Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng
Phạm
Thị Hoà i,
|
Sau Thiên Sứ xuất bản năm 1989,
Mê
Lá»™, năm 90, Từ Man Nương Ãến AK Và Những Tiểu Luáºn,
(nxb Hợp Lưu, 1993, Hoa Kỳ) là má»™t tác phẩm quan trá»ng trong
tiến trình văn há»c cá»§a Phạm Thị Hoà i và văn há»c Việt
Nam hiện đại, xác định chá»§ Ä‘Ãch đổi má»›i văn chương
mà Phạm Thị Hoà i đã mở đưá»ng bằng Thiên Sứ vÃ
Mê
Lộ. Phong cách khai quang ấy xuất hiện dưới hai hình thức:
- Cáºp nháºt hóa tản văn vá»›i ngôn ngữ các ngà nh nghệ thuáºt đương đại như Ä‘iện ảnh, há»™i há»a, âm nhạc...Ãó là lối viết flash (nói kiểu Ä‘iện ảnh) hoặc láºp thể (nói kiểu há»™i há»a), cắt đứt mạch tư tưởng bằng những gros plan thoáng qua trong đầu. Ãiá»u nà y thưá»ng xảy ra trong trà óc chúng ta (Ä‘ang nghÄ© chuyện nà y nhảy sang chuyện khác): ý ná» nhằng ý kia (chữ cá»§a Nguyá»…n Tuân). Nhưng chÃnh sá»± "nhằng nhịt" ấy má»›i là tư tưởng trong trạng thái tinh chất. * Sá»± chuyển mình cá»§a Phạm Thị Hoà i hình thà nh qua cách đặt câu há»i: Trước hết, viết là gì? Viết, theo Phạm Thị Hoà i, là má»™t
cách ứng xỠvới bản thân và ứng xỠvới môi
trưá»ng.
* Tác phẩm Từ Man Nương Ãến AK Và Những Tiểu Luáºn được chia là m năm phần. Xuyên qua năm phần ấy, ngôn ngữ giữ những chức năng khác nhau: Phần I: Gồm hai tùy bút, tháºt ra là hai bản giao hưởng: giữa ngôn ngữ và tình yêu (trong "Man Nương"), giữa ngôn ngữ và những ká»· niệm má»™t Ä‘á»i phong trần (trong "Kiêm Ãi").Những phân Ä‘oạn trên đây có vẻ như không liên lạc gì vá»›i nhau nhưng toà n bá»™ tổng hợp chặt chẽ chá»§ trương đổi má»›i bút pháp và cách thị sát con ngưá»i cá»§a Phạm Thị Hoà i. Trong năm phần, chỉ có phần thứ nhì và phần thứ năm Hoà i dùng ngôn ngữ như má»™t ký hiệu thông thưá»ng để dẫn giải và lý luáºn. Những phần còn lại, ngôn ngữ giữ địa vị chất liệu phản ánh tư tưởng trong trạng thái nguyên thá»§y, chưa pha trá»™n mà u mè, chưa được sắp xếp thứ tá»± như khi đã phát âm ra ngoà i thà nh tiếng nói, và lại cà ng không phải là thứ ngôn ngữ mà nhà văn đã dà n xếp vá»›i những quy luáºt, xảo thuáºt, lá»›p lang, vá»›i hằng hà sa số hư từ, liên từ, giá»›i từ, chấm, phẩy, rưá»m và cá»™m để bao bá»c chữ nghÄ©a. Gá»t cái vá» ngoà i Ä‘i, Phạm Thị Hoà i là m hiện hình "ngôn ngữ nguyên chất": sắc, thô, gai góc, và thể hiện nó dưới má»™t quan niệm mỹ há»c khác, dá»±a trên những Ä‘iểm: - Gợi nhạc trong âm Ä‘iệu thầm cá»§a các thanh âm.Ngôn ngữ Phạm Thị Hoà i do đó vừa gá»n, sắc và có chất thÆ¡ đối vá»›i ngưá»i đồng Ä‘iệu, vừa khó hiểu đối vá»›i ngưá»i không cùng độ nhạy cảm và quan Ä‘iểm thẩm mỹ. Ngôn ngữ ấy cần sá»± cá»™ng tác cá»§a ngưá»i Ä‘á»c. Ãá»™c giả không Ä‘á»c Phạm Thị Hoà i như Ä‘á»c má»™t câu chuyện kể theo mạch cổ Ä‘iển, Ä‘á»c đâu hiểu đấy, mà vừa Ä‘á»c vừa khám phá, vừa phải "nhai lại" những Ä‘iá»u vừa Ä‘á»c, đối thoại vá»›i chÃnh mình và đối thoại vá»›i tác giả. Nói cách khác: Ä‘á»c Hoà i cÅ©ng là má»™t cách ứng xá», vá»›i mình, vá»›i tác giả và vá»›i môi trưá»ng. Ãá»c như thế đòi há»i má»™t phong cách trà thức, trà thức trong nghÄ©a biết suy nghÄ© mà nhà văn hay những ngưá»i có bằng cấp cao không hẳn là má»™t phạm trù. * Man Nương, tại sao lại Man Nương? Man Nương có liên quan gì đến ngưá»i con gái trong truyá»n thuyết "Truyện Man Nương" ghi trong LÄ©nh Nam ChÃch Quái? Hay là ngưá»i con gái thổ dân miá»n sông Ãà , núi Tản, xưa gá»i là Man, nay là Mán? Chắc là có. Man còn là má»™t biến tá»± (anagramme) cá»§a Nam - tên tháºt Phạm Thị Hoà i. Nhưng những Ä‘iá»u ấy không mấy quan trá»ng, Man Nương vừa là bản giao hưởng cá»§a tình yêu, vừa chứng minh má»™t thá» nghiệm bút pháp. Mạch văn ở đây diá»…n tả trá»±c tiếp tư tưởng lóe ra trong đầu vá»›i cưá»ng độ nhanh, cháºm, đứt khúc, ghá»nh, thác cá»§a má»™t dòng sông. Nói như má»™t nhà âm nhạc: "dòng nhạc chảy trong đầu tôi" thì Man Nương chÃnh là "dòng tư tưởng chảy trong đầu ngưá»i tình" từ khi ngưá»i yêu đến cho đến lúc nà ng Ä‘i, má»—i buổi chiá»u từ hai giỠđến bốn giá», trong căn phòng xanh lÆ¡, vuông vắn (4mx4m5) và chiá»u cao standard 2m8: kÃch thước "tiêu chuẩn" cá»§a má»™t Ä‘á»i sống bình thưá»ng. Và tình yêu cÅ©ng bình thưá»ng, trần trụi không mà u mè, son phấn như trong các tiểu thuyết bán chạy, giữa má»™t ngưá»i đà n ông "khẳng khiu, nhan nhản xương" vá»›i má»™t ngưá»i đà n bà có "khuôn mặt và mái tóc không cùng ê-kÃp". Man Nương là sá»± tiếp xúc trá»±c tiếp bằng thị giác, thÃnh giác, xúc giác và tâm linh giữa hai cá thể. Man Nương là lưu lượng chan hòa cá»§a tình yêu trong nhịp Ä‘áºp thiết tha và dồn dáºp nhất: bản giao hưởng nhẹ tấu lên khi Man Nương se sẽ bước và o phòng: "Man Nương, tôi gá»i em như váºy những buổi chiá»u bốn mét nhân bốn mét rưỡi nhân hai mét tám mà u xanh lÆ¡ trong căn phòng trống rá»—ng tầng ba có hai nhà nh xanh má»™t thứ cây nà o đó tôi không bao giá» biết tên.Thá» Ä‘á»c to lên, chúng ta má»›i thấy văn trong Man Nương không thể Ä‘á»c vì sá»± phát ngôn không bắt kịp nhịp chữ và lượng chữ dà i hÆ¡n lượng thở. Ngôn ngữ ở đây là những "tiếng thầm" biến tấu trong đầu khi dồn dáºp, khi xô lệch, khi cao, khi thấp, khi buông, khi thả, tùy theo động tác thể xác hay suy tưởng tâm linh. Chức năng ngôn ngữ ở đây là gợi hình, biểu cảm, môi giá»›i cho cảm xúc giữa hai ngưá»i tình. Những hình ảnh nhấp nhô không chỉ là những hình ảnh đẹp mà còn xen lẫn những góc cạnh méo mó, lệch lạc cá»§a Ä‘á»i thá»±c: đã bao lần em gắng thu xếp má»™t tư thế lý tưởng nà o đó lúc thì giấu giếm ngá»±c lúc xua Ä‘uổi hai cái xương cháºu và chá»§ yếu là thá»§ tiêu những đưá»ng cong ngược, ôi Man Nương! (trang 11) Man Nương không phải là bản giao hưởng du dương trầm bổng trong không khà lãng mạn "tiểu thuyết" mà là má»™t bản nhạc khác thưá»ng, hiện đại, cá»±c thá»±c, vá»›i những sần sùi, gai góc, những "đưá»ng cong ngược"... trên thân thể và tâm hồn con ngưá»i ngay trong phút giây cá»±c lạc. Ngòi bút sắc và đôi mắt sáng cá»§a Hoà i không ở đó để ghi lại khÃa cạnh đặc dị (singularité) cá»§a Ä‘á»i sống mà để khai quáºt, mổ xẻ, lá»™t mặt nạ (démasquer) khÃa cạnh bình thưá»ng dưới nhiá»u lăng kÃnh, nhiá»u góc độ khác nhau. Nếu văn cổ Ä‘iển dùng sá»± thà nh thá»±c là m chuẩn thì văn cá»§a Phạm Thị Hoà i dùng sá»± thá»±c là m chuẩn. Ãiểm khác nhau và cái má»›i là ở chá»— đó. * Ãối vá»›i Phạm Thị Hoà i, mẹ Việt Nam không phải là hình ảnh những bà mẹ Âu CÆ¡, đẻ ra trăm trứng, trứng rồng, trứng tiên. CÅ©ng không phải là những bà mẹ kháng chiến huyá»…n hoặc và thần thoại trong thÆ¡ Tố Hữu. Mẹ Việt Nam cá»§a Phạm Thị Hoà i là bà mẹ giang hồ "Kiêm Ãi", sống trong những căn buồng cÅ©ng giang hồ như những ga tà u treo, cái gì cÅ©ng chuẩn bị nhổ neo, những bà mẹ bán trôn nuôi miệng, bán tấm thân trần hình cong chữ S, sần sùi ở bá» biển vÄ© độ mưá»i hai mưá»i ba, để mua vá» những ká»· niệm rách nát, treo lá»§ng lẳng trên tưá»ng. Những bà mẹ bị những đứa con khôn sá»›m nhìn sõi và o từng vết tÃch kệch cỡm, chiếu kÃnh hiển vi và o từng sợi dây thần kinh nhà u nát cá»§a cuá»™c Ä‘á»i phong trần, trụy lạc, cà ng ngà y cà ng nhão mãi ra. Những đứa con ấy còn nhẫn tâm khai quáºt quá khứ, cả những tầng "ngưá»i ngưá»i lá»›p lá»›p" đã chôn sâu dưới lòng đất mà mùi xú uế còn không ngá»›t xông lên. Những đứa con quáºt mồ ấy không nhân nhượng vá»›i quá khứ gian dối cá»§a cha và hiện tại giang hồ cá»§a mẹ. CÅ©ng phải. Mẹ Việt Nam cá»§a Phạm Thị Hoà i còn là những bà cụ mÅ©i nhăn nheo như má»™t quả chuối khô giữa mặt ngồi bên bá» hồ, bán những con búp bê, những đứa con do chÃnh bà sản xuất ra. Những đứa con gái ấy có vóc dáng như thế nà y: Má»™t con áo cá»™c tay chấm Ä‘á», vạt sa, quần cháo lòng ống sá»›, Ä‘i hà i thun đỠđế trắng. Má»™t con mặc bá»™ ca-rô xanh nhợt, cổ viá»n valide nâu, á»§ng trắng má»m lót đế giả da nâu. Má»™t con áo chẽn vải bạt, ve to và ng nhạt, quần lá»ng cÅ©ng và ng nhạt và đôi hà i đế và ng... ("Những Con Búp Bê Cá»§a Bà Cụ") Những dáng vóc "rệu rạo bán ba mươi
đồng không ai thèm mua" ấy được Phạm Thị Hoà i sinh động
hóa thà nh những thiếu nữ Việt Nam -không phải là những
ngưá»i
con gái da và ng, yêu quê hương như yêu ngưá»i yếu kém
trong nhạc Trịnh Công SÆ¡n- ngưá»i thiếu nữ Việt Nam cá»§a
Phạm Thị Hoà i, ngà y hôm nay là những con
bé nhà hà ng xóm bên phải Ä‘ang cầm chặt chiếc tÃch-kê trong
tay chỠnạo thai lần thứ ba trong vòng một năm rưỡi. Bạn
đừng hình dung nó là đứa con gái trơ tráo nhảy tót lên
bà n nạo xong rồi phá»§i Ä‘Ãt trèo xuống. Lần nà o nó cÅ©ng
khóc mùi mẫn đủ ba mươi phút tiêu chuẩn trước khi phải
nhưá»ng giưá»ng cho ngưá»i tiếp theo. Ãáng lẽ phải khóc
cho cái tình yêu vừa bị vét ra bằng hết thì nó lại chỉ
khóc vì bị bác sÄ© chá»i mắng, là m như nếu được đối
xỠnhẹ nhà ng hơn thì nó còn năng lui tới đây hơn [...]
Sá»± nhẫn tâm cá»§a tác giả lúc nà o cÅ©ng chỠđợi và sẵn sà ng chá»c thá»§ng bất cứ mà ng lưới nà o chắn che sá»± tháºt kèm thêm việc sá» dụng ẩn dụ công phá để sai khiến hình ảnh vá» hùa, phóng ra những tấm portrait, những nháºn xét, hay những cảnh huống, khi thì hà i hước, khi thì nên thÆ¡, khi cay đắng, tà n nhẫn đến lạnh ngưá»i: "Má»™t bên mi giả cá»§a nà ng sắp rÆ¡i và hai quả đồi non trên ngá»±c nà ng so le nhau, má»—i quả ở má»™t độ cao, có lẽ do đắp vá»™i " (trang 92)Phạm Thị Hoà i tạo ra má»™t thế giá»›i Ä‘a diện: vừa có thá»±c, cá»±c thá»±c vừa má»™ng ảo, siêu thá»±c. Tác dụng cá»§a ẩn dụ biến những hình hà i cụ thể trở thà nh trừu tượng và những ý niệm trừu tượng trở thà nh cụ thể để Hoà i vẽ -má»™t hiện tượng- vá»›i Ãt nhất má»™t ảnh tháºt, má»™t ảnh ảo và má»™t ảo ảnh, vá»›i lượng chữ nhá» nhất. Nếu trước Hoà i ngưá»i ta vung vÃt chữ nghÄ©a thì tá»›i Hoà i, chữ nghÄ©a đã được tiêu xà i dè sẻn, nếu không muốn nói là tiết kiệm tá»›i độ tối Ä‘a. * Những bà i viết trong phần hai, có tá»±a là "Là ng Ãinh", đứng riêng má»™t thể loại khác, gồm má»™t bà i tá»± thuáºt và má»™t bà i tham luáºn. Bà i thứ nhất, "Cuá»™c Ãến Thăm Cá»§a Ngà i Thanh Tra ChÃnh Phá»§" là lá»i cá»§a má»™t "dân là ng" vừa "tâm sá»±" vừa "giải thÃch" lý do tại sao là ng Ãinh vắng bóng nhiá»u thứ như: khoa há»c, triết há»c, thi ca v.v... Tóm lại, những thứ đó đối vá»›i há» Ä‘á»u "phù phiếm" cả. Tay ấy lý luáºn như thế nà y: sở dÄ© chúng tôi không có các nhà thÆ¡, vì chúng tôi không coi việc bầu trá»i xanh trong mắt má»™t ngưá»i đà n bà là má»™t ná»™i dung ra hồn, bầu trá»i quê tôi xanh hay không, Ä‘iá»u đó phụ thuá»™c và o thá»i tiết và được phản ánh trung thá»±c trong mắt tất cả má»™t ngà n nhân khẩu, hÆ¡n hai trăm há»™... chứ đâu phải độc quyá»n miêu tả cá»§a riêng ai... (trang 41). Chúng tôi không có triết há»c bởi vì các triết gia thuá»™c loại ưa giáºt dây kẻ khác, là m lÅ©ng Ä‘oạn xã há»™i, khi há» còn sống đã đà nh, mà ngay cả khi hỠđã yên pháºn đâu đó ở thế giá»›i bên kia, há» vẫn tiếp tục già mồm triết lý. Cho nên, há» chÃnh là những kẻ đầu têu nguy hiểm nhất. (trang 43) Cái lối lý luáºn gà n nà y gồm
thâu cả ngụy biện lẫn phản chứng cứ từ từ
dẫm lên những thá»±c trạng -mà bình thưá»ng ta gá»i là thảm
trạng- bằng thứ ngôn ngữ hóm hỉnh, hà i hước, đánh
Ä‘u vá»›i phi lý, khiến ngưá»i Ä‘á»c cà ng nghiá»n ngẫm cà ng
thú vị và cái thú vị cà ng cao thì cái chua cay cà ng lớn.
Phạm Thị Hoà i từ chối loại "cảm xúc" dễ dà ng trực tiếp.
Hoà i lá»±a chá»n gián tiếp: muốn khóc phải cưá»i trước đã.
Là ng Ãinh vá»›i bốn bức cổng chà o, phải chăng là hình ảnh nước Việt trưá»ng thiên bế quan tá»a cảng, cóc cần đến các thứ triết há»c, thi ca phù phiếm, "văn minh văn hiến" mà vẫn chiến thắng khÆ¡i khÆ¡i, thì ngà y nay, Ãch gì mà phải đổi má»›i? Ãối láºp vá»›i tiếng nói cá»§a "nhân dân" là bà i tham luáºn cá»§a má»™t ông quan văn tá»±a đỠ"Ná»n Cá»™ng Hoà Cá»§a Các Nhà ThÆ¡", trong đó diá»…n giả mô tả má»™t ná»n cá»™ng hòa văn há»c chỉ đạo mà đội ngÅ© nhà thÆ¡ được tổ chức theo phạm trù quân sá»±: gồm thi sÄ© thưá»ng và sÄ© quan thÆ¡ ca. SÄ© quan thÆ¡ ca lại có ngạch tráºt: dá»± bị, úy, tá, tướng và nguyên soái, vá»›i má»™t ban tham mưu, má»™t bá»™ tư lệnh và hai tổng tư lệnh toà n cõi thÆ¡: Vá» toà n cục, lá»±c lượng thÆ¡ ca sẽ được tổ chức thà nh thi Ä‘oà n, gồm các nhà thÆ¡ chá»§ lá»±c, và thi khu cá»§a các thi sÄ© địa phương [...] Chúng ta sẽ có các bá»™ pháºn thÆ¡ chỉ huy, háºu cần, phòng không, văn công, đặc nhiệm, đại bác, cảm tá», thiết giáp... nói chung rất là phong phú. Má»™t tòa án đặc biệt chuyên ngà nh, vâng, tòa án binh, sẽ táºp trung xét xá» những vi phạm đẳng cấp và nghi thức trong ná»™i bá»™ đội ngÅ© các nhà thÆ¡ - chiến sÄ© [...] Cái đẹp loại má»™t, loại hai, cho chà cái đẹp hạng bét không còn pha trá»™n tùm lum như trong thùng nước mắm máºu dịch (trang 66, 67) Cái cưá»i ở đây xác nháºn tâm cảm bi quan tá»™t độ cá»§a Phạm Thị Hoà i trước xã há»™i Việt Nam hiện tại. Hai bà i viết trong phần "Là ng Ãinh" đã là lý do chÃnh khiến tác phẩm không thể xuất bản được ở trong nước. * Những bà i viết trong ba phần đầu cho chúng ta khái niệm tổng quát vá» con ngưá»i và xã há»™i Việt Nam. Nhìn sâu, từ ngưá»i mẹ giang hồ trong Kiêm Ãi đến Những Con Búp Bê Cá»§a Bà Cụ hay những anh hùng chỉ là nạn nhân cá»§a xã há»™i. Ngay cả ông quan văn sáng chế ra cái ná»n cá»™ng hòa bất há»§ cá»§a các nhà thÆ¡ cÅ©ng chỉ là thứ sản phẩm tất yếu cá»§a má»™t xã há»™i thượng thừa quy chế quân luáºt và bao cấp. Phần thứ tư vá»›i truyện ngắn Thuế
Biển, tác giả đưa ra một mô hình "thủ phạm", để dẫn
tới phần thứ năm, thầy AK, điển hình cho các khuôn mặt
thá»§ phạm khác đã cấu tạo nên cái xã há»™i ấy. Ngưá»i
đà n ông trong Thuế Biển mới chỉ là nét phác, sơ đồ của
má»™t thứ "lương tâm" luôn luôn được đánh bóng mạ ká»n,
thứ ngưá»i biết trá»ng danh dá»±, trá»ng chữ nhân tâm,
má»™t loại đức Chúa hằng sáng, đức Pháºt từ bi. Những
"đức tÃnh" ấy (cá»§a ngưá»i đà n ông) là m nên "cái diện
mạo tinh thần của cả một cộng đồng."
Thuế Biển vá»›i kết từ dứt khoát và lạnh lùng: lương tâm tháºt (ngưá»i con gái) loại trừ lương tâm giả (ngưá»i đà n ông), má»›i chỉ là khúc nhạc dạo đầu cho tiểu truyện Thầy AK, Kẻ SÄ© Hà Thà nh, trong phần thứ năm. Phần tối thượng trong tác phẩm, Phạm Thị Hoà i dà nh riêng cho giá»›i trà thức văn nghệ sÄ© vá»›i tiểu truyện "Thầy AK, Kẻ SÄ© Hà Thà nh" bằng ngòi bút biếm tuyệt. Thầy AK, má»™t thứ thầy Ä‘á»i, má»™t kẻ sÄ© chÃnh diện, AK gồm thâu toà n bá»™ đức tÃnh mưá»i hai đệ tá» cá»§a chà ng: - Kẻ sÄ© thứ nhất ưa dá»± án, phác há»a và đỠcương.Mưá»i vị đó cá»™ng thêm cô há»c trò Kiá»u Mai và má»™t đệ tá» thứ mưá»i hai, vẽ nên toà n diện các khuôn mặt sÄ© phu Bắc Hà . * Trong lối công phá những sâu má»t xã há»™i, Phạm Thị Hoà i không thèm đếm xỉa đến những thứ mà má»i ngưá»i chỠđợi. ChÃnh quyá»n nếu có xuất hiện trong tác phẩm chỉ là thứ chÃnh phá»§ mà ngưá»i dân không thèm biết nằm ở đâu, ở hướng nà o dưới gầm trá»i mênh mông nà y (trang 46) hoặc ám chỉ mông lung: bây giá» chúng ta Ä‘ang ở trong má»™t ngôi miếu thỠÔng Rắn mà dân bản xứ công kÃch gá»i là Ngưá»i (trang 146). Chữ Ngưá»i viết hoa. Ãối tượng cá»§a Phạm Thị Hoà i, ở đây, là những bá»™ mặt trà thức văn nghệ sÄ©, xúc không hết, có thể so sánh vá»›i phù sa sông Hồng dà y đặc và vô táºn. Và thầy AK là má»™t biểu tượng. AK là tên má»™t khẩu súng, biểu tượng phá hoại? AK là AQ cá»§a Lá»— Tấn và K cá»§a Kafka(2) ghép lại? Nếu AQ Ä‘iển hình cho bá»™ mặt bần cố Trung Hoa thá»i Lá»— Tấn thì AK là khuôn mặt trà thức Ä‘iển hình mà Phạm Thị Hoà i chá»n lá»±a cho xã há»™i Việt Nam ngà y nay. Phạm Thị Hoà i mở đầu bằng hình
ảnh hóa thân mà Kafka bà y ra trong La Métamorphose: anh chà ng Gregor
Samsa sáng dáºy tá»± nhiên thấy mình biến dạng thà nh má»™t con
bá» khổng lồ. Sá»± thoát xác cá»§a nhân váºt trong truyện Kafka,
cuốn sách thà y AK vừa Ä‘á»c, nhưng không hiểu và gán cho nó
ý nghÄ©a "luân hồi" chỉ là vấn đỠ"trình độ" cá»§a ngưá»i
trà thức và mở đầu cho cuộc phiêu lưu mang hình thức thánh
giáo cá»§a hai thầy trò AK, trong má»™t môi trưá»ng mà đạo đức
xã há»™i đã bị thầy trò AK là m ô nhiá»…m đến táºn xương
tá»§y.
Phạm Thị Hoà i là má»™t ngưá»i trà thức công khai nhìn nháºn trách nhiệm cá»§a trà thức. Trách nhiệm trước tiên đối vá»›i bản thân, sau đó vá»›i chữ nghÄ©a và sau cùng vá»›i ngưá»i đồng loại. Paris 17-4-1993
Chú thÃch
(1)Ngưá»i đà n bà đầu tiên trên trái đất, trong thần thoại Hy Lạp, trách nhiệm Ä‘em cái xấu đến cho nhân loại. (2) K là nhân váºt chÃnh cá»§a Kafka trong hai tác phẩm Vụ Ãn (Le procès) và Lâu Ãà i (Le Château) © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |