Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
Thái Thanh, tiếng hát lên trá»i |
Trong những phút giây thiếu vắng trống
trải nhất hay những nhá»› nhung tha thiết nhất của cuá»™c Ä‘á»i,
má»i hiện diện hữu hình Ä‘á»u vô nghÄ©a; ta chỠđợi má»™t
đổi trao, khát khao một giao cảm thì bỗng đâu, một hiện
diện vô hình lóe lên tựa nguồn sáng, tựa tri âm: sự
hiện diện của tiếng hát.
Nếu thÆ¡ là má»™t ngôn ngữ riêng trong ngôn ngữ chung, theo Valéry, hay thi ca là tiếng nói của ná»™i tâm không giống má»™t thứ tiếng nói nà o của con ngÆ°á»i, theo Croce, thì âm nhạc hẳn là tiếng nói của những trạng thái tâm hồn và nhạc công hay ca sÄ© là nguồn chuyển tiếp, truyá»n đạt những rung Ä‘á»™ng từ hồn nhạc sÄ© đến tâm ngÆ°á»i nghe. Thị giác giúp chúng ta Ä‘á»c má»™t bà i
văn, nghiá»n ngẫm má»™t bà i thÆ¡, nhÆ°ng chẳng mấy ai có thể
thưởng thức một bản nhạc bằng thị quan của riêng mình
mà phải nhỠđến ngÆ°á»i trình diá»…n, đến ca công, ca kỹ.
Ngà n xÆ°a nếu ngÆ°á»i kỹ nữ bến Tầm DÆ°Æ¡ng chẳng gieo "tiếng
buông xé lụa lựa và o bốn dây" chắc gì ngà n sau còn lưu
dấu vết Tỳ Bà Hà nh?
Sá»± biểu đạt tác phẩm nghệ thuáºt hay sá»± truyá»n thông cảm xúc từ nhạc bản đến thÃnh giả, nÆ¡i má»™t và i nghệ sÄ© kỳ tà i, không chỉ ngÆ°ng ở má»±c Ä‘á»™ trình diá»…n mà còn Ä‘i xa hÆ¡n nữa, cao hÆ¡n nữa, tá»›i má»™t tầm mức nà o đó, ca nhân đã sáng tạo, đã Ä‘i và o lãnh vá»±c nghệ thuáºt: nghệ thuáºt vô hình của sá»± truyá»n cảm, nghệ thuáºt huyá»n diệu sai khiến con ngÆ°á»i tìm nhau trong bom lá»a, tìm nhau trong mÆ°a bão, nghệ thuáºt dị kỳ tái tạo bối cảnh quê hÆ°Æ¡ng đã nghìn trùng xa cách, nghệ thuáºt má»i gá»i những tâm hồn Ä‘Æ¡n lạc xÃch lại gần nhau dìu nhau Ä‘Æ°a nhau và o ngà n thu, nghệ thuáºt không tưởng đừng cho không gian đụng thá»i gian khi ca nÆ°Æ¡ng cất tiếng hát, tiếng hát của bầu trá»i, giao hưởng niá»m Ä‘au và hạnh phúc: Thái Thanh. * NgÆ°á»i ta nói nhiá»u đến sá»± nhạy cảm của phụ nữ, đến má»™t thứ giác quan nà o đó ngoại tầm nam giá»›i. Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà phi thÆ°á»ng nhÆ° Callas, Piaf, Thái Thanh,... đã táºn dụng đến cùng cảm quan bén nhạy của mình để sai khiến, xao Ä‘á»™ng, chuyển hóa ngôn ngữ, âm thanh của bà i hát thà nh ná»™i cảm cầm ca, cấu tạo nên má»™t vÅ© trụ thứ hai, đắm Ä‘uối, cuồng say, trong lòng ngÆ°á»i: Trá»i trong em, đồi choáng vángTiếng hát Thái Thanh đến vá»›i chúng ta bằng rung Ä‘á»™ng trá»±c giác rồi tan loãng trong suy tÆ°, xoáy và o những hố sâu, những đỉnh cao, và o tiá»m lá»±c của sá»± sống. Trong nghệ thuáºt há»™i há»a, Van Gogh dùng sắc Ä‘á»™ chói rạng để diá»…n tả những cuồng nhiệt, những tráºn bão trong tâm hồn. Trong nghệ thuáºt trình diá»…n, Thái Thanh váºn dụng tiết tấu âm thanh, tạo nên sức cuốn hút mãnh liệt giữa con ngÆ°á»i, tình yêu và vÅ© trụ: Ngà y đó có bÆ¡ vÆ¡ lạc vá» trá»i Vẽ lên hình ảnh ngÆ°á»i nữ ca sÄ© dÆ°á»›i ánh đèn sân khấu, Hoà ng Trúc Ly đã có câu thÆ¡ tháºt hay: Vì em tiếng hát lên trá»iCâu nà y, trái vá»›i và i truyá»n thuyết, không nhắm và o má»™t danh ca nà o nhất định, chỉ gợi lên không khà các phòng trà ca nhạc Sà igòn khoảng 1960. NhÆ°ng tiếng hát lên trá»i là má»™t hình ảnh có lẽ hợp vá»›i giá»ng ca Thái Thanh nhất, giữa những tiếng hát thá»i qua và thá»i nay. Thái Thanh là má»™t danh hiệu, nhÆ°ng nhÆ° có ý nghÄ©a tiá»n định: bầu-trá»i-xanh-tiếng-hát. Hay tiếng hát xanh thắm mà u trá»i. Tiếng hát long lanh đáy nÆ°á»›c trong thÆ¡ Nguyá»…n Du, lÆ¡ lá»ng trá»i xanh ngắt trong vòm thu Yên Ãổ, tiếng hát sâu chót vót dÆ°á»›i đáy Trà ng Giang Huy Cáºn, hay đẫm sÆ°Æ¡ng trăng, ngừng lÆ°ng trá»i trong không gian Xuân Diệu, tiếng hát cao nhÆ° thông vút, buồn nhÆ° liá»…u đến từ cõi thiên thai nà o đó trong má»™ng tưởng Thế Lữ. * Ngà y nay, những khi tìm lại giá»ng ca huyá»n ảo của Thái Thanh trong tiện nghi, ấm cúng, Ãt ai còn nhá»› đến định mệnh gian truân của má»™t tiếng hát, những bÆ°á»›c gáºp ghá»nh khúc khuá»·u, chênh vênh, trôi nổi, theo váºn nÆ°á»›c lênh đênh. Tiếng nhạc Phạm Duy gắn bó vá»›i tiếng hát Thái Thanh thà nh tiếng của định mệnh, chứng nhân của ná»a thế ká»· tang thÆ°Æ¡ng, chia lìa trên đất nÆ°á»›c. Tiếng Thái Thanh là tiếng nÆ°á»›c tôi, là tiếng nÆ°á»›c ta, là tiếng chúng ta, là tiếng tình yêu, là tiếng hy vá»ng, là tiếng chia ly, oan khổ... Tiếng hát Thái Thanh vang vá»ng những Ä‘á»›n Ä‘au riêng của pháºn Ä‘Ã n bà , mà ngÆ°á»i xÆ°a đã nhiá»u lần nhắc đến bằng những công thức: hồng nhan Ä‘a truân, tà i mệnh tÆ°Æ¡ng đố, tạo váºt đố hồng nhan. Giá»ng hát Thái Thanh dịu dà ng đằm thắm nhÆ°ng vẫn có chất gì đắm Ä‘uối và khốc liệt. Thái Thanh tình tá»± những khát vá»ng và những Ä‘au thÆ°Æ¡ng của hà ng chục triệu phụ nữ Việt Nam, những thế hệ Ä‘Ã n bà bị dáºp vùi trong cuá»™c chiến kéo dà i hằng ná»a thế ká»·, kèm theo những giằng co tranh chấp, những băng hoại của má»™t xã há»™i bất an. Nạn nhân âm thầm, vô danh là những ngÆ°á»i tình, những ngÆ°á»i vợ, những ngÆ°á»i mẹ đã có dịp nức nở vá»›i tiếng hát Thái Thanh: từ o nghèo thở dà i má»™t đêm thanh vắng đến nà ng gánh lúa cho anh Ä‘i diệt thù, đến lúc anh trở vá» bại tÆ°á»›ng cụt chân, đến nhiá»u, rất nhiá»u bà mẹ Việt Nam, từ Cai Kinh ngang tà ng đến Gio Linh Ãồng Tháp suốt Ä‘á»i cuốc đất trồng khoai... Tiếng hát Thái Thanh là tiếng vá»ng khuya khoắt của những cÆ¡n bão lịch sá». Và Thái Thanh đã sống lăn lóc giữa cÆ¡n lốc đó. Từ tuổi mÆ°á»i lăm, mÆ°á»i bảy, cô Băng Thanh -tên tháºt Thái Thanh- đã mang ba-lô theo kháng chiến chống Pháp: Hà Ná»™i, khu III, khu IV, chợ Sim, chợ Ãại, chợ Neo, Trung Ãoà n 9. Vá» thà nh, cô đã góp công, tÃch cá»±c và hiệu lá»±c và o việc củng cố, phát triển ná»n tân nhạc phôi thai vá»›i ban hợp ca Thăng Long, sau đó là kiếp ca nhi phòng trà những nÆ¡i gá»i là "Sà i Thà nh hoa lệ", những đêm mà u hồng, chiá»u mà u tÃm. Trong mÆ°á»i năm sa mạc, Bầu trá»i xanh không hát, chim gìn giữ tiếng, tiếng chim Thanh nhÆ° lá»i Phạm Duy trong má»™t tổ khúc. Sang Hoa Kỳ, Thái Thanh hát lại, vẫn đắm say, vừa kiêu sa vừa gần gÅ©i, Ä‘am mê và điêu luyện. * Thái Thanh tạo cho má»—i tác phẩm má»™t sinh mệnh má»›i: Bà i hát được "Thái Thanh hóa", nhÆ° đã đạt được "đỉnh cao" của cuá»™c Ä‘á»i, từ đó khó tìm thấy ai Ä‘Æ°a nó vượt lên cao hÆ¡n nữa. Bởi Thái Thanh, ngoà i giá»ng hát Ä‘iêu luyện phong phú mở rá»™ng trên nhiá»u cung báºc, còn có nghệ thuáºt là m nổi báºt lá»i ca trong nhạc khúc và tạo ra má»™t khà háºu, má»™t tâm cảnh chung quanh bà i hát. Nghe Thái Thanh hát là thưởng thức má»™t khúc nhạc, má»™t bà i thÆ¡, trong má»™t thế giá»›i nghệ thuáºt trá»n vẹn. Giá»ng hát xoắn sâu, xoáy mạnh và o tâm tÆ° ngÆ°á»i nghe, khi lâng lâng, khi tẻ buốt, sai khiến tâm tÆ° vÆ°Æ¡n lên, hay lắng xuống. Giá»ng hát Thái Thanh tha thÆ°á»›t và tha thiết buá»™c ngÆ°á»i nghe phải sống cao hÆ¡n, sâu hÆ¡n, sống nhiá»u hÆ¡n. Tiếng hát Thái Thanh có lúc gợi cảm, khÆ¡i tình, hổn hển nhÆ° lá»i của nÆ°á»›c mây nhÆ° lá»i thÆ¡ Hà n Mặc Tá». Khi tiếng hát cất lên, dÆ°á»ng nhÆ° má»i hữu thể là m bằng sá»i đá, sắt thép, thân xác và nÆ°á»›c mắt phút chốc tan biến, trở nên vô hình, vô thể, hóa thân trong tiếng hát, khi trầm mặc, khi vút cao; Thái Thanh, phù thủy của âm thanh là má»™t thứ Ãà o NÆ°Æ¡ng trong truyá»n thuyết có ma lá»±c hú vá» những âm tình u khuất. * Trong những cassette giá»›i thiệu nhạc của mình, Phạm Duy má»™t đôi lần có lÆ°u ý Thái Thanh thỉnh thoảng hát sai. DÄ© nhiên má»™t tác giả có quyá»n đòi há»i ngÆ°á»i khác phải trung thà nh vá»›i văn bản của mình; riêng trong nghá» ca xÆ°á»›ng, nghệ nhân vẫn có thông lệ đổi và i chữ cho hợp vá»›i hoà n cảnh, nhất là ở Việt Nam, ná»n văn nghệ trình diá»…n vốn dá»±a trên truyá»n thống truyá»n khẩu lâu Ä‘á»i. Và dụ nhÆ° bà i Cho Nhau, Phạm Duy viết: Cho nhau ngòi bút cùn trÆ¡...Thái Thanh hát: Cho nhau ngòi bút còn lÆ°aLÆ°a là má»™t chữ cổ, có nghÄ©a là còn sót lại, nhÆ°ng mang má»™t âm thanh u hoà i, luyến lÆ°u, tiếc nuối. Ca dao Bình Trị Thiên có câu: Trăm năm dù lá»—i hẹn hòChÃnh Phạm Duy cÅ©ng có lần sá» dụng chữ lÆ°a trong bà i Má»™ng Du: Ta theo Ä‘Æ°á»ng má»™ng còn lÆ°a... DÄ© nhiên ngòi bút cùn trÆ¡ chÃnh xác hÆ¡n, nhÆ°ng không thi vị bằng ngòi bút còn lÆ°a. Cho nốt đêm mÆ¡ vá» già , nhÆ° Phạm Duy đã viết, là cho phứt Ä‘i, cho Ä‘i cho xong. Thái Thanh thay chữ nốt bằng chữ nối, tình tứ và thủy chung hÆ¡n: những giấc mÆ¡ vá» già chỉ là tiếp nối những giấc mÆ¡ tuổi xuân mà anh không tặng được em vì gặp em quá muá»™n; cho nhau chỉ còn trái đắng cuối mùa, nhá»±a sống trong thân cây chỉ còn dâng được cho em dÆ° vị chua chát và cay đắng. Phạm Duy viết: Cho nhau thù oán há»n ghen...Thái Thanh hát: Cho nhau cho ná»—i âm ty má»™t miá»nChữ ná»—i vô tình buông ra mà hay hÆ¡n chữ cõi, vì cõi chỉ là má»™t miá»n, má»™t không gian, má»™t ý niệm hiện hữu, có vẻ bao la nhÆ°ng thá»±c ra hữu hạn. Chữ ná»—i vô hình, nhá» bé nhÆ°ng vô hạn, Ä‘i sâu và o tâm linh con ngÆ°á»i: vá»›i tuổi già ná»—i chết nằm trong cuá»™c sống. Cho em ná»—i chết là cho tất cả những niá»m hoang mang, khắc khoải, Ä‘au thÆ°Æ¡ng còn lại, nghÄ©a là chút tình yêu còn lÆ°a trong từng nhịp Ä‘áºp yếu á»›t của trái tim đã cạn dần cạn mòn hết những mùa xuân. * Nói nhÆ° thế, không có nghÄ©a là khuyến khÃch ca nhân đổi lá»i tác giả. ChÃnh Thái Thanh nhiá»u khi hát sai, và dụ nhÆ° trong Vá» Miá»n Trung: Tan thân thiếu phụ, nát đầu hà i nhi mà đổi ra thà nh ThÆ°Æ¡ng thân thiếu phụ, khóc đầu hà i nhi là há»ng, nhÆ°ng ngÆ°á»i nghe dá»… nháºn ra và điá»u chỉnh. Nhiá»u chá»— sai, ngÆ°á»i nghe không để ý. Và dụ câu nà y có thể xem nhÆ° là má»™t trong những câu hay nhất của Phạm Duy và tân nhạc Việt Nam: Vá» miá»n Trung còn chá» mong núi vỠđồng xanhThái Thanh hát má»™t chiá»u mai đốt lá»a... là đánh vỡ má»™t viên ngá»c quý. Chữ nao mÆ¡ hồ, phiếm định, chỉ là giấc mÆ¡ ánh sáng, mà u sắc của nghệ sÄ© -mà Nguyá»…n Tuân gá»i là cÆ¡n há»a má»™ng- nó chỉ là hình ảnh nghệ thuáºt, chứ Phạm Duy mong chi ngà y đốt kinh thà nh Huế? Có lẽ ông còn giữ trong ký ức câu thÆ¡ của ChÃnh Hữu(1) trong Ngà y Vá» mà ông rất thÃch: Bá» kinh thà nh rừng rá»±c cháy sau lÆ°ng ThÆ¡ không thể dịch được, nghÄ©a là không thể chuyển thÆ¡ từ ngôn ngữ nÆ°á»›c nà y sang ngôn ngữ nÆ°á»›c khác mà không là m mất hồn thÆ¡, là m mất chất thÆ¡, nhÆ°ng có thể chuyển thÆ¡ sang hình thức nghệ thuáºt khác nhÆ° chuyển thÆ¡ sang nhạc hay phổ nhạc những bà i thÆ¡ hoặc ngược lại, đặt lá»i thÆ¡ cho bản nhạc. Chúng ta có nhiá»u nghệ sÄ© sáng tác những nhạc khúc tuyệt vá»i vá»›i ngôn ngữ thi ca, nhÆ°ng chúng ta có Ãt ca sÄ© thấm được hồn thÆ¡ trong nhạc bản. Ãạt tá»›i tuyệt đỉnh trong ngà nh trình diá»…n, Thái Thanh nắm vững cả bốn vùng nghệ thuáºt: nghệ thuáºt truyá»n cảm, nghệ thuáºt âm nhạc, nghệ thuáºt thi ca và nghệ thuáºt phát âm tiếng Việt, giữ địa vị Ä‘á»™c tôn trong tân nhạc Việt Nam gần ná»a thế ká»·: Thái Thanh chẳng cần là m thÆ¡ cÅ©ng đã là thi sÄ©. Giữa những phôi pha của cuá»™c Ä‘á»i, tà n phai của năm tháng, giá»ng hát Thái Thanh vang vá»ng trong bầu trá»i thÆ¡ diá»…m tuyệt, ở đó Ä‘au thÆ°Æ¡ng và hạnh phúc quyện lẫn vá»›i nhau, ngÆ°á»i ta cho nhau cả bốn trùng dÆ°Æ¡ng và mặc tà n phai, mặc tháng năm, tiếng hát vẫn bay bổng ở chốn trần gian hoặc ở vô hình. Paris, tháng 11-1990
Chú thÃch:
Những lá»i ca trÃch trong bà i nà y của nhạc sÄ© Phạm Duy. (1) nói đến tâm trạng chiến sÄ© Trung Ãoà n Thủ Ãô khi rá»i Hà Ná»™i đầu năm 1947. © 1990-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |