Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Phạm Thị Hoài,
trên sinh lá»™ má»›i của văn há»c

     Sau Thiên Sứ xuất bản năm 1989, Mê Lá»™, năm 90, Từ Man NÆ°Æ¡ng Ãến AK Và Những Tiểu Luận, (nxb Hợp LÆ°u, 1993, Hoa Kỳ) là má»™t tác phẩm quan trá»ng trong tiến trình văn há»c của Phạm Thị Hoài và văn há»c Việt Nam hiện đại, xác định chủ đích đổi má»›i văn chÆ°Æ¡ng mà Phạm Thị Hoài đã mở Ä‘Æ°á»ng bằng Thiên Sứ và Mê Lá»™. Phong cách khai quang ấy xuất hiện dÆ°á»›i hai hình thức:
- Cập nhật hóa tản văn vá»›i ngôn ngữ các ngành nghệ thuật Ä‘Æ°Æ¡ng đại nhÆ° Ä‘iện ảnh, há»™i há»a, âm nhạc...
- Từ chối lối kể chuyện má»™t chiá»u theo trật tá»± cổ Ä‘iển, tác giả soi cái nhìn hai chiá»u vào má»™t hiện tượng: Ä‘i từ ngoại cảnh đến ná»™i tâm, hoặc ngược lại. Lối nhìn má»›i ấy cho phép Ä‘á»™c giả tiếp nhận má»™t lúc cả hai khía cạnh: khía cạnh khách quan (nhìn từ bên ngoài của ngÆ°á»i viết) và khía cạnh chủ quan (nhìn từ bên trong của chính hiện tượng vừa được viết ra).
     Ãó là lối viết flash (nói kiểu Ä‘iện ảnh) hoặc lập thể (nói kiểu há»™i há»a), cắt đứt mạch tÆ° tưởng bằng những gros plan thoáng qua trong đầu. Ãiá»u này thÆ°á»ng xảy ra trong trí óc chúng ta (Ä‘ang nghÄ© chuyện này nhảy sang chuyện khác): ý ná» nhằng ý kia (chữ của Nguyá»…n Tuân). NhÆ°ng chính sá»± "nhằng nhịt" ấy má»›i là tÆ° tưởng trong trạng thái tinh chất.

*

     Sá»± chuyển mình của Phạm Thị Hoài hình thành qua cách đặt câu há»i: TrÆ°á»›c hết, viết là gì?

     Viết, theo Phạm Thị Hoài, là má»™t cách ứng xá»­ vá»›i bản thân và ứng xá»­ vá»›i môi trÆ°á»ng.
     NhÆ° thế nghÄ©a là thế nào? NghÄ©a là Phạm Thị Hoài không viết vá» má»™t cái gì, không há» thuật chuyện, không há» kể chuyện. Mà Hoài chá»n cách thuật, cách kể, cách thể hiện chữ nghÄ©a để nói lên tÆ° tưởng của mình. Và chính cái tÆ° tưởng ấy cÅ©ng không có tham vá»ng "giải quyết" gì cả: Ãá»c xong "câu chuyện", không những "vấn Ä‘á»" vẫn còn nguyên, mà nó còn Ä‘Æ°a đến trăm ngàn "vấn Ä‘á»" khác rối rắm hÆ¡n. Phạm Thị Hoài sá»­ dụng ngôn ngữ nhÆ° má»™t chất liệu. Ngôn ngữ ở đây không có tác dụng "tiêu thụ" của những ký hiệu. Ở Ä‘iểm này, Hoài gần gÅ©i vá»›i các há»a sÄ©, nhà thÆ¡, Ä‘iện ảnh gia, kịch tác gia hÆ¡n là các tiểu thuyết gia kể chuyện theo lối cổ Ä‘iển.

*

     Tác phẩm Từ Man NÆ°Æ¡ng Ãến AK Và Những Tiểu Luận được chia làm năm phần. Xuyên qua năm phần ấy, ngôn ngữ giữ những chức năng khác nhau:

Phần I: Gồm hai tùy bút, thật ra là hai bản giao hưởng: giữa ngôn ngữ và tình yêu (trong "Man NÆ°Æ¡ng"), giữa ngôn ngữ và những ká»· niệm má»™t Ä‘á»i phong trần (trong "Kiêm Ãi").

Phần II: Gồm má»™t bài tÆ°á»ng thuật và má»™t bài tham luận: "Cuá»™c Ãến Thăm Của Ngài Thanh Tra Chính Phủ" và "Ná»n Cá»™ng Hòa Của Các Nhà ThÆ¡". Hai bài này viết theo lối ngụy biện và phản chứng.

Phần III: Gồm hai truyện ngắn, vừa có tính cách siêu thá»±c: pha trá»™n dÄ© vãng và thá»±c tại, thá»±c tại và ảo giác; vừa có tính cách cá»±c thá»±c: phá vỡ má»i ảo tưởng vá» cuá»™c Ä‘á»i, vá»›i tá»±a Ä‘á» "Má»™t Anh Hùng" và "Những Con Búp Bê Của Bà Cụ".

Phần IV: Truyện ngắn "Thuế Biển" dạo đầu cho tiểu truyện "Thày AK, Kẻ Sĩ Hà Thành", tác phẩm then chốt của Phạm Thị Hoài.

Phần V: Gồm ba tiểu luận. "Viết NhÆ° Má»™t Phép Ứng Xá»­": bàn vá» quan niệm viết của tác giả. "Má»™t Trò ChÆ¡i Vô Tăm Tích": Nói vá» chức năng của văn chÆ°Æ¡ng và "Văn Há»c Và Xã Há»™i Việt Nam" luận vá» cách sá»­ dụng văn há»c trong Ä‘á»i sống Việt Nam.

     Những phân Ä‘oạn trên đây có vẻ nhÆ° không liên lạc gì vá»›i nhau nhÆ°ng toàn bá»™ tổng hợp chặt chẽ chủ trÆ°Æ¡ng đổi má»›i bút pháp và cách thị sát con ngÆ°á»i của Phạm Thị Hoài. Trong năm phần, chỉ có phần thứ nhì và phần thứ năm Hoài dùng ngôn ngữ nhÆ° má»™t ký hiệu thông thÆ°á»ng để dẫn giải và lý luận. Những phần còn lại, ngôn ngữ giữ địa vị chất liệu phản ánh tÆ° tưởng trong trạng thái nguyên thủy, chÆ°a pha trá»™n màu mè, chÆ°a được sắp xếp thứ tá»± nhÆ° khi đã phát âm ra ngoài thành tiếng nói, và lại càng không phải là thứ ngôn ngữ mà nhà văn đã dàn xếp vá»›i những quy luật, xảo thuật, lá»›p lang, vá»›i hằng hà sa số hÆ° từ, liên từ, giá»›i từ, chấm, phẩy, rÆ°á»m và cá»™m để bao bá»c chữ nghÄ©a.
     Gá»t cái vá» ngoài Ä‘i, Phạm Thị Hoài làm hiện hình "ngôn ngữ nguyên chất": sắc, thô, gai góc, và thể hiện nó dÆ°á»›i má»™t quan niệm mỹ há»c khác, dá»±a trên những Ä‘iểm:
- Gợi nhạc trong âm điệu thầm của các thanh âm.

- Gợi hình trực tiếp bằng từ vựng chiến lược, hoặc gián tiếp qua ẩn dụ công phá.

- Phô bày má»™t lúc hai lá»›p lang: vừa hiện tượng (qua cách tả), vừa bản chất (qua cách luận), cả hai phong cách xen kẽ nhau, trùng hợp nhau, làm nên má»™t hợp chất cô Ä‘á»ng, súc tích, nhiá»u hình ảnh, châm biếm, chua cay, mà cÅ©ng thấm đậm, Ä‘au Ä‘á»i.

     Ngôn ngữ Phạm Thị Hoài do đó vừa gá»n, sắc và có chất thÆ¡ đối vá»›i ngÆ°á»i đồng Ä‘iệu, vừa khó hiểu đối vá»›i ngÆ°á»i không cùng Ä‘á»™ nhạy cảm và quan Ä‘iểm thẩm mỹ. Ngôn ngữ ấy cần sá»± cá»™ng tác của ngÆ°á»i Ä‘á»c. Ãá»™c giả không Ä‘á»c Phạm Thị Hoài nhÆ° Ä‘á»c má»™t câu chuyện kể theo mạch cổ Ä‘iển, Ä‘á»c đâu hiểu đấy, mà vừa Ä‘á»c vừa khám phá, vừa phải "nhai lại" những Ä‘iá»u vừa Ä‘á»c, đối thoại vá»›i chính mình và đối thoại vá»›i tác giả. Nói cách khác: Ä‘á»c Hoài cÅ©ng là má»™t cách ứng xá»­, vá»›i mình, vá»›i tác giả và vá»›i môi trÆ°á»ng. Ãá»c nhÆ° thế đòi há»i má»™t phong cách trí thức, trí thức trong nghÄ©a biết suy nghÄ© mà nhà văn hay những ngÆ°á»i có bằng cấp cao không hẳn là má»™t phạm trù.

*

      Man NÆ°Æ¡ng, tại sao lại Man NÆ°Æ¡ng? Man NÆ°Æ¡ng có liên quan gì đến ngÆ°á»i con gái trong truyá»n thuyết "Truyện Man NÆ°Æ¡ng" ghi trong LÄ©nh Nam Chích Quái? Hay là ngÆ°á»i con gái thổ dân miá»n sông Ãà, núi Tản, xÆ°a gá»i là Man, nay là Mán? Chắc là có. Man còn là má»™t biến tá»± (anagramme) của Nam - tên thật Phạm Thị Hoài. NhÆ°ng những Ä‘iá»u ấy không mấy quan trá»ng, Man NÆ°Æ¡ng vừa là bản giao hưởng của tình yêu, vừa chứng minh má»™t thá»­ nghiệm bút pháp. Mạch văn ở đây diá»…n tả trá»±c tiếp tÆ° tưởng lóe ra trong đầu vá»›i cÆ°á»ng Ä‘á»™ nhanh, chậm, đứt khúc, ghá»nh, thác của má»™t dòng sông. Nói nhÆ° má»™t nhà âm nhạc: "dòng nhạc chảy trong đầu tôi" thì Man NÆ°Æ¡ng chính là "dòng tÆ° tưởng chảy trong đầu ngÆ°á»i tình" từ khi ngÆ°á»i yêu đến cho đến lúc nàng Ä‘i, má»—i buổi chiá»u từ hai giỠđến bốn giá», trong căn phòng xanh lÆ¡, vuông vắn (4mx4m5) và chiá»u cao standard 2m8: kích thÆ°á»›c "tiêu chuẩn" của má»™t Ä‘á»i sống bình thÆ°á»ng. Và tình yêu cÅ©ng bình thÆ°á»ng, trần trụi không màu mè, son phấn nhÆ° trong các tiểu thuyết bán chạy, giữa má»™t ngÆ°á»i đàn ông "khẳng khiu, nhan nhản xÆ°Æ¡ng" vá»›i má»™t ngÆ°á»i đàn bà có "khuôn mặt và mái tóc không cùng ê-kíp". Man NÆ°Æ¡ng là sá»± tiếp xúc trá»±c tiếp bằng thị giác, thính giác, xúc giác và tâm linh giữa hai cá thể. Man NÆ°Æ¡ng là lÆ°u lượng chan hòa của tình yêu trong nhịp đập thiết tha và dồn dập nhất: bản giao hưởng nhẹ tấu lên khi Man NÆ°Æ¡ng se sẽ bÆ°á»›c vào phòng:

 "Man NÆ°Æ¡ng, tôi gá»i em nhÆ° vậy những buổi chiá»u bốn mét nhân bốn mét rưỡi nhân hai mét tám màu xanh lÆ¡ trong căn phòng trống rá»—ng tầng ba có hai nhành xanh má»™t thứ cây nào đó tôi không bao giá» biết tên.
 Man NÆ°Æ¡ng, em không rón rén nhÆ°ng cÅ©ng không thật đàng hoàng băng qua má»™t hành lang dài bếp dầu hôi chậu và guốc dép vãi nhÆ° kẹo trÆ°á»›c má»—i cá»­a phòng phòng nào cÅ©ng bốm mét rưỡi nhân hai mét tám màu xanh lÆ¡." (trang 10)
     Thá»­ Ä‘á»c to lên, chúng ta má»›i thấy văn trong Man NÆ°Æ¡ng không thể Ä‘á»c vì sá»± phát ngôn không bắt kịp nhịp chữ và lượng chữ dài hÆ¡n lượng thở. Ngôn ngữ ở đây là những "tiếng thầm" biến tấu trong đầu khi dồn dập, khi xô lệch, khi cao, khi thấp, khi buông, khi thả, tùy theo Ä‘á»™ng tác thể xác hay suy tưởng tâm linh. Chức năng ngôn ngữ ở đây là gợi hình, biểu cảm, môi giá»›i cho cảm xúc giữa hai ngÆ°á»i tình. Những hình ảnh nhấp nhô không chỉ là những hình ảnh đẹp mà còn xen lẫn những góc cạnh méo mó, lệch lạc của Ä‘á»i thá»±c: đã bao lần em gắng thu xếp má»™t tÆ° thế lý tưởng nào đó lúc thì giấu giếm ngá»±c lúc xua Ä‘uổi hai cái xÆ°Æ¡ng chậu và chủ yếu là thủ tiêu những Ä‘Æ°á»ng cong ngược, ôi Man NÆ°Æ¡ng! (trang 11)

     Man NÆ°Æ¡ng không phải là bản giao hưởng du dÆ°Æ¡ng trầm bổng trong không khí lãng mạn "tiểu thuyết" mà là má»™t bản nhạc khác thÆ°á»ng, hiện đại, cá»±c thá»±c, vá»›i những sần sùi, gai góc, những "Ä‘Æ°á»ng cong ngược"... trên thân thể và tâm hồn con ngÆ°á»i ngay trong phút giây cá»±c lạc. Ngòi bút sắc và đôi mắt sáng của Hoài không ở đó để ghi lại khía cạnh đặc dị (singularité) của Ä‘á»i sống mà để khai quật, mổ xẻ, lá»™t mặt nạ (démasquer) khía cạnh bình thÆ°á»ng dÆ°á»›i nhiá»u lăng kính, nhiá»u góc Ä‘á»™ khác nhau. Nếu văn cổ Ä‘iển dùng sá»± thành thá»±c làm chuẩn thì văn của Phạm Thị Hoài dùng sá»± thá»±c làm chuẩn. Ãiểm khác nhau và cái má»›i là ở chá»— đó.

*

     Ãối vá»›i Phạm Thị Hoài, mẹ Việt Nam không phải là hình ảnh những bà mẹ Âu CÆ¡, đẻ ra trăm trứng, trứng rồng, trứng tiên. CÅ©ng không phải là những bà mẹ kháng chiến huyá»…n hoặc và thần thoại trong thÆ¡ Tố Hữu. Mẹ Việt Nam của Phạm Thị Hoài là bà mẹ giang hồ "Kiêm Ãi", sống trong những căn buồng cÅ©ng giang hồ nhÆ° những ga tàu treo, cái gì cÅ©ng chuẩn bị nhổ neo, những bà mẹ bán trôn nuôi miệng, bán tấm thân trần hình cong chữ S,  sần sùi ở bá» biển vÄ© Ä‘á»™ mÆ°á»i hai mÆ°á»i ba, để mua vá» những ká»· niệm rách nát, treo lủng lẳng trên tÆ°á»ng. Những bà mẹ bị những đứa con khôn sá»›m nhìn sõi vào từng vết tích kệch cỡm, chiếu kính hiển vi vào từng sợi dây thần kinh nhàu nát của cuá»™c Ä‘á»i phong trần, trụy lạc, càng ngày càng nhão mãi ra. Những đứa con ấy còn nhẫn tâm khai quật quá khứ, cả những tầng "ngÆ°á»i ngÆ°á»i lá»›p lá»›p" đã chôn sâu dÆ°á»›i lòng đất mà mùi xú uế còn không ngá»›t xông lên. Những đứa con quật mồ ấy không nhân nhượng vá»›i quá khứ gian dối của cha và hiện tại giang hồ của mẹ. CÅ©ng phải.

     Mẹ Việt Nam của Phạm Thị Hoài còn là những bà cụ mÅ©i nhăn nheo nhÆ° má»™t quả chuối khô giữa mặt ngồi bên bá» hồ, bán những con búp bê, những đứa con do chính bà sản xuất ra. Những đứa con gái ấy có vóc dáng nhÆ° thế này: Má»™t con áo cá»™c tay chấm Ä‘á», vạt sa, quần cháo lòng ống sá»›, Ä‘i hài thun đỠđế trắng. Má»™t con mặc bá»™ ca-rô xanh nhợt, cổ viá»n valide nâu, ủng trắng má»m lót đế giả da nâu. Má»™t con áo chẽn vải bạt, ve to vàng nhạt, quần lá»­ng cÅ©ng vàng nhạt và đôi hài đế vàng... ("Những Con Búp Bê Của Bà Cụ")

     Những dáng vóc "rệu rạo bán ba mÆ°Æ¡i đồng không ai thèm mua" ấy được Phạm Thị Hoài sinh Ä‘á»™ng hóa thành những thiếu nữ Việt Nam -không phải là những ngÆ°á»i con gái da vàng, yêu quê hÆ°Æ¡ng nhÆ° yêu ngÆ°á»i yếu kém trong nhạc Trịnh Công SÆ¡n- ngÆ°á»i thiếu nữ Việt Nam của Phạm Thị Hoài, ngày hôm nay là những con bé nhà hàng xóm bên phải Ä‘ang cầm chặt chiếc tích-kê trong tay chá» nạo thai lần thứ ba trong vòng má»™t năm rưỡi. Bạn đừng hình dung nó là đứa con gái trÆ¡ tráo nhảy tót lên bàn nạo xong rồi phủi đít trèo xuống. Lần nào nó cÅ©ng khóc mùi mẫn đủ ba mÆ°Æ¡i phút tiêu chuẩn trÆ°á»›c khi phải nhÆ°á»ng giÆ°á»ng cho ngÆ°á»i tiếp theo. Ãáng lẽ phải khóc cho cái tình yêu vừa bị vét ra bằng hết thì nó lại chỉ khóc vì bị bác sÄ© chá»­i mắng, làm nhÆ° nếu được đối xá»­ nhẹ nhàng hÆ¡n thì nó còn năng lui tá»›i đây hÆ¡n [...]
 Trong khi đó thì con bé nhà hàng xóm bên trái đã hoàn thành thêm má»™t chùm thÆ¡ má»›i toanh, dÄ© nhiên nói vá» tình yêu là cái nó chÆ°a há» nhấp thá»­ má»™t giá»t [...]. Nó viết những bài thÆ¡ giống nhÆ° của các thi sÄ© nổi tiếng phÆ°Æ¡ng Ãông, những ngÆ°á»i chỉ Æ°a tiêu diêu du, thÆ¡ nó có nÆ°á»›c sông Hoàng tuôn từng dòng lá»›n từ trên trá»i xuống, có núi Thiên Mụ, có bến Tầm DÆ°Æ¡ng, có những tâm sá»± Ä‘á»™t ngá»™t xuống hàng [...] Phố tôi lại khoái những cảm xúc bịa rất dở của nó, ngÆ°á»i nào không thấy hay thì vá»— tay Ä‘en đét vào trán tá»± trách mình không đủ trình Ä‘á»™ thưởng thức [...]. Con bé bèn làm thêm những bài thÆ¡ vạch trần tá»™i ác xã há»™i mà nó Ä‘á»c được trong đống báo cÅ© mua vỠđể gói cà [...]
 Những vại cà được bảo trợ bắt đầu đóng váng mà con bé không hay biết, nó còn Ä‘ang ở trong thá»i quá khứ, cái gì cÅ©ng khắc biến thành dÄ© vãng liêu xiêu, vẫn bịa dở nhÆ° bao giá». Tôi đến huÆ¡ huÆ¡ đồng bạc trÆ°á»›c mắt nó và bảo, hai trăm này, hai trăm này, để nhấc nó ra khá»i cái quá khứ không há» có, nÆ°á»›c sông Hoàng chảy nhÆ° thế là nhiá»u rồi. (trang 95, 96, 97, 98)

     Sá»± nhẫn tâm của tác giả lúc nào cÅ©ng chỠđợi và sẵn sàng chá»c thủng bất cứ màng lÆ°á»›i nào chắn che sá»± thật kèm thêm việc sá»­ dụng ẩn dụ công phá để sai khiến hình ảnh vá» hùa, phóng ra những tấm portrait, những nhận xét, hay những cảnh huống, khi thì hài hÆ°á»›c, khi thì nên thÆ¡, khi cay đắng, tàn nhẫn đến lạnh ngÆ°á»i:

 "Má»™t bên mi giả của nàng sắp rÆ¡i và hai quả đồi non trên ngá»±c nàng so le nhau, má»—i quả ở má»™t Ä‘á»™ cao, có lẽ do đắp vá»™i " (trang 92)

 "Ká»· niệm còn là những vết thủng trên tÆ°á»ng bê-tông... má»™t đồ đạc treo nặng tình nghÄ©a nào đó đã sÆ¡ tán... Mẹ con em sống kiểu thá»i chiến, ká»· niệm cÅ©ng ngụy trang, vá»™i vá»™i vàng vàng." (trang 22)

 "Ná»­a Nam đất nÆ°á»›c thì nhuốm màu cải lÆ°Æ¡ng, ná»­a Bắc tỉ tê em chã." (trang 113)
 "Văn sÄ© và há»a sÄ© là hai thứ duy nhất ở Hà Ná»™i có thể sánh vá»›i phù sa sông Hồng, dày đặc và vô tận." (trang 127)

 "Tượng là những hình khối cá»±c kỳ tiên tiến của tâm linh, đứng giữa cuá»™c giao hoan tÆ°ng bừng của các thá»i đại đá đồng gốm sắt ấy ta má»›i được biết tâm linh của chúng ta vón cục nhÆ° thế nào, rá»— chằng rá»— chịt nhÆ° thế nào." (trang 129)

     Phạm Thị Hoài tạo ra má»™t thế giá»›i Ä‘a diện: vừa có thá»±c, cá»±c thá»±c vừa má»™ng ảo, siêu thá»±c. Tác dụng của ẩn dụ biến những hình hài cụ thể trở thành trừu tượng và những ý niệm trừu tượng trở thành cụ thể để Hoài vẽ -má»™t hiện tượng- vá»›i ít nhất má»™t ảnh thật, má»™t ảnh ảo và má»™t ảo ảnh, vá»›i lượng chữ nhá» nhất. Nếu trÆ°á»›c Hoài ngÆ°á»i ta vung vít chữ nghÄ©a thì tá»›i Hoài, chữ nghÄ©a đã được tiêu xài dè sẻn, nếu không muốn nói là tiết kiệm tá»›i Ä‘á»™ tối Ä‘a.

*

     Những bài viết trong phần hai, có tá»±a là "Làng Ãinh", đứng riêng má»™t thể loại khác, gồm má»™t bài tá»± thuật và má»™t bài tham luận. Bài thứ nhất, "Cuá»™c Ãến Thăm Của Ngài Thanh Tra Chính Phủ" là lá»i của má»™t "dân làng" vừa "tâm sá»±" vừa "giải thích" lý do tại sao làng Ãinh vắng bóng nhiá»u thứ nhÆ°: khoa há»c, triết há»c, thi ca v.v... Tóm lại, những thứ đó đối vá»›i há» Ä‘á»u "phù phiếm" cả. Tay ấy lý luận nhÆ° thế này: sở dÄ© chúng tôi không có các nhà thÆ¡, vì chúng tôi không coi việc bầu trá»i xanh trong mắt má»™t ngÆ°á»i đàn bà là má»™t ná»™i dung ra hồn, bầu trá»i quê tôi xanh hay không, Ä‘iá»u đó phụ thuá»™c vào thá»i tiết và được phản ánh trung thá»±c trong mắt tất cả má»™t ngàn nhân khẩu, hÆ¡n hai trăm há»™... chứ đâu phải Ä‘á»™c quyá»n miêu tả của riêng ai... (trang 41). Chúng tôi không có triết há»c bởi vì các triết gia thuá»™c loại Æ°a giật dây kẻ khác, làm lÅ©ng Ä‘oạn xã há»™i, khi há» còn sống đã đành, mà ngay cả khi hỠđã yên phận đâu đó ở thế giá»›i bên kia, há» vẫn tiếp tục già mồm triết lý. Cho nên, há» chính là những kẻ đầu têu nguy hiểm nhất. (trang 43)

     Cái lối lý luận gàn này gồm thâu cả ngụy biện lẫn phản chứng cứ từ từ dẫm lên những thá»±c trạng -mà bình thÆ°á»ng ta gá»i là thảm trạng- bằng thứ ngôn ngữ hóm hỉnh, hài hÆ°á»›c, đánh Ä‘u vá»›i phi lý, khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c càng nghiá»n ngẫm càng thú vị và cái thú vị càng cao thì cái chua cay càng lá»›n. Phạm Thị Hoài từ chối loại "cảm xúc" dá»… dàng trá»±c tiếp. Hoài lá»±a chá»n gián tiếp: muốn khóc phải cÆ°á»i trÆ°á»›c đã.
     Bài tÆ°á»ng thuật kết thúc trong chủ ý: Anh đã lÆ°á»ng gạt dân quá nhiá»u lần, thì lần cuối anh có muốn nói thật, muốn đổi má»›i thật, há» cÅ©ng chẳng tin.

     Làng Ãinh vá»›i bốn bức cổng chào, phải chăng là hình ảnh nÆ°á»›c Việt trÆ°á»ng thiên bế quan tá»a cảng, cóc cần đến các thứ triết há»c, thi ca phù phiếm, "văn minh văn hiến" mà vẫn chiến thắng khÆ¡i khÆ¡i,  thì ngày nay, ích gì mà phải đổi má»›i?

     Ãối lập vá»›i tiếng nói của "nhân dân" là bài tham luận của má»™t ông quan văn tá»±a Ä‘á» "Ná»n Cá»™ng Hoà Của Các Nhà ThÆ¡", trong đó diá»…n giả mô tả má»™t ná»n cá»™ng hòa văn há»c chỉ đạo mà Ä‘á»™i ngÅ© nhà thÆ¡ được tổ chức theo phạm trù quân sá»±: gồm thi sÄ© thÆ°á»ng và sÄ© quan thÆ¡ ca. SÄ© quan thÆ¡ ca lại có ngạch trật: dá»± bị, úy, tá, tÆ°á»›ng và nguyên soái, vá»›i má»™t ban tham mÆ°u, má»™t bá»™ tÆ° lệnh và hai tổng tÆ° lệnh toàn cõi thÆ¡: Vá» toàn cục, lá»±c lượng thÆ¡ ca sẽ được tổ chức thành thi Ä‘oàn, gồm các nhà thÆ¡ chủ lá»±c, và thi khu của các thi sÄ© địa phÆ°Æ¡ng [...] Chúng ta sẽ có các bá»™ phận thÆ¡ chỉ huy, hậu cần, phòng không, văn công, đặc nhiệm, đại bác, cảm tá»­, thiết giáp... nói chung rất là phong phú. Má»™t tòa án đặc biệt chuyên ngành, vâng, tòa án binh, sẽ tập trung xét xá»­ những vi phạm đẳng cấp và nghi thức trong ná»™i bá»™ Ä‘á»™i ngÅ© các nhà thÆ¡ - chiến sÄ© [...] Cái đẹp loại má»™t, loại hai, cho chí cái đẹp hạng bét không còn pha trá»™n tùm lum nhÆ° trong thùng nÆ°á»›c mắm mậu dịch (trang 66, 67)

     Cái cÆ°á»i ở đây xác nhận tâm cảm bi quan tá»™t Ä‘á»™ của Phạm Thị Hoài trÆ°á»›c xã há»™i Việt Nam hiện tại.

     Hai bài viết trong phần "Làng Ãinh" đã là lý do chính khiến tác phẩm không thể xuất bản được ở trong nÆ°á»›c.

*

     Những bài viết trong ba phần đầu cho chúng ta khái niệm tổng quát vá» con ngÆ°á»i và xã há»™i Việt Nam. Nhìn sâu, từ ngÆ°á»i mẹ giang hồ trong Kiêm Ãi đến Những Con Búp Bê Của Bà Cụ hay những anh hùng chỉ là nạn nhân của xã há»™i. Ngay cả ông quan văn sáng chế ra cái ná»n cá»™ng hòa bất hủ của các nhà thÆ¡ cÅ©ng chỉ là thứ sản phẩm tất yếu của má»™t xã há»™i thượng thừa quy chế quân luật và bao cấp.

     Phần thứ tÆ° vá»›i truyện ngắn Thuế Biển, tác giả Ä‘Æ°a ra má»™t mô hình "thủ phạm", để dẫn tá»›i phần thứ năm, thầy AK, Ä‘iển hình cho các khuôn mặt thủ phạm khác đã cấu tạo nên cái xã há»™i ấy. NgÆ°á»i đàn ông trong Thuế Biển má»›i chỉ là nét phác, sÆ¡ đồ của má»™t thứ "lÆ°Æ¡ng tâm" luôn luôn được đánh bóng mạ ká»n, thứ ngÆ°á»i biết trá»ng danh dá»±, trá»ng chữ nhân tâm, má»™t loại đức Chúa hằng sáng, đức Phật từ bi. Những "đức tính" ấy (của ngÆ°á»i đàn ông) làm nên "cái diện mạo tinh thần của cả má»™t cá»™ng đồng."
     Và tất cả những cố gắng li ti làm vừa lòng kẻ khác của ông khi Ä‘i chÆ¡i vá»›i gái: ngôn từ, ngôn từ, rồi lại ngôn từ... làm liên tưởng tá»›i Pandora(1) và dẫn đến cái acte gratuit (chữ của Gide), hành Ä‘á»™ng vô cố cuối cùng và lạnh lùng của ngÆ°á»i con gái: "Tôi giÆ¡ tay ra, rất nhẹ, và nhìn theo cho đến khi mái tóc tóc ngÆ°á»i da Ä‘á» của ông ta mất hút giữa những làn sóng biển. DÆ°á»›i đó không có bảo hiểm. Sau lÆ°ng tôi là tiếng rú của má»™t ni cô. Tiếp theo là a di đà phật." (trang 117)

     Thuế Biển vá»›i kết từ dứt khoát và lạnh lùng: lÆ°Æ¡ng tâm thật (ngÆ°á»i con gái) loại trừ lÆ°Æ¡ng tâm giả (ngÆ°á»i đàn ông), má»›i chỉ là khúc nhạc dạo đầu cho tiểu truyện Thầy AK, Kẻ SÄ© Hà Thành, trong phần thứ năm.

     Phần tối thượng trong tác phẩm, Phạm Thị Hoài dành riêng cho giá»›i trí thức văn nghệ sÄ© vá»›i tiểu truyện "Thầy AK, Kẻ SÄ© Hà Thành" bằng ngòi bút biếm tuyệt.

     Thầy AK, má»™t thứ thầy Ä‘á»i, má»™t kẻ sÄ© chính diện, AK gồm thâu toàn bá»™ đức tính mÆ°á»i hai đệ tá»­ của chàng:

- Kẻ sÄ© thứ nhất Æ°a dá»± án, phác há»a và Ä‘á» cÆ°Æ¡ng.
- Kẻ sĩ thứ nhì: có thể viết ngàn trang sách mà không cần hiểu nghệ thuật là gì.
- Kẻ sÄ© thứ ba: vừa là há»a sÄ© kiêm Ä‘iêu khắc, tác phẩm lổn nhổn những ná»—i Ä‘au xoắn vặn mù mịt vào nhau, những ná»—i Ä‘au rá»—ng và láo toét nhÆ° những khẩu hiệu chính trị.
- Kẻ sÄ© thứ tÆ° thuá»™c loại mình tá»± xỉ vả mình: bao nhiêu Ä‘iá»u xấu trên Ä‘á»i tôi nhận hết - tôi cầu kinh sám hối.
- Kẻ sÄ© thứ năm: bao nhiêu xấu xa thuá»™c ngÆ°á»i khác, chúng nó khốn nạn thật, chúng nó dạo này làm căng, chúng nó không để cho mình yên đâu...
- Kẻ sÄ© thứ sáu: Chuyên xÆ°ng tụng những khuôn mặt sống nổi danh nhất ở đất Hà Thành. Qua há», chàng nhận ánh hào quang ké và phản xạ lại: chàng sáng hÆ¡n há».
- Kẻ sĩ thứ bảy: thuộc lòng các vĩ nhân đã chết. Voltaire nói thế này, Goethe nói thế kia...
- Kẻ sÄ© thứ tám: Là đấng há»c sÄ© chính qui, phó tiến sÄ©, phó viện trưởng, phó giáo sÆ°, hiên ngang quẳng những danh giá văn bằng vào sá»t rác mà chúng ta ngẩn ngÆ¡ nhặt lên và tiếc của.
- Kẻ sÄ© thứ chín: là má»™t anh nhà quê, hiá»n lành ngồi nghe và chu đáo trả tiá»n khi tất cả Ä‘á»u bÆ°á»›c ra khá»i quán.
- Kẻ sÄ© thứ mÆ°á»i: là má»™t nhà phê bình nghệ thuật tuyệt đối tránh dùng thể khẳng định mà chỉ Æ°a những "phải chăng, có phải, có lẽ, dÆ°á»ng nhÆ°, nếu nhÆ°, đâu nhÆ°..."
     MÆ°á»i vị đó cá»™ng thêm cô há»c trò Kiá»u Mai và má»™t đệ tá»­ thứ mÆ°á»i hai, vẽ nên toàn diện các khuôn mặt sÄ© phu Bắc Hà.

*

     Trong lối công phá những sâu má»t xã há»™i, Phạm Thị Hoài không thèm đếm xỉa đến những thứ mà má»i ngÆ°á»i chỠđợi. Chính quyá»n nếu có xuất hiện trong tác phẩm chỉ là thứ chính phủ mà ngÆ°á»i dân không thèm biết nằm ở đâu, ở hÆ°á»›ng nào dÆ°á»›i gầm trá»i mênh mông này (trang 46) hoặc ám chỉ mông lung: bây giá» chúng ta Ä‘ang ở trong má»™t ngôi miếu thỠÔng Rắn mà dân bản xứ công kích gá»i là NgÆ°á»i (trang 146). Chữ NgÆ°á»i viết hoa.

     Ãối tượng của Phạm Thị Hoài, ở đây, là những bá»™ mặt trí thức văn nghệ sÄ©, xúc không hết, có thể so sánh vá»›i phù sa sông Hồng dày đặc và vô tận. Và thầy AK là má»™t biểu tượng. AK là tên má»™t khẩu súng, biểu tượng phá hoại? AK là AQ của Lá»— Tấn và K của Kafka(2) ghép lại? Nếu AQ Ä‘iển hình cho bá»™ mặt bần cố Trung Hoa thá»i Lá»— Tấn thì AK là khuôn mặt trí thức Ä‘iển hình mà Phạm Thị Hoài chá»n lá»±a cho xã há»™i Việt Nam ngày nay.

     Phạm Thị Hoài mở đầu bằng hình ảnh hóa thân mà Kafka bày ra trong La Métamorphose: anh chàng Gregor Samsa sáng dậy tá»± nhiên thấy mình biến dạng thành má»™t con bá» khổng lồ. Sá»± thoát xác của nhân vật trong truyện Kafka, cuốn sách thày AK vừa Ä‘á»c, nhÆ°ng không hiểu và gán cho nó ý nghÄ©a "luân hồi" chỉ là vấn Ä‘á» "trình Ä‘á»™" của ngÆ°á»i trí thức và mở đầu cho cuá»™c phiêu lÆ°u mang hình thức thánh giáo của hai thầy trò AK, trong má»™t môi trÆ°á»ng mà đạo đức xã há»™i đã bị thầy trò AK làm ô nhiá»…m đến tận xÆ°Æ¡ng tủy.
     Nếu AQ của Lá»— Tấn, là nạn nhân của xã há»™i Trung Hoa thá»i đầu thế ká»· thì AK của Phạm Thị Hoài là thủ phạm đã ô nhiá»…m xã há»™i Việt Nam hiện nay. AK là ai? AK là những ngÆ°á»i giả hiá»n, mang mặt Chúa, Phật Ä‘i truyá»n giáo. Những trí thức ấy lừa bịp bản thân và lừa bịp quần chúng. Há» là những nhà văn tá»± lừa đảo trong văn phong, trong tÆ° tưởng... há» sát nhân bằng ngôn ngữ, bằng ngòi bút. Há» là những thầy thuốc chữa bách bệnh bằng dầu cù là. Há» là những thầy giáo dạy há»c trò bằng lá»™ng ngôn và ngoa ngữ. Há» là những con bù nhìn chính trị, suốt Ä‘á»i chỉ biết nhai lại Ä‘á»™c má»™t bản diá»…n văn. Há» là những thi sÄ© làm thÆ¡ bằng cảm xúc bịa. Há» là những há»a sÄ©, Ä‘iêu khắc gia sáng chế những quằn quại giả tưởng... Không khí trào lá»™ng và hý lá»™ng trong cuá»™c thánh du của hai thầy trò AK càng cao thì bản cáo trạng càng dài.

     Phạm Thị Hoài là má»™t ngÆ°á»i trí thức công khai nhìn nhận trách nhiệm của trí thức. Trách nhiệm trÆ°á»›c tiên đối vá»›i bản thân, sau đó vá»›i chữ nghÄ©a và sau cùng vá»›i ngÆ°á»i đồng loại.

Paris 17-4-1993
Chú thích
(1)NgÆ°á»i đàn bà đầu tiên trên trái đất, trong thần thoại Hy Lạp, trách nhiệm Ä‘em cái xấu đến cho nhân loại.
(2)  K là nhân vật chính của Kafka trong hai tác phẩm Vụ Ãn (Le procès) và Lâu Ãài (Le Château)

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]