Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 Thái Thanh, tiếng hát lên trá»i

     Trong những phút giây thiếu vắng trống trải nhất hay những nhá»› nhung tha thiết nhất cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, má»i hiện diện hữu hình Ä‘á»u vô nghÄ©a; ta chỠđợi má»™t đổi trao, khát khao má»™t giao cảm thì bá»—ng đâu, má»™t hiện diện vô hình lóe lên tá»±a nguồn sáng, tá»±a tri âm: sá»± hiện diện cá»§a tiếng hát.

     Nếu thÆ¡ là má»™t ngôn ngữ riêng trong ngôn ngữ chung, theo Valéry, hay thi ca là tiếng nói cá»§a ná»™i tâm không giống má»™t thứ tiếng nói nào cá»§a con ngưá»i, theo Croce, thì âm nhạc hẳn là tiếng nói cá»§a những trạng thái tâm hồn và nhạc công hay ca sÄ© là nguồn chuyển tiếp, truyá»n đạt những rung động từ hồn nhạc sÄ© đến tâm ngưá»i nghe.

     Thị giác giúp chúng ta Ä‘á»c má»™t bài văn, nghiá»n ngẫm má»™t bài thÆ¡, nhưng chẳng mấy ai có thể thưởng thức má»™t bản nhạc bằng thị quan cá»§a riêng mình mà phải nhỠđến ngưá»i trình diá»…n, đến ca công, ca kỹ. Ngàn xưa nếu ngưá»i kỹ nữ bến Tầm Dương chẳng gieo "tiếng buông xé lụa lá»±a vào bốn dây" chắc gì ngàn sau còn lưu dấu vết Tỳ Bà Hành?
 

     Sá»± biểu đạt tác phẩm nghệ thuật hay sá»± truyá»n thông cảm xúc từ nhạc bản đến thính giả, nÆ¡i má»™t vài nghệ sÄ© kỳ tài, không chỉ ngưng ở má»±c độ trình diá»…n mà còn Ä‘i xa hÆ¡n nữa, cao hÆ¡n nữa, tá»›i má»™t tầm mức nào đó, ca nhân đã sáng tạo, đã Ä‘i vào lãnh vá»±c nghệ thuật: nghệ thuật vô hình cá»§a sá»± truyá»n cảm, nghệ thuật huyá»n diệu sai khiến con ngưá»i tìm nhau trong bom lá»­a, tìm nhau trong mưa bão, nghệ thuật dị kỳ tái tạo bối cảnh quê hương đã nghìn trùng xa cách, nghệ thuật má»i gá»i những tâm hồn đơn lạc xích lại gần nhau dìu nhau đưa nhau vào ngàn thu, nghệ thuật không tưởng đừng cho không gian đụng thá»i gian khi ca nương cất tiếng hát, tiếng hát cá»§a bầu trá»i, giao hưởng niá»m Ä‘au và hạnh phúc: Thái Thanh.

*

     Ngưá»i ta nói nhiá»u đến sá»± nhạy cảm cá»§a phụ nữ, đến má»™t thứ giác quan nào đó ngoại tầm nam giá»›i. Những ngưá»i đàn bà phi thưá»ng như Callas, Piaf, Thái Thanh,... đã tận dụng đến cùng cảm quan bén nhạy cá»§a mình để sai khiến, xao động, chuyển hóa ngôn ngữ, âm thanh cá»§a bài hát thành ná»™i cảm cầm ca, cấu tạo nên má»™t vÅ© trụ thứ hai, đắm Ä‘uối, cuồng say, trong lòng ngưá»i:

  Trá»i trong em, đồi choáng váng
  Rồi run lên cùng gió bốn miá»n
     Tiếng hát Thái Thanh đến vá»›i chúng ta bằng rung động trá»±c giác rồi tan loãng trong suy tư, xoáy vào những hố sâu, những đỉnh cao, vào tiá»m lá»±c cá»§a sá»± sống. Trong nghệ thuật há»™i há»a, Van Gogh dùng sắc độ chói rạng để diá»…n tả những cuồng nhiệt, những trận bão trong tâm hồn. Trong nghệ thuật trình diá»…n, Thái Thanh vận dụng tiết tấu âm thanh, tạo nên sức cuốn hút mãnh liệt giữa con ngưá»i, tình yêu và vÅ© trụ:
  Ngày đó có bÆ¡ vÆ¡ lạc vá» trá»i
  Tìm trên mây xa khÆ¡i có áo dài khăn cưới
  Ngày đó có kêu lên gá»i hồn ngưá»i
  Trùng Dương Æ¡i! Có xót xa cÅ©ng hoài mà thôi!
*

     Vẽ lên hình ảnh ngưá»i nữ ca sÄ© dưới ánh đèn sân khấu, Hoàng Trúc Ly đã có câu thÆ¡ thật hay:

  Vì  em tiếng hát lên trá»i
  Tay xao dòng tóc, tay má»i âm thanh
     Câu này, trái vá»›i vài truyá»n thuyết, không nhắm vào má»™t danh ca nào nhất định, chỉ gợi lên không khí các phòng trà ca nhạc Sàigòn khoảng 1960. Nhưng tiếng hát lên trá»i là má»™t hình ảnh có lẽ hợp vá»›i giá»ng ca Thái Thanh nhất, giữa những tiếng hát thá»i qua và thá»i nay. Thái Thanh là má»™t danh hiệu, nhưng như có ý nghÄ©a tiá»n định: bầu-trá»i-xanh-tiếng-hát. Hay tiếng hát xanh thắm màu trá»i. Tiếng hát long lanh đáy nước trong thÆ¡ Nguyá»…n Du, lÆ¡ lá»­ng trá»i xanh ngắt trong vòm thu Yên Ãổ, tiếng hát sâu chót vót dưới đáy Tràng Giang Huy Cận, hay đẫm sương trăng, ngừng lưng trá»i trong không gian Xuân Diệu, tiếng hát cao như thông vút, buồn như liá»…u đến từ cõi thiên thai nào đó trong má»™ng tưởng Thế Lữ.

*

     Ngày nay, những khi tìm lại giá»ng ca huyá»n ảo cá»§a Thái Thanh trong tiện nghi, ấm cúng, ít ai còn nhá»› đến định mệnh gian truân cá»§a má»™t tiếng hát, những bước gập ghá»nh khúc khuá»·u, chênh vênh, trôi nổi, theo vận nước lênh đênh. Tiếng nhạc Phạm Duy gắn bó vá»›i tiếng hát Thái Thanh thành tiếng cá»§a định mệnh, chứng nhân cá»§a ná»­a thế ká»· tang thương, chia lìa trên đất nước. Tiếng Thái Thanh là tiếng nước tôi, là tiếng nước ta, là tiếng chúng ta, là tiếng tình yêu, là tiếng hy vá»ng, là tiếng chia ly, oan khổ...

     Tiếng hát Thái Thanh vang vá»ng những đớn Ä‘au riêng cá»§a phận đàn bà, mà ngưá»i xưa đã nhiá»u lần nhắc đến bằng những công thức: hồng nhan Ä‘a truân, tài mệnh tương đố, tạo vật đố hồng nhan. Giá»ng hát Thái Thanh dịu dàng đằm thắm nhưng vẫn có chất gì đắm Ä‘uối và khốc liệt. Thái Thanh tình tá»± những khát vá»ng và những Ä‘au thương cá»§a hàng chục triệu phụ nữ Việt Nam, những thế hệ đàn bà bị dập vùi trong cuá»™c chiến kéo dài hằng ná»­a thế ká»·, kèm theo những giằng co tranh chấp, những băng hoại cá»§a má»™t xã há»™i bất an. Nạn nhân âm thầm, vô danh là những ngưá»i tình, những ngưá»i vợ, những ngưá»i mẹ đã có dịp nức nở vá»›i tiếng hát Thái Thanh: từ o nghèo thở dài má»™t đêm thanh vắng đến nàng gánh lúa cho anh Ä‘i diệt thù, đến lúc anh trở vá» bại tướng cụt chân, đến nhiá»u, rất nhiá»u bà mẹ Việt Nam, từ Cai Kinh ngang tàng đến Gio Linh Ãồng Tháp suốt Ä‘á»i cuốc đất trồng khoai... Tiếng hát Thái Thanh là tiếng vá»ng khuya khoắt cá»§a những cÆ¡n bão lịch sá»­.

     Và Thái Thanh đã sống lăn lóc giữa cÆ¡n lốc đó. Từ tuổi mưá»i lăm, mưá»i bảy, cô Băng Thanh -tên thật Thái Thanh- đã mang ba-lô theo kháng chiến chống Pháp: Hà Ná»™i, khu III, khu IV, chợ Sim, chợ Ãại, chợ Neo, Trung Ãoàn 9. Vá» thành, cô đã góp công, tích cá»±c và hiệu lá»±c vào việc cá»§ng cố, phát triển ná»n tân nhạc phôi thai vá»›i ban hợp ca Thăng Long, sau đó là kiếp ca nhi phòng trà những nÆ¡i gá»i là "Sài Thành hoa lệ", những đêm màu hồng, chiá»u màu tím.

     Trong mưá»i năm sa mạc, Bầu trá»i xanh không hát, chim gìn giữ tiếng, tiếng chim Thanh như lá»i Phạm Duy trong má»™t tổ khúc. Sang Hoa Kỳ, Thái Thanh hát lại, vẫn đắm say, vừa kiêu sa vừa gần gÅ©i, Ä‘am mê và Ä‘iêu luyện.

*

     Thái Thanh tạo cho má»—i tác phẩm má»™t sinh mệnh má»›i: Bài hát được "Thái Thanh hóa", như đã đạt được "đỉnh cao" cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, từ đó khó tìm thấy ai đưa nó vượt lên cao hÆ¡n nữa. Bởi Thái Thanh, ngoài giá»ng hát Ä‘iêu luyện phong phú mở rá»™ng trên nhiá»u cung bậc, còn có nghệ thuật làm nổi bật lá»i ca trong nhạc khúc và tạo ra má»™t khí hậu, má»™t tâm cảnh chung quanh bài hát. Nghe Thái Thanh hát là thưởng thức má»™t khúc nhạc, má»™t bài thÆ¡, trong má»™t thế giá»›i nghệ thuật trá»n vẹn. Giá»ng hát xoắn sâu, xoáy mạnh vào tâm tư ngưá»i nghe, khi lâng lâng, khi tẻ buốt, sai khiến tâm tư vươn lên, hay lắng xuống. Giá»ng hát Thái Thanh tha thướt và tha thiết buá»™c ngưá»i nghe phải sống cao hÆ¡n, sâu hÆ¡n, sống nhiá»u hÆ¡n. Tiếng hát Thái Thanh có lúc gợi cảm, khÆ¡i tình, hổn hển như lá»i cá»§a nước mây như lá»i thÆ¡ Hàn Mặc Tá»­.

     Khi tiếng hát cất lên, dưá»ng như má»i hữu thể làm bằng sá»i đá, sắt thép, thân xác và nước mắt phút chốc tan biến, trở nên vô hình, vô thể, hóa thân trong tiếng hát, khi trầm mặc, khi vút cao; Thái Thanh, phù thá»§y cá»§a âm thanh là má»™t thứ Ãào Nương trong truyá»n thuyết có ma lá»±c hú vá» những âm tình u khuất.

*

     Trong những cassette giá»›i thiệu nhạc cá»§a mình, Phạm Duy má»™t đôi lần có lưu ý Thái Thanh thỉnh thoảng hát sai. DÄ© nhiên má»™t tác giả có quyá»n đòi há»i ngưá»i khác phải trung thành vá»›i văn bản cá»§a mình; riêng trong nghá» ca xướng, nghệ nhân vẫn có thông lệ đổi vài chữ cho hợp vá»›i hoàn cảnh, nhất là ở Việt Nam, ná»n văn nghệ trình diá»…n vốn dá»±a trên truyá»n thống truyá»n khẩu lâu Ä‘á»i.

     Ví dụ như bài Cho Nhau, Phạm Duy viết:

  Cho nhau ngòi bút cùn trÆ¡...
  Cho nhau, cho những câu thÆ¡ tàn mùa
  Cho nốt đêm mÆ¡ vá» già
 Thái Thanh hát:
  Cho nhau ngòi bút còn lưa
  ...
  Cho nối đêm mÆ¡ vá» già
     Lưa là má»™t chữ cổ, có nghÄ©a là còn sót lại, nhưng mang má»™t âm thanh u hoài, luyến lưu, tiếc nuối. Ca dao Bình Trị Thiên có câu:
  Trăm năm dù lá»—i hẹn hò
  Cây Ä‘a bến Cá»™ con đò vắng đưa
  Cây Ä‘a bến Cá»™ còn lưa
  Con đò đã thác năm xưa tê rồi.
     Chính Phạm Duy cÅ©ng có lần sá»­ dụng chữ lưa trong bài Má»™ng Du: Ta theo đưá»ng má»™ng còn lưa... DÄ© nhiên ngòi bút cùn trÆ¡ chính xác hÆ¡n, nhưng không thi vị bằng ngòi bút còn lưa.

     Cho nốt đêm mÆ¡ vá» già, như Phạm Duy đã viết, là cho phứt Ä‘i, cho Ä‘i cho xong. Thái Thanh thay chữ nốt bằng chữ nối, tình tứ và thá»§y chung hÆ¡n: những giấc mÆ¡ vá» già chỉ là tiếp nối những giấc mÆ¡ tuổi xuân mà anh không tặng được em vì gặp em quá muá»™n; cho nhau chỉ còn trái đắng cuối mùa, nhá»±a sống trong thân cây chỉ còn dâng được cho em dư vị chua chát và cay đắng.

     Phạm Duy viết:

  Cho nhau thù oán há»n ghen...
  Cho nhau cho cõi âm ty má»™t miá»n
     Thái Thanh hát:
  Cho nhau cho ná»—i âm ty má»™t miá»n
     Chữ ná»—i vô tình buông ra mà hay hÆ¡n chữ cõi, vì cõi chỉ là má»™t miá»n, má»™t không gian, má»™t ý niệm hiện hữu, có vẻ bao la nhưng thá»±c ra hữu hạn. Chữ ná»—i vô hình, nhá» bé nhưng vô hạn, Ä‘i sâu vào tâm linh con ngưá»i: vá»›i tuổi già ná»—i chết nằm trong cuá»™c sống. Cho em ná»—i chết là cho tất cả những niá»m hoang mang, khắc khoải, Ä‘au thương còn lại, nghÄ©a là chút tình yêu còn lưa trong từng nhịp đập yếu á»›t cá»§a trái tim đã cạn dần cạn mòn hết những mùa xuân.

*

     Nói như thế, không có nghÄ©a là khuyến khích ca nhân đổi lá»i tác giả. Chính Thái Thanh nhiá»u khi hát sai, ví dụ như trong Vá» Miá»n Trung: Tan thân thiếu phụ, nát đầu hài nhi mà đổi ra thành Thương thân thiếu phụ, khóc đầu hài nhi là há»ng, nhưng ngưá»i nghe dá»… nhận ra và Ä‘iá»u chỉnh. Nhiá»u chá»— sai, ngưá»i nghe không để ý.

     Ví dụ câu này có thể xem như là má»™t trong những câu hay nhất cá»§a Phạm Duy và tân nhạc Việt Nam:

  Vá» miá»n Trung còn chá» mong núi vỠđồng xanh
  Má»™t chiá»u nao đốt lá»­a rá»±c đô thành
     Thái Thanh hát má»™t chiá»u mai đốt lá»­a... là đánh vỡ má»™t viên ngá»c quý. Chữ nao mÆ¡ hồ, phiếm định, chỉ là giấc mÆ¡ ánh sáng, màu sắc cá»§a nghệ sÄ© -mà Nguyá»…n Tuân gá»i là cÆ¡n há»a má»™ng- nó chỉ là hình ảnh nghệ thuật, chứ Phạm Duy mong chi ngày đốt kinh thành Huế? Có lẽ ông còn giữ trong ký ức câu thÆ¡ cá»§a Chính Hữu(1) trong Ngày Vá» mà ông rất thích:
  Bá» kinh thành rừng rá»±c cháy sau lưng
*

     ThÆ¡ không thể dịch được, nghÄ©a là không thể chuyển thÆ¡ từ ngôn ngữ nước này sang ngôn ngữ nước khác mà không làm mất hồn thÆ¡, làm mất chất thÆ¡, nhưng có thể chuyển thÆ¡ sang hình thức nghệ thuật khác như chuyển thÆ¡ sang nhạc hay phổ nhạc những bài thÆ¡ hoặc ngược lại, đặt lá»i thÆ¡ cho bản nhạc.

     Chúng ta có nhiá»u nghệ sÄ© sáng tác những nhạc khúc tuyệt vá»i vá»›i ngôn ngữ thi ca, nhưng chúng ta có ít ca sÄ© thấm được hồn thÆ¡ trong nhạc bản. Ãạt tá»›i tuyệt đỉnh trong ngành trình diá»…n, Thái Thanh nắm vững cả bốn vùng nghệ thuật: nghệ thuật truyá»n cảm, nghệ thuật âm nhạc, nghệ thuật thi ca và nghệ thuật phát âm tiếng Việt, giữ địa vị độc tôn trong tân nhạc Việt Nam gần ná»­a thế ká»·: Thái Thanh chẳng cần làm thÆ¡ cÅ©ng đã là thi sÄ©.

     Giữa những phôi pha cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, tàn phai cá»§a năm tháng, giá»ng hát Thái Thanh vang vá»ng trong bầu trá»i thÆ¡ diá»…m tuyệt, ở đó Ä‘au thương và hạnh phúc quyện lẫn vá»›i nhau, ngưá»i ta cho nhau cả bốn trùng dương và mặc tàn phai, mặc tháng năm, tiếng hát vẫn bay bổng ở chốn trần gian hoặc ở vô hình.

Paris, tháng 11-1990
Chú thích:
 Những lá»i ca trích trong bài này cá»§a nhạc sÄ© Phạm Duy.

(1) nói đến tâm trạng chiến sÄ© Trung Ãoàn Thá»§ Ãô khi rá»i Hà Ná»™i đầu năm 1947.

© 1990-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]