Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng
Thái Thanh, tiếng hát lên trá»i |
Trong những phút giây thiếu vắng trống
trải nhất hay những nhá»› nhung tha thiết nhất cá»§a cuá»™c Ä‘á»i,
má»i hiện diện hữu hình Ä‘á»u vô nghÄ©a; ta chỠđợi má»™t
đổi trao, khát khao một giao cảm thì bỗng đâu, một hiện
diện vô hình lóe lên tựa nguồn sáng, tựa tri âm: sự
hiện diện của tiếng hát.
Nếu thÆ¡ là má»™t ngôn ngữ riêng trong ngôn ngữ chung, theo Valéry, hay thi ca là tiếng nói cá»§a ná»™i tâm không giống má»™t thứ tiếng nói nà o cá»§a con ngưá»i, theo Croce, thì âm nhạc hẳn là tiếng nói cá»§a những trạng thái tâm hồn và nhạc công hay ca sÄ© là nguồn chuyển tiếp, truyá»n đạt những rung động từ hồn nhạc sÄ© đến tâm ngưá»i nghe. Thị giác giúp chúng ta Ä‘á»c má»™t bà i
văn, nghiá»n ngẫm má»™t bà i thÆ¡, nhưng chẳng mấy ai có thể
thưởng thức một bản nhạc bằng thị quan của riêng mình
mà phải nhỠđến ngưá»i trình diá»…n, đến ca công, ca kỹ.
Ngà n xưa nếu ngưá»i kỹ nữ bến Tầm Dương chẳng gieo "tiếng
buông xé lụa lựa và o bốn dây" chắc gì ngà n sau còn lưu
dấu vết Tỳ Bà Hà nh?
Sá»± biểu đạt tác phẩm nghệ thuáºt hay sá»± truyá»n thông cảm xúc từ nhạc bản đến thÃnh giả, nÆ¡i má»™t và i nghệ sÄ© kỳ tà i, không chỉ ngưng ở má»±c độ trình diá»…n mà còn Ä‘i xa hÆ¡n nữa, cao hÆ¡n nữa, tá»›i má»™t tầm mức nà o đó, ca nhân đã sáng tạo, đã Ä‘i và o lãnh vá»±c nghệ thuáºt: nghệ thuáºt vô hình cá»§a sá»± truyá»n cảm, nghệ thuáºt huyá»n diệu sai khiến con ngưá»i tìm nhau trong bom lá»a, tìm nhau trong mưa bão, nghệ thuáºt dị kỳ tái tạo bối cảnh quê hương đã nghìn trùng xa cách, nghệ thuáºt má»i gá»i những tâm hồn đơn lạc xÃch lại gần nhau dìu nhau đưa nhau và o ngà n thu, nghệ thuáºt không tưởng đừng cho không gian đụng thá»i gian khi ca nương cất tiếng hát, tiếng hát cá»§a bầu trá»i, giao hưởng niá»m Ä‘au và hạnh phúc: Thái Thanh. * Ngưá»i ta nói nhiá»u đến sá»± nhạy cảm cá»§a phụ nữ, đến má»™t thứ giác quan nà o đó ngoại tầm nam giá»›i. Những ngưá»i đà n bà phi thưá»ng như Callas, Piaf, Thái Thanh,... đã táºn dụng đến cùng cảm quan bén nhạy cá»§a mình để sai khiến, xao động, chuyển hóa ngôn ngữ, âm thanh cá»§a bà i hát thà nh ná»™i cảm cầm ca, cấu tạo nên má»™t vÅ© trụ thứ hai, đắm Ä‘uối, cuồng say, trong lòng ngưá»i: Trá»i trong em, đồi choáng vángTiếng hát Thái Thanh đến vá»›i chúng ta bằng rung động trá»±c giác rồi tan loãng trong suy tư, xoáy và o những hố sâu, những đỉnh cao, và o tiá»m lá»±c cá»§a sá»± sống. Trong nghệ thuáºt há»™i há»a, Van Gogh dùng sắc độ chói rạng để diá»…n tả những cuồng nhiệt, những tráºn bão trong tâm hồn. Trong nghệ thuáºt trình diá»…n, Thái Thanh váºn dụng tiết tấu âm thanh, tạo nên sức cuốn hút mãnh liệt giữa con ngưá»i, tình yêu và vÅ© trụ: Ngà y đó có bÆ¡ vÆ¡ lạc vá» trá»i Vẽ lên hình ảnh ngưá»i nữ ca sÄ© dưới ánh đèn sân khấu, Hoà ng Trúc Ly đã có câu thÆ¡ tháºt hay: Vì em tiếng hát lên trá»iCâu nà y, trái vá»›i và i truyá»n thuyết, không nhắm và o má»™t danh ca nà o nhất định, chỉ gợi lên không khà các phòng trà ca nhạc Sà igòn khoảng 1960. Nhưng tiếng hát lên trá»i là má»™t hình ảnh có lẽ hợp vá»›i giá»ng ca Thái Thanh nhất, giữa những tiếng hát thá»i qua và thá»i nay. Thái Thanh là má»™t danh hiệu, nhưng như có ý nghÄ©a tiá»n định: bầu-trá»i-xanh-tiếng-hát. Hay tiếng hát xanh thắm mà u trá»i. Tiếng hát long lanh đáy nước trong thÆ¡ Nguyá»…n Du, lÆ¡ lá»ng trá»i xanh ngắt trong vòm thu Yên Ãổ, tiếng hát sâu chót vót dưới đáy Trà ng Giang Huy Cáºn, hay đẫm sương trăng, ngừng lưng trá»i trong không gian Xuân Diệu, tiếng hát cao như thông vút, buồn như liá»…u đến từ cõi thiên thai nà o đó trong má»™ng tưởng Thế Lữ. * Ngà y nay, những khi tìm lại giá»ng ca huyá»n ảo cá»§a Thái Thanh trong tiện nghi, ấm cúng, Ãt ai còn nhá»› đến định mệnh gian truân cá»§a má»™t tiếng hát, những bước gáºp ghá»nh khúc khuá»·u, chênh vênh, trôi nổi, theo váºn nước lênh đênh. Tiếng nhạc Phạm Duy gắn bó vá»›i tiếng hát Thái Thanh thà nh tiếng cá»§a định mệnh, chứng nhân cá»§a ná»a thế ká»· tang thương, chia lìa trên đất nước. Tiếng Thái Thanh là tiếng nước tôi, là tiếng nước ta, là tiếng chúng ta, là tiếng tình yêu, là tiếng hy vá»ng, là tiếng chia ly, oan khổ... Tiếng hát Thái Thanh vang vá»ng những đớn Ä‘au riêng cá»§a pháºn đà n bà , mà ngưá»i xưa đã nhiá»u lần nhắc đến bằng những công thức: hồng nhan Ä‘a truân, tà i mệnh tương đố, tạo váºt đố hồng nhan. Giá»ng hát Thái Thanh dịu dà ng đằm thắm nhưng vẫn có chất gì đắm Ä‘uối và khốc liệt. Thái Thanh tình tá»± những khát vá»ng và những Ä‘au thương cá»§a hà ng chục triệu phụ nữ Việt Nam, những thế hệ đà n bà bị dáºp vùi trong cuá»™c chiến kéo dà i hằng ná»a thế ká»·, kèm theo những giằng co tranh chấp, những băng hoại cá»§a má»™t xã há»™i bất an. Nạn nhân âm thầm, vô danh là những ngưá»i tình, những ngưá»i vợ, những ngưá»i mẹ đã có dịp nức nở vá»›i tiếng hát Thái Thanh: từ o nghèo thở dà i má»™t đêm thanh vắng đến nà ng gánh lúa cho anh Ä‘i diệt thù, đến lúc anh trở vá» bại tướng cụt chân, đến nhiá»u, rất nhiá»u bà mẹ Việt Nam, từ Cai Kinh ngang tà ng đến Gio Linh Ãồng Tháp suốt Ä‘á»i cuốc đất trồng khoai... Tiếng hát Thái Thanh là tiếng vá»ng khuya khoắt cá»§a những cÆ¡n bão lịch sá». Và Thái Thanh đã sống lăn lóc giữa cÆ¡n lốc đó. Từ tuổi mưá»i lăm, mưá»i bảy, cô Băng Thanh -tên tháºt Thái Thanh- đã mang ba-lô theo kháng chiến chống Pháp: Hà Ná»™i, khu III, khu IV, chợ Sim, chợ Ãại, chợ Neo, Trung Ãoà n 9. Vá» thà nh, cô đã góp công, tÃch cá»±c và hiệu lá»±c và o việc cá»§ng cố, phát triển ná»n tân nhạc phôi thai vá»›i ban hợp ca Thăng Long, sau đó là kiếp ca nhi phòng trà những nÆ¡i gá»i là "Sà i Thà nh hoa lệ", những đêm mà u hồng, chiá»u mà u tÃm. Trong mưá»i năm sa mạc, Bầu trá»i xanh không hát, chim gìn giữ tiếng, tiếng chim Thanh như lá»i Phạm Duy trong má»™t tổ khúc. Sang Hoa Kỳ, Thái Thanh hát lại, vẫn đắm say, vừa kiêu sa vừa gần gÅ©i, Ä‘am mê và điêu luyện. * Thái Thanh tạo cho má»—i tác phẩm má»™t sinh mệnh má»›i: Bà i hát được "Thái Thanh hóa", như đã đạt được "đỉnh cao" cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, từ đó khó tìm thấy ai đưa nó vượt lên cao hÆ¡n nữa. Bởi Thái Thanh, ngoà i giá»ng hát Ä‘iêu luyện phong phú mở rá»™ng trên nhiá»u cung báºc, còn có nghệ thuáºt là m nổi báºt lá»i ca trong nhạc khúc và tạo ra má»™t khà háºu, má»™t tâm cảnh chung quanh bà i hát. Nghe Thái Thanh hát là thưởng thức má»™t khúc nhạc, má»™t bà i thÆ¡, trong má»™t thế giá»›i nghệ thuáºt trá»n vẹn. Giá»ng hát xoắn sâu, xoáy mạnh và o tâm tư ngưá»i nghe, khi lâng lâng, khi tẻ buốt, sai khiến tâm tư vươn lên, hay lắng xuống. Giá»ng hát Thái Thanh tha thướt và tha thiết buá»™c ngưá»i nghe phải sống cao hÆ¡n, sâu hÆ¡n, sống nhiá»u hÆ¡n. Tiếng hát Thái Thanh có lúc gợi cảm, khÆ¡i tình, hổn hển như lá»i cá»§a nước mây như lá»i thÆ¡ Hà n Mặc Tá». Khi tiếng hát cất lên, dưá»ng như má»i hữu thể là m bằng sá»i đá, sắt thép, thân xác và nước mắt phút chốc tan biến, trở nên vô hình, vô thể, hóa thân trong tiếng hát, khi trầm mặc, khi vút cao; Thái Thanh, phù thá»§y cá»§a âm thanh là má»™t thứ Ãà o Nương trong truyá»n thuyết có ma lá»±c hú vá» những âm tình u khuất. * Trong những cassette giá»›i thiệu nhạc cá»§a mình, Phạm Duy má»™t đôi lần có lưu ý Thái Thanh thỉnh thoảng hát sai. DÄ© nhiên má»™t tác giả có quyá»n đòi há»i ngưá»i khác phải trung thà nh vá»›i văn bản cá»§a mình; riêng trong nghá» ca xướng, nghệ nhân vẫn có thông lệ đổi và i chữ cho hợp vá»›i hoà n cảnh, nhất là ở Việt Nam, ná»n văn nghệ trình diá»…n vốn dá»±a trên truyá»n thống truyá»n khẩu lâu Ä‘á»i. Và dụ như bà i Cho Nhau, Phạm Duy viết: Cho nhau ngòi bút cùn trÆ¡...Thái Thanh hát: Cho nhau ngòi bút còn lưaLưa là má»™t chữ cổ, có nghÄ©a là còn sót lại, nhưng mang má»™t âm thanh u hoà i, luyến lưu, tiếc nuối. Ca dao Bình Trị Thiên có câu: Trăm năm dù lá»—i hẹn hòChÃnh Phạm Duy cÅ©ng có lần sá» dụng chữ lưa trong bà i Má»™ng Du: Ta theo đưá»ng má»™ng còn lưa... DÄ© nhiên ngòi bút cùn trÆ¡ chÃnh xác hÆ¡n, nhưng không thi vị bằng ngòi bút còn lưa. Cho nốt đêm mÆ¡ vá» già , như Phạm Duy đã viết, là cho phứt Ä‘i, cho Ä‘i cho xong. Thái Thanh thay chữ nốt bằng chữ nối, tình tứ và thá»§y chung hÆ¡n: những giấc mÆ¡ vá» già chỉ là tiếp nối những giấc mÆ¡ tuổi xuân mà anh không tặng được em vì gặp em quá muá»™n; cho nhau chỉ còn trái đắng cuối mùa, nhá»±a sống trong thân cây chỉ còn dâng được cho em dư vị chua chát và cay đắng. Phạm Duy viết: Cho nhau thù oán há»n ghen...Thái Thanh hát: Cho nhau cho ná»—i âm ty má»™t miá»nChữ ná»—i vô tình buông ra mà hay hÆ¡n chữ cõi, vì cõi chỉ là má»™t miá»n, má»™t không gian, má»™t ý niệm hiện hữu, có vẻ bao la nhưng thá»±c ra hữu hạn. Chữ ná»—i vô hình, nhá» bé nhưng vô hạn, Ä‘i sâu và o tâm linh con ngưá»i: vá»›i tuổi già ná»—i chết nằm trong cuá»™c sống. Cho em ná»—i chết là cho tất cả những niá»m hoang mang, khắc khoải, Ä‘au thương còn lại, nghÄ©a là chút tình yêu còn lưa trong từng nhịp Ä‘áºp yếu á»›t cá»§a trái tim đã cạn dần cạn mòn hết những mùa xuân. * Nói như thế, không có nghÄ©a là khuyến khÃch ca nhân đổi lá»i tác giả. ChÃnh Thái Thanh nhiá»u khi hát sai, và dụ như trong Vá» Miá»n Trung: Tan thân thiếu phụ, nát đầu hà i nhi mà đổi ra thà nh Thương thân thiếu phụ, khóc đầu hà i nhi là há»ng, nhưng ngưá»i nghe dá»… nháºn ra và điá»u chỉnh. Nhiá»u chá»— sai, ngưá»i nghe không để ý. Và dụ câu nà y có thể xem như là má»™t trong những câu hay nhất cá»§a Phạm Duy và tân nhạc Việt Nam: Vá» miá»n Trung còn chá» mong núi vỠđồng xanhThái Thanh hát má»™t chiá»u mai đốt lá»a... là đánh vỡ má»™t viên ngá»c quý. Chữ nao mÆ¡ hồ, phiếm định, chỉ là giấc mÆ¡ ánh sáng, mà u sắc cá»§a nghệ sÄ© -mà Nguyá»…n Tuân gá»i là cÆ¡n há»a má»™ng- nó chỉ là hình ảnh nghệ thuáºt, chứ Phạm Duy mong chi ngà y đốt kinh thà nh Huế? Có lẽ ông còn giữ trong ký ức câu thÆ¡ cá»§a ChÃnh Hữu(1) trong Ngà y Vá» mà ông rất thÃch: Bá» kinh thà nh rừng rá»±c cháy sau lưng ThÆ¡ không thể dịch được, nghÄ©a là không thể chuyển thÆ¡ từ ngôn ngữ nước nà y sang ngôn ngữ nước khác mà không là m mất hồn thÆ¡, là m mất chất thÆ¡, nhưng có thể chuyển thÆ¡ sang hình thức nghệ thuáºt khác như chuyển thÆ¡ sang nhạc hay phổ nhạc những bà i thÆ¡ hoặc ngược lại, đặt lá»i thÆ¡ cho bản nhạc. Chúng ta có nhiá»u nghệ sÄ© sáng tác những nhạc khúc tuyệt vá»i vá»›i ngôn ngữ thi ca, nhưng chúng ta có Ãt ca sÄ© thấm được hồn thÆ¡ trong nhạc bản. Ãạt tá»›i tuyệt đỉnh trong ngà nh trình diá»…n, Thái Thanh nắm vững cả bốn vùng nghệ thuáºt: nghệ thuáºt truyá»n cảm, nghệ thuáºt âm nhạc, nghệ thuáºt thi ca và nghệ thuáºt phát âm tiếng Việt, giữ địa vị độc tôn trong tân nhạc Việt Nam gần ná»a thế ká»·: Thái Thanh chẳng cần là m thÆ¡ cÅ©ng đã là thi sÄ©. Giữa những phôi pha cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, tà n phai cá»§a năm tháng, giá»ng hát Thái Thanh vang vá»ng trong bầu trá»i thÆ¡ diá»…m tuyệt, ở đó Ä‘au thương và hạnh phúc quyện lẫn vá»›i nhau, ngưá»i ta cho nhau cả bốn trùng dương và mặc tà n phai, mặc tháng năm, tiếng hát vẫn bay bổng ở chốn trần gian hoặc ở vô hình. Paris, tháng 11-1990
Chú thÃch:
Những lá»i ca trÃch trong bà i nà y cá»§a nhạc sÄ© Phạm Duy. (1) nói đến tâm trạng chiến sÄ© Trung Ãoà n Thá»§ Ãô khi rá»i Hà Ná»™i đầu năm 1947. © 1990-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |