Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 VÅ© trụ Phạm Tăng

    Há»™i há»a và thi ca, hai ngành nghệ thuật có những tương quan mật thiết, nhưng hiếm hoi là những nghệ sÄ© làm sáng tỠđược mối tương quan đó trong tác phẩm cá»§a mình, từ Vương Duy.
     Há»a sÄ© Phạm Tăng vào thÆ¡, theo lá»i ông "chỉ để trò truyện tâm sá»± vá»›i mình". Ông làm thÆ¡ tài tá»­. Sau hành trình há»™i há»a dài cá»§a má»™t há»a sÄ© Việt Nam, gây nhiá»u tiếng vá»ng bên trá»i Tây, tập thÆ¡ Phạm Tăng đầu tiên ra Ä‘á»i, như má»™t món quà muá»™n.
     ThÆ¡ kèm phụ bản: hai bức tranh tiêu biểu Phạm Tăng, tượng trưng quan niệm sống và sáng tạo nghệ thuật. Bức thứ nhất, há»a sÄ© đặt tên là VÅ© Trụ, và bức thứ nhì, xin tạm gá»i là Hữu Hình Vô Thể.
     Ngưá»i Ä‘á»c sẽ không tìm thấy ở thÆ¡ Phạm Tăng những khám phá má»›i lạ vá» hình thức. Ông nói những chuyện đã cÅ©, cÅ© như trái đất, như hành tinh, như vÅ© trụ, như hạt cát, hòn sá»i, con ngưá»i. Nhưng thÆ¡ ông có những tia "mắt sao" dõi buồn vá» má»™t cố nhân xa:
  Quê nhà từng mảnh con con
  Khâu khâu vá vá đã mòn đưá»ng kim.
     Hiếm có hình ảnh nào xa xót quê hương đến thế. Mảnh đất Việt Nam, nhìn từ máy bay xuống, rất khác nhiá»u nÆ¡i: làng xóm, ruá»™ng đồng san sát, lá»— má»— như ô ăn quan, không khác gì những mảnh vá trên tấm áo nâu cá»§a ngưá»i làm ruá»™ng. Ngày Ä‘i, Phạm Tăng đã chụp tấm hình ká»· niệm ấy, Ä‘em may thành áo. Quê hương không còn xa xôi nữa, mà trở thành lá»›p da thứ nhì, đắp lên mình, mang theo cùng trá»i, cùng đất. Ở những bước dừng, chiếc áo da vàng đã sứt chỉ, sá»n vai, ngưá»i nghệ sÄ© lại tìm kim, vá thêm lần nữa, khâu những đưá»ng mòn vụn rách, ráp những thá»­a ruá»™ng, mảnh vưá»n, bá» tre, bụi nước... Từ tấm áo da nhầu nát quê hương, ông sống, ông Ä‘i....

*

     ThÆ¡ ông vẽ con đưá»ng nghìn trùng hải lý vá» những chuyến Ä‘i "ná»­a phiêu lãng, ná»­a lưu đầy". Không hành khách. Không hành lý. Không cả con ngưá»i:

  Hành trang đến cả linh hồn cÅ©ng dư
     Hành trang hữu cÆ¡ và tâm cÆ¡ không cần thiết, nhưng hành trang thÆ¡ có há»a. Há»a làm sáng thÆ¡ và thÆ¡ khÆ¡i mạch cho há»a. Cả hai giao ứng trong đồng thuận và nghịch lý như má»™t trắc há»a nghiệm sinh những triá»n miên trăn trở cá»§a con ngưá»i: Từ cái không đến cái có, cái riêng đến cái chung, cái hữu hình đến cái vô thể.

     Từ niá»m Ä‘au riêng cá»§a má»™t Phạm Tăng lưu vong gần trá»n cuá»™c Ä‘á»i, toát ra cái Ä‘au chung cá»§a cõi ngưá»i lưu vong trong chính bản thân mình. Từ ná»—i Ä‘au riêng cá»§a má»™t mối tình đứt Ä‘oạn, rạng nở bình minh những mối tình miên viá»…n, thá»±c thụ hiện hình sau cái chết. Những đối cá»±c ấy, Phạm Tăng thể hiện song song trong há»a và thÆ¡. Dưá»ng như trong thÆ¡ đã có há»a và trong há»a đã có thÆ¡ như lá»i Tô Ãông Pha nói vá» Vương Duy ngày trước.

     Phạm Tăng há»a như thế nào?

  Xé mây làm vải vẽ
  Chấm má»±c nghiên mặt trá»i
"Ngông" thì vẽ thế. "Tuyệt vá»ng" vẽ rằng:
  Năm đầu tay xé rách không gian
 Vá» bức tranh VÅ© Trụ, Phạm Tăng Ä‘á»:
  Trông lên thiên thể bao la
  Nhìn vào sâu thẳm trong ta mịt mùng
  Xác thân: vạch nối đôi vùng
  Khoát tay má»™t nét: cuá»™n vòng càn khôn.
     Má»™t vÅ© trụ ngông trong thÆ¡, trong há»a, trong chuyển động và tư tưởng. Ngoảnh lên nhìn tranh, ngưá»i xem không biết tranh minh há»a thÆ¡ hay thÆ¡ phụ đỠtranh. Cả hai tạo thành má»™t chá»§ Ä‘á», má»™t cÆ¡ cấu, má»™t càn khôn ngông, thách đố giữa con ngưá»i và vÅ© trụ, giữa cái nhá» vô song và cái lá»›n vô cùng.

     Há»™i há»a Phạm Tăng khởi hành từ những vi phân, vi bản, từ những nguyên tá»­, những tế bào cá»§a sá»± sống để Ä‘i đến cái vÄ© mô trong vÅ© trụ phổ quát. Tất cả vận hành trong không gian thiên di, thá»i gian biến động: Dòng Ä‘á»i cuồng lưu, vÅ© trụ càn khôn. Giữa cuồng và càn, con ngưá»i truân chuyên, vận chuyển, bức tranh Hữu Hình Vô Thể, phác há»a hành trình cá»§a luân hồi:

  Trăm ngàn vạn ức cái ta
  Chết trong lúc trước thành ta lúc này
  Ngừng đây nhưng vẫn vần xoay
  Nằm đây nhưng vẫn tung bay khắp trá»i
     Ở Phạm Tăng, ngưá»i Ä‘i trong vÅ© trụ như má»™t tinh thể, như tế bào vận hành trong da thịt, và như con ngưá»i luân hồi trong dÄ© nghiệp tá»­ sinh truyá»n kiếp:
  Ãi từ đâu? Ãể vỠđâu?
*

     Trong vị trí thiên di ấy, con ngưá»i tá»± bản chất đã mang dư vị "lưu vong"

  Ãi hoài sao? Liệu có chăng đưá»ng vá»
  Ãêm đêm ngẩng mặt tìm Quê
  Há»i thầm sao rụng sao vá» nÆ¡i đâu?
     Lạc loài trong vÅ© trụ càn khôn, trạng thái lưu vong gắn liá»n vá»›i số phận, vận mệnh, trở thành má»™t định mệnh, má»™t thiên thể, má»™t hằng sáng. Trước Phặm Tăng, Thanh Quan đã "lưu vong" trên đất nước: Nhá»› nước Ä‘au lòng con cuốc cuốc. Cùng Phạm Tăng, Ãặng Ãình Hưng đã sống "lưu vong" trong quản thúc suốt Ä‘á»i: Những chiếc va-li cứ vá» bến lạ. Lưu vong, do đó, đối vá»›i nhà thÆ¡ không phải chỉ là sá»± "ra Ä‘i" hiện thá»±c và lý tính, mà còn ẩn những viá»…n du trong tâm linh, trong ná»™i tại:
  Nghe trôi, không biết trôi mình vỠđâu.
     Vá» "lưu vong", ngưá»i Việt hải ngoại đã tốn nhiá»u giấy má»±c, bàn cãi, sáng tác... Nhưng mấy ai viết được ngắn gá»n và sâu xa như thế?
  Ná»­a trá»i ná»­a nước chênh vênh
  Thấy mình trôi giữa mông mênh: cÅ©ng mình
     Lưu vong, đối vá»›i Phạm Tăng, dưá»ng như không những là sá»± vận chuyển con ngưá»i trên trái đất, trong không gian tinh cầu, mà còn là hành trình du lịch trong thá»i gian, từ thuở sÆ¡ sinh đến lúc bạc đầu: Lang thang khắp mặt địa cầu.Thịt xương: áo đã ngả màu hoàng hôn. Vá»›i ngưá»i lữ hành đặc biệt ấy, những chuyến Ä‘i ngoài trùng lấp những chuyến Ä‘i trong: Chá»— đâu chứa cả thế gian trong lòng.Vá»›i ngưá»i lữ hành đặc biệt ấy, Ä‘i nhiá»u, bụi trần đã ngấm vào lục phá»§ ngÅ© tạng: Trong ta cÅ©ng bụi, rÅ© hoài chưa ra. Ãi mòn, Ä‘i mãi, nhưng sau má»—i hành trình há»i rằng: Chép lại gì chăng? Má»™t chữ: Không. Thế còn tranh? Vẽ bao nhiêu má»™ng không đầy khoảng không.

     Và như thế, hư vô trở thành định mệnh thứ nhì mà ngưá»i nghệ sÄ© Ä‘em vào cuá»™c sống lưu vong trưá»ng cá»­u cá»§a mình:

  Thôi chuyến Ä‘i này, Ä‘i tay không
  Tá»™i chi tay xách vá»›i vai gồng
  Thịt xương trút gánh hành trang nặng
  Xóa cả linh hồn: con số không
  .....
  Không cái tôi này, không xác thân
  Không sau, không trước, chẳng xa gần
  Không Ä‘i, không đến, không còn mất
  VÅ© trụ và tôi, má»™t, bất phân
     Tại đây, vÅ© trụ quan và nhân sinh quan cá»§a ngưá»i thÆ¡, ngưá»i há»a đã giao hòa thành má»™t khối hư vô:
  Soi gương, bóng ảnh, bóng mình... Ä‘á»u không.
*

     Phạm Tăng gặp gỡ lưu vong trong định mệnh, trở thành bạn Ä‘á»i, nẩy sinh quý tá»­: cô đơn. Cô đơn là "thế hệ thứ nhì", là con đẻ cá»§a ná»—i Ä‘au thÆ¡ và há»a. Và là bản thể cá»§a sáng tác:

  Sống cô đơn, chết má»™t mình
  Trí tâm thác loạn -  xác hình quặn Ä‘au
  Xé từng chữ - nghiến từng câu
  Xoáy từng nét bút, khoan sâu từng lá»i.
     Niá»m Ä‘au cá»§a há»a sÄ© không còn là ná»—i Ä‘au trừu tượng nữa, mà đã trở thành vật thể, má»™t kết tinh máu thịt, xương da, toát ra từ tinh lá»±c cá»§a cây cá», ngòi bút: Ãục sầu, khoét khổ, đầu tay. Từ hoàn cảnh riêng tư cá»§a tác giả, ná»—i Ä‘au trở thành má»™t sinh linh, có tâm thức, tri thức và hành động. Ná»—i Ä‘au tá»± tạo: Trăm năm khÆ¡i má»™t nguồn Ä‘au tá»± mình, trở thành Ä‘á»i sống thứ nhì, hướng vá» căn cước cá»§a sáng tạo: cái chết.
  Ãi vÆ¡ vất giữa đêm trưá»ng ngÆ¡ ngác
  Tìm xương thịt để trở vá» nhập xác
  Ta rùng mình hun hút gió tha ma
  Trong mê cuồng ta gặp chính hồn ta.
     Ãã Hàn Mạc Tá»­, rồi má»™t Ãinh Hùng, giỠđến Phạm Tăng, kết tinh niá»m Ä‘au đến mức thượng thừa, thác loạn:
  Ôi Thượng Ãế! Tôi vô cùng Ä‘au khổ
  Sao sinh tôi cùng má»™t thuở sinh em.
  Thổi linh hồn, cát bụi chắp nên duyên
  Yêu tuyệt đối, nên căm há»n vÄ©nh viá»…n.
     Từ sá»± cách biệt âm dương, xa lìa thân xác, phát xuất niá»m Ä‘au. Tuyệt đối. Edgar Poe. Nhưng cÅ©ng chính từ niá»m Ä‘au tuyệt đối đó, ngưá»i nghệ sÄ© khám phá chân lý. Chân lý lóe sáng như má»™t trá»±c giác, má»™t niết bàn, má»™t Poe-Phật:
  Anh chợt hiểu ra
  Má»™ cÅ© ngày xưa
  Chỉ là nÆ¡i em trút bá» thân hình
  Ãể sát nhập vào anh
  Kết tình thương làm má»™t.
  Chết có nghÄ©a là thay hình bá» lốt
  Cho tâm linh nhẹ gánh thịt xương
  Hình hài ta nay là cát bụi vướng trên đưá»ng
  Làm mỠám chân tâm thanh khiết.
  .......
  GiÅ© thân xác để linh hồn hợp nhất
  Em còn đây
  và sát nhập trong anh...
     Sá»± thức tỉnh kể như toàn diện, vì từ nay, không cần tìm nữa: em chính là Tâm, mà Tâm chính là em: Ãi tìm đâu nào biết ở trong Tâm?

*

     Sá»± thức tỉnh không chỉ ở mức độ âm dương sát nhập, giao hòa, mà còn đến cả vá»›i vÅ© trụ vi tinh, vi thể. Hình ảnh giao duyên "mắt sao" lạ và đẹp. Há»a sÄ© lồng sao trong mắt, lồng mắt trong vÅ© trụ, tá»a cái nhìn phổ quát, hòa đồng tinh thể và con ngưá»i, hòa con ngưá»i vá»›i bao la vÅ© trụ. Trong bối cảnh tâm - thân - vÅ© - trụ hợp nhất, không rõ đâu là vật thể, đâu là khách thể. Tất cả bật ra má»™t dấu há»i: Sao? Âm vang phiếm định, hư vô, huyá»n bí, mà chung nhất, bởi trong - ngoài - có - không, từ thuở tiên thiên vẫn chỉ là má»™t:

  Tưởng đâu vÅ© trụ vô hình
  Cá»› sao thao thức như mình trắng đêm?
  Vòm cao thăm thẳm vô biên
  Có sâu hÆ¡n chốn u huyá»n trong ta?
  Trong ngoài - cách má»™t lần da
  Sao hÆ¡i thở vẫn chan hòa chuyển thông?
  Bên ngoài lẫn vá»›i bên trong
  Mắt sao hay mắt mình trông lại mình?
  Ta - sao, đồng cảm đồng tình
  Cả hai chung má»™t cái mình bao la.
     Tuy nhiên sá»± xác định không có trong thÆ¡. ThÆ¡ chỉ là phiếm định và những dấu há»i. Ngưá»i nghệ sÄ© đặt những câu há»i từ đầu Ä‘á»i đến cuối Ä‘á»i. Không lá»i giải đáp.
  Khi chưa xương thịt, nÆ¡i nào ngụ?
  Ãến lúc tàn tro, có chốn bay?
     Mà nghệ thuật cÅ©ng chỉ là má»™t dấu há»i. Nói thế không sợ phật ý Phạm Tăng, bởi chính nhà thÆ¡ báo trước vá»›i chúng ta:
  Những lá»i thÆ¡, thá»±c là thÆ¡
  Chưa từng viết, chẳng bao giá» viết nên
  Như lá»i nguyện ước không tên
  Ở ngoài sá»± vật, bên trên cuá»™c Ä‘á»i.
     Phải chăng đây là má»™t trong những định nghÄ©a sâu xa nhất cá»§a thi ca nói riêng, và cá»§a nghệ thuật nói chung? Mà chỉ những nghệ sÄ© đã "xoáy từng nét bút" "khoan sâu từng lá»i" má»›i cảm thấy những mịt mùng, bấp bênh, chênh vênh, vô thưá»ng trong sáng tạo.
Paris tháng 7-1996

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]