chú thích
(1) NhÆ°ng truyện được lá»±a chá»n để giá»›i hạn bài viết này.
 

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]