Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
Vũ trụ Phạm Tăng |
Há»™i há»a và thi ca, hai ngà nh nghệ thuáºt
có những tÆ°Æ¡ng quan máºt thiết, nhÆ°ng hiếm hoi là những nghệ
sĩ là m sáng tỠđược mối tương quan đó trong tác phẩm
của mình, từ Vương Duy.
Há»a sÄ© Phạm Tăng và o thÆ¡, theo lá»i ông "chỉ để trò truyện tâm sá»± vá»›i mình". Ông là m thÆ¡ tà i tá». Sau hà nh trình há»™i há»a dà i của má»™t há»a sÄ© Việt Nam, gây nhiá»u tiếng vá»ng bên trá»i Tây, táºp thÆ¡ Phạm Tăng đầu tiên ra Ä‘á»i, nhÆ° má»™t món quà muá»™n. ThÆ¡ kèm phụ bản: hai bức tranh tiêu biểu Phạm Tăng, tượng trÆ°ng quan niệm sống và sáng tạo nghệ thuáºt. Bức thứ nhất, há»a sÄ© đặt tên là VÅ© Trụ, và bức thứ nhì, xin tạm gá»i là Hữu Hình Vô Thể. NgÆ°á»i Ä‘á»c sẽ không tìm thấy ở thÆ¡ Phạm Tăng những khám phá má»›i lạ vá» hình thức. Ông nói những chuyện đã cÅ©, cÅ© nhÆ° trái đất, nhÆ° hà nh tinh, nhÆ° vÅ© trụ, nhÆ° hạt cát, hòn sá»i, con ngÆ°á»i. NhÆ°ng thÆ¡ ông có những tia "mắt sao" dõi buồn vá» má»™t cố nhân xa: Quê nhà từng mảnh con conHiếm có hình ảnh nà o xa xót quê hÆ°Æ¡ng đến thế. Mảnh đất Việt Nam, nhìn từ máy bay xuống, rất khác nhiá»u nÆ¡i: là ng xóm, ruá»™ng đồng san sát, lá»— má»— nhÆ° ô ăn quan, không khác gì những mảnh vá trên tấm áo nâu của ngÆ°á»i là m ruá»™ng. Ngà y Ä‘i, Phạm Tăng đã chụp tấm hình ká»· niệm ấy, Ä‘em may thà nh áo. Quê hÆ°Æ¡ng không còn xa xôi nữa, mà trở thà nh lá»›p da thứ nhì, đắp lên mình, mang theo cùng trá»i, cùng đất. Ở những bÆ°á»›c dừng, chiếc áo da và ng đã sứt chỉ, sá»n vai, ngÆ°á»i nghệ sÄ© lại tìm kim, vá thêm lần nữa, khâu những Ä‘Æ°á»ng mòn vụn rách, ráp những thá»a ruá»™ng, mảnh vÆ°á»n, bá» tre, bụi nÆ°á»›c... Từ tấm áo da nhầu nát quê hÆ°Æ¡ng, ông sống, ông Ä‘i.... * ThÆ¡ ông vẽ con Ä‘Æ°á»ng nghìn trùng hải lý vá» những chuyến Ä‘i "ná»a phiêu lãng, ná»a lÆ°u đầy". Không hà nh khách. Không hà nh lý. Không cả con ngÆ°á»i: Hà nh trang đến cả linh hồn cÅ©ng dÆ°Hà nh trang hữu cÆ¡ và tâm cÆ¡ không cần thiết, nhÆ°ng hà nh trang thÆ¡ có há»a. Há»a là m sáng thÆ¡ và thÆ¡ khÆ¡i mạch cho há»a. Cả hai giao ứng trong đồng thuáºn và nghịch lý nhÆ° má»™t trắc há»a nghiệm sinh những triá»n miên trăn trở của con ngÆ°á»i: Từ cái không đến cái có, cái riêng đến cái chung, cái hữu hình đến cái vô thể. Từ niá»m Ä‘au riêng của má»™t Phạm Tăng lÆ°u vong gần trá»n cuá»™c Ä‘á»i, toát ra cái Ä‘au chung của cõi ngÆ°á»i lÆ°u vong trong chÃnh bản thân mình. Từ ná»—i Ä‘au riêng của má»™t mối tình đứt Ä‘oạn, rạng nở bình minh những mối tình miên viá»…n, thá»±c thụ hiện hình sau cái chết. Những đối cá»±c ấy, Phạm Tăng thể hiện song song trong há»a và thÆ¡. DÆ°á»ng nhÆ° trong thÆ¡ đã có há»a và trong há»a đã có thÆ¡ nhÆ° lá»i Tô Ãông Pha nói vá» VÆ°Æ¡ng Duy ngà y trÆ°á»›c. Phạm Tăng há»a nhÆ° thế nà o? Xé mây là m vải vẽ"Ngông" thì vẽ thế. "Tuyệt vá»ng" vẽ rằng: Năm đầu tay xé rách không gianVá» bức tranh VÅ© Trụ, Phạm Tăng Ä‘á»: Trông lên thiên thể bao laMá»™t vÅ© trụ ngông trong thÆ¡, trong há»a, trong chuyển Ä‘á»™ng và tÆ° tưởng. Ngoảnh lên nhìn tranh, ngÆ°á»i xem không biết tranh minh há»a thÆ¡ hay thÆ¡ phụ Ä‘á» tranh. Cả hai tạo thà nh má»™t chủ Ä‘á», má»™t cÆ¡ cấu, má»™t cà n khôn ngông, thách đố giữa con ngÆ°á»i và vÅ© trụ, giữa cái nhá» vô song và cái lá»›n vô cùng. Há»™i há»a Phạm Tăng khởi hà nh từ những vi phân, vi bản, từ những nguyên tá», những tế bà o của sá»± sống để Ä‘i đến cái vÄ© mô trong vÅ© trụ phổ quát. Tất cả váºn hà nh trong không gian thiên di, thá»i gian biến Ä‘á»™ng: Dòng Ä‘á»i cuồng lÆ°u, vÅ© trụ cà n khôn. Giữa cuồng và cà n, con ngÆ°á»i truân chuyên, váºn chuyển, bức tranh Hữu Hình Vô Thể, phác há»a hà nh trình của luân hồi: Trăm ngà n vạn ức cái taỞ Phạm Tăng, ngÆ°á»i Ä‘i trong vÅ© trụ nhÆ° má»™t tinh thể, nhÆ° tế bà o váºn hà nh trong da thịt, và nhÆ° con ngÆ°á»i luân hồi trong dÄ© nghiệp tá» sinh truyá»n kiếp: Ãi từ đâu? Ãể vỠđâu? Trong vị trà thiên di ấy, con ngÆ°á»i tá»± bản chất đã mang dÆ° vị "lÆ°u vong" Ãi hoà i sao? Liệu có chăng Ä‘Æ°á»ng vá»Lạc loà i trong vÅ© trụ cà n khôn, trạng thái lÆ°u vong gắn liá»n vá»›i số pháºn, váºn mệnh, trở thà nh má»™t định mệnh, má»™t thiên thể, má»™t hằng sáng. TrÆ°á»›c Phặm Tăng, Thanh Quan đã "lÆ°u vong" trên đất nÆ°á»›c: Nhá»› nÆ°á»›c Ä‘au lòng con cuốc cuốc. Cùng Phạm Tăng, Ãặng Ãình HÆ°ng đã sống "lÆ°u vong" trong quản thúc suốt Ä‘á»i: Những chiếc va-li cứ vá» bến lạ. LÆ°u vong, do đó, đối vá»›i nhà thÆ¡ không phải chỉ là sá»± "ra Ä‘i" hiện thá»±c và lý tÃnh, mà còn ẩn những viá»…n du trong tâm linh, trong ná»™i tại: Nghe trôi, không biết trôi mình vỠđâu.Vá» "lÆ°u vong", ngÆ°á»i Việt hải ngoại đã tốn nhiá»u giấy má»±c, bà n cãi, sáng tác... NhÆ°ng mấy ai viết được ngắn gá»n và sâu xa nhÆ° thế? Ná»a trá»i ná»a nÆ°á»›c chênh vênhLÆ°u vong, đối vá»›i Phạm Tăng, dÆ°á»ng nhÆ° không những là sá»± váºn chuyển con ngÆ°á»i trên trái đất, trong không gian tinh cầu, mà còn là hà nh trình du lịch trong thá»i gian, từ thuở sÆ¡ sinh đến lúc bạc đầu: Lang thang khắp mặt địa cầu.Thịt xÆ°Æ¡ng: áo đã ngả mà u hoà ng hôn. Vá»›i ngÆ°á»i lữ hà nh đặc biệt ấy, những chuyến Ä‘i ngoà i trùng lấp những chuyến Ä‘i trong: Chá»— đâu chứa cả thế gian trong lòng.Vá»›i ngÆ°á»i lữ hà nh đặc biệt ấy, Ä‘i nhiá»u, bụi trần đã ngấm và o lục phủ ngÅ© tạng: Trong ta cÅ©ng bụi, rÅ© hoà i chÆ°a ra. Ãi mòn, Ä‘i mãi, nhÆ°ng sau má»—i hà nh trình há»i rằng: Chép lại gì chăng? Má»™t chữ: Không. Thế còn tranh? Vẽ bao nhiêu má»™ng không đầy khoảng không. Và nhÆ° thế, hÆ° vô trở thà nh định mệnh thứ nhì mà ngÆ°á»i nghệ sÄ© Ä‘em và o cuá»™c sống lÆ°u vong trÆ°á»ng cá»u của mình: Thôi chuyến Ä‘i nà y, Ä‘i tay khôngTại đây, vÅ© trụ quan và nhân sinh quan của ngÆ°á»i thÆ¡, ngÆ°á»i há»a đã giao hòa thà nh má»™t khối hÆ° vô: Soi gÆ°Æ¡ng, bóng ảnh, bóng mình... Ä‘á»u không. Phạm Tăng gặp gỡ lÆ°u vong trong định mệnh, trở thà nh bạn Ä‘á»i, nẩy sinh quý tá»: cô Ä‘Æ¡n. Cô Ä‘Æ¡n là "thế hệ thứ nhì", là con đẻ của ná»—i Ä‘au thÆ¡ và há»a. Và là bản thể của sáng tác: Sống cô Ä‘Æ¡n, chết má»™t mìnhNiá»m Ä‘au của há»a sÄ© không còn là ná»—i Ä‘au trừu tượng nữa, mà đã trở thà nh váºt thể, má»™t kết tinh máu thịt, xÆ°Æ¡ng da, toát ra từ tinh lá»±c của cây cá», ngòi bút: Ãục sầu, khoét khổ, đầu tay. Từ hoà n cảnh riêng tÆ° của tác giả, ná»—i Ä‘au trở thà nh má»™t sinh linh, có tâm thức, tri thức và hà nh Ä‘á»™ng. Ná»—i Ä‘au tá»± tạo: Trăm năm khÆ¡i má»™t nguồn Ä‘au tá»± mình, trở thà nh Ä‘á»i sống thứ nhì, hÆ°á»›ng vá» căn cÆ°á»›c của sáng tạo: cái chết. Ãi vÆ¡ vất giữa đêm trÆ°á»ng ngÆ¡ ngácÃã Hà n Mạc Tá», rồi má»™t Ãinh Hùng, giỠđến Phạm Tăng, kết tinh niá»m Ä‘au đến mức thượng thừa, thác loạn: Ôi Thượng Ãế! Tôi vô cùng Ä‘au khổTừ sá»± cách biệt âm dÆ°Æ¡ng, xa lìa thân xác, phát xuất niá»m Ä‘au. Tuyệt đối. Edgar Poe. NhÆ°ng cÅ©ng chÃnh từ niá»m Ä‘au tuyệt đối đó, ngÆ°á»i nghệ sÄ© khám phá chân lý. Chân lý lóe sáng nhÆ° má»™t trá»±c giác, má»™t niết bà n, má»™t Poe-Pháºt: Anh chợt hiểu raSá»± thức tỉnh kể nhÆ° toà n diện, vì từ nay, không cần tìm nữa: em chÃnh là Tâm, mà Tâm chÃnh là em: Ãi tìm đâu nà o biết ở trong Tâm? * Sá»± thức tỉnh không chỉ ở mức Ä‘á»™ âm dÆ°Æ¡ng sát nháºp, giao hòa, mà còn đến cả vá»›i vÅ© trụ vi tinh, vi thể. Hình ảnh giao duyên "mắt sao" lạ và đẹp. Há»a sÄ© lồng sao trong mắt, lồng mắt trong vÅ© trụ, tá»a cái nhìn phổ quát, hòa đồng tinh thể và con ngÆ°á»i, hòa con ngÆ°á»i vá»›i bao la vÅ© trụ. Trong bối cảnh tâm - thân - vÅ© - trụ hợp nhất, không rõ đâu là váºt thể, đâu là khách thể. Tất cả báºt ra má»™t dấu há»i: Sao? Âm vang phiếm định, hÆ° vô, huyá»n bÃ, mà chung nhất, bởi trong - ngoà i - có - không, từ thuở tiên thiên vẫn chỉ là má»™t: Tưởng đâu vÅ© trụ vô hìnhTuy nhiên sá»± xác định không có trong thÆ¡. ThÆ¡ chỉ là phiếm định và những dấu há»i. NgÆ°á»i nghệ sÄ© đặt những câu há»i từ đầu Ä‘á»i đến cuối Ä‘á»i. Không lá»i giải đáp. Khi chÆ°a xÆ°Æ¡ng thịt, nÆ¡i nà o ngụ?Mà nghệ thuáºt cÅ©ng chỉ là má»™t dấu há»i. Nói thế không sợ pháºt ý Phạm Tăng, bởi chÃnh nhà thÆ¡ báo trÆ°á»›c vá»›i chúng ta: Những lá»i thÆ¡, thá»±c là thÆ¡Phải chăng đây là má»™t trong những định nghÄ©a sâu xa nhất của thi ca nói riêng, và của nghệ thuáºt nói chung? Mà chỉ những nghệ sÄ© đã "xoáy từng nét bút" "khoan sâu từng lá»i" má»›i cảm thấy những mịt mùng, bấp bênh, chênh vênh, vô thÆ°á»ng trong sáng tạo. Paris tháng 7-1996
© 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |