Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng
Vũ trụ Phạm Tăng |
Há»™i há»a và thi ca, hai ngà nh nghệ thuáºt
có những tương quan máºt thiết, nhưng hiếm hoi là những nghệ
sĩ là m sáng tỠđược mối tương quan đó trong tác phẩm
của mình, từ Vương Duy.
Há»a sÄ© Phạm Tăng và o thÆ¡, theo lá»i ông "chỉ để trò truyện tâm sá»± vá»›i mình". Ông là m thÆ¡ tà i tá». Sau hà nh trình há»™i há»a dà i cá»§a má»™t há»a sÄ© Việt Nam, gây nhiá»u tiếng vá»ng bên trá»i Tây, táºp thÆ¡ Phạm Tăng đầu tiên ra Ä‘á»i, như má»™t món quà muá»™n. ThÆ¡ kèm phụ bản: hai bức tranh tiêu biểu Phạm Tăng, tượng trưng quan niệm sống và sáng tạo nghệ thuáºt. Bức thứ nhất, há»a sÄ© đặt tên là VÅ© Trụ, và bức thứ nhì, xin tạm gá»i là Hữu Hình Vô Thể. Ngưá»i Ä‘á»c sẽ không tìm thấy ở thÆ¡ Phạm Tăng những khám phá má»›i lạ vá» hình thức. Ông nói những chuyện đã cÅ©, cÅ© như trái đất, như hà nh tinh, như vÅ© trụ, như hạt cát, hòn sá»i, con ngưá»i. Nhưng thÆ¡ ông có những tia "mắt sao" dõi buồn vá» má»™t cố nhân xa: Quê nhà từng mảnh con conHiếm có hình ảnh nà o xa xót quê hương đến thế. Mảnh đất Việt Nam, nhìn từ máy bay xuống, rất khác nhiá»u nÆ¡i: là ng xóm, ruá»™ng đồng san sát, lá»— má»— như ô ăn quan, không khác gì những mảnh vá trên tấm áo nâu cá»§a ngưá»i là m ruá»™ng. Ngà y Ä‘i, Phạm Tăng đã chụp tấm hình ká»· niệm ấy, Ä‘em may thà nh áo. Quê hương không còn xa xôi nữa, mà trở thà nh lá»›p da thứ nhì, đắp lên mình, mang theo cùng trá»i, cùng đất. Ở những bước dừng, chiếc áo da và ng đã sứt chỉ, sá»n vai, ngưá»i nghệ sÄ© lại tìm kim, vá thêm lần nữa, khâu những đưá»ng mòn vụn rách, ráp những thá»a ruá»™ng, mảnh vưá»n, bá» tre, bụi nước... Từ tấm áo da nhầu nát quê hương, ông sống, ông Ä‘i.... * ThÆ¡ ông vẽ con đưá»ng nghìn trùng hải lý vá» những chuyến Ä‘i "ná»a phiêu lãng, ná»a lưu đầy". Không hà nh khách. Không hà nh lý. Không cả con ngưá»i: Hà nh trang đến cả linh hồn cÅ©ng dưHà nh trang hữu cÆ¡ và tâm cÆ¡ không cần thiết, nhưng hà nh trang thÆ¡ có há»a. Há»a là m sáng thÆ¡ và thÆ¡ khÆ¡i mạch cho há»a. Cả hai giao ứng trong đồng thuáºn và nghịch lý như má»™t trắc há»a nghiệm sinh những triá»n miên trăn trở cá»§a con ngưá»i: Từ cái không đến cái có, cái riêng đến cái chung, cái hữu hình đến cái vô thể. Từ niá»m Ä‘au riêng cá»§a má»™t Phạm Tăng lưu vong gần trá»n cuá»™c Ä‘á»i, toát ra cái Ä‘au chung cá»§a cõi ngưá»i lưu vong trong chÃnh bản thân mình. Từ ná»—i Ä‘au riêng cá»§a má»™t mối tình đứt Ä‘oạn, rạng nở bình minh những mối tình miên viá»…n, thá»±c thụ hiện hình sau cái chết. Những đối cá»±c ấy, Phạm Tăng thể hiện song song trong há»a và thÆ¡. Dưá»ng như trong thÆ¡ đã có há»a và trong há»a đã có thÆ¡ như lá»i Tô Ãông Pha nói vá» Vương Duy ngà y trước. Phạm Tăng há»a như thế nà o? Xé mây là m vải vẽ"Ngông" thì vẽ thế. "Tuyệt vá»ng" vẽ rằng: Năm đầu tay xé rách không gianVá» bức tranh VÅ© Trụ, Phạm Tăng Ä‘á»: Trông lên thiên thể bao laMá»™t vÅ© trụ ngông trong thÆ¡, trong há»a, trong chuyển động và tư tưởng. Ngoảnh lên nhìn tranh, ngưá»i xem không biết tranh minh há»a thÆ¡ hay thÆ¡ phụ đỠtranh. Cả hai tạo thà nh má»™t chá»§ Ä‘á», má»™t cÆ¡ cấu, má»™t cà n khôn ngông, thách đố giữa con ngưá»i và vÅ© trụ, giữa cái nhá» vô song và cái lá»›n vô cùng. Há»™i há»a Phạm Tăng khởi hà nh từ những vi phân, vi bản, từ những nguyên tá», những tế bà o cá»§a sá»± sống để Ä‘i đến cái vÄ© mô trong vÅ© trụ phổ quát. Tất cả váºn hà nh trong không gian thiên di, thá»i gian biến động: Dòng Ä‘á»i cuồng lưu, vÅ© trụ cà n khôn. Giữa cuồng và cà n, con ngưá»i truân chuyên, váºn chuyển, bức tranh Hữu Hình Vô Thể, phác há»a hà nh trình cá»§a luân hồi: Trăm ngà n vạn ức cái taỞ Phạm Tăng, ngưá»i Ä‘i trong vÅ© trụ như má»™t tinh thể, như tế bà o váºn hà nh trong da thịt, và như con ngưá»i luân hồi trong dÄ© nghiệp tá» sinh truyá»n kiếp: Ãi từ đâu? Ãể vỠđâu? Trong vị trà thiên di ấy, con ngưá»i tá»± bản chất đã mang dư vị "lưu vong" Ãi hoà i sao? Liệu có chăng đưá»ng vá»Lạc loà i trong vÅ© trụ cà n khôn, trạng thái lưu vong gắn liá»n vá»›i số pháºn, váºn mệnh, trở thà nh má»™t định mệnh, má»™t thiên thể, má»™t hằng sáng. Trước Phặm Tăng, Thanh Quan đã "lưu vong" trên đất nước: Nhá»› nước Ä‘au lòng con cuốc cuốc. Cùng Phạm Tăng, Ãặng Ãình Hưng đã sống "lưu vong" trong quản thúc suốt Ä‘á»i: Những chiếc va-li cứ vá» bến lạ. Lưu vong, do đó, đối vá»›i nhà thÆ¡ không phải chỉ là sá»± "ra Ä‘i" hiện thá»±c và lý tÃnh, mà còn ẩn những viá»…n du trong tâm linh, trong ná»™i tại: Nghe trôi, không biết trôi mình vỠđâu.Vá» "lưu vong", ngưá»i Việt hải ngoại đã tốn nhiá»u giấy má»±c, bà n cãi, sáng tác... Nhưng mấy ai viết được ngắn gá»n và sâu xa như thế? Ná»a trá»i ná»a nước chênh vênhLưu vong, đối vá»›i Phạm Tăng, dưá»ng như không những là sá»± váºn chuyển con ngưá»i trên trái đất, trong không gian tinh cầu, mà còn là hà nh trình du lịch trong thá»i gian, từ thuở sÆ¡ sinh đến lúc bạc đầu: Lang thang khắp mặt địa cầu.Thịt xương: áo đã ngả mà u hoà ng hôn. Vá»›i ngưá»i lữ hà nh đặc biệt ấy, những chuyến Ä‘i ngoà i trùng lấp những chuyến Ä‘i trong: Chá»— đâu chứa cả thế gian trong lòng.Vá»›i ngưá»i lữ hà nh đặc biệt ấy, Ä‘i nhiá»u, bụi trần đã ngấm và o lục phá»§ ngÅ© tạng: Trong ta cÅ©ng bụi, rÅ© hoà i chưa ra. Ãi mòn, Ä‘i mãi, nhưng sau má»—i hà nh trình há»i rằng: Chép lại gì chăng? Má»™t chữ: Không. Thế còn tranh? Vẽ bao nhiêu má»™ng không đầy khoảng không. Và như thế, hư vô trở thà nh định mệnh thứ nhì mà ngưá»i nghệ sÄ© Ä‘em và o cuá»™c sống lưu vong trưá»ng cá»u cá»§a mình: Thôi chuyến Ä‘i nà y, Ä‘i tay khôngTại đây, vÅ© trụ quan và nhân sinh quan cá»§a ngưá»i thÆ¡, ngưá»i há»a đã giao hòa thà nh má»™t khối hư vô: Soi gương, bóng ảnh, bóng mình... Ä‘á»u không. Phạm Tăng gặp gỡ lưu vong trong định mệnh, trở thà nh bạn Ä‘á»i, nẩy sinh quý tá»: cô đơn. Cô đơn là "thế hệ thứ nhì", là con đẻ cá»§a ná»—i Ä‘au thÆ¡ và há»a. Và là bản thể cá»§a sáng tác: Sống cô đơn, chết má»™t mìnhNiá»m Ä‘au cá»§a há»a sÄ© không còn là ná»—i Ä‘au trừu tượng nữa, mà đã trở thà nh váºt thể, má»™t kết tinh máu thịt, xương da, toát ra từ tinh lá»±c cá»§a cây cá», ngòi bút: Ãục sầu, khoét khổ, đầu tay. Từ hoà n cảnh riêng tư cá»§a tác giả, ná»—i Ä‘au trở thà nh má»™t sinh linh, có tâm thức, tri thức và hà nh động. Ná»—i Ä‘au tá»± tạo: Trăm năm khÆ¡i má»™t nguồn Ä‘au tá»± mình, trở thà nh Ä‘á»i sống thứ nhì, hướng vá» căn cước cá»§a sáng tạo: cái chết. Ãi vÆ¡ vất giữa đêm trưá»ng ngÆ¡ ngácÃã Hà n Mạc Tá», rồi má»™t Ãinh Hùng, giỠđến Phạm Tăng, kết tinh niá»m Ä‘au đến mức thượng thừa, thác loạn: Ôi Thượng Ãế! Tôi vô cùng Ä‘au khổTừ sá»± cách biệt âm dương, xa lìa thân xác, phát xuất niá»m Ä‘au. Tuyệt đối. Edgar Poe. Nhưng cÅ©ng chÃnh từ niá»m Ä‘au tuyệt đối đó, ngưá»i nghệ sÄ© khám phá chân lý. Chân lý lóe sáng như má»™t trá»±c giác, má»™t niết bà n, má»™t Poe-Pháºt: Anh chợt hiểu raSá»± thức tỉnh kể như toà n diện, vì từ nay, không cần tìm nữa: em chÃnh là Tâm, mà Tâm chÃnh là em: Ãi tìm đâu nà o biết ở trong Tâm? * Sá»± thức tỉnh không chỉ ở mức độ âm dương sát nháºp, giao hòa, mà còn đến cả vá»›i vÅ© trụ vi tinh, vi thể. Hình ảnh giao duyên "mắt sao" lạ và đẹp. Há»a sÄ© lồng sao trong mắt, lồng mắt trong vÅ© trụ, tá»a cái nhìn phổ quát, hòa đồng tinh thể và con ngưá»i, hòa con ngưá»i vá»›i bao la vÅ© trụ. Trong bối cảnh tâm - thân - vÅ© - trụ hợp nhất, không rõ đâu là váºt thể, đâu là khách thể. Tất cả báºt ra má»™t dấu há»i: Sao? Âm vang phiếm định, hư vô, huyá»n bÃ, mà chung nhất, bởi trong - ngoà i - có - không, từ thuở tiên thiên vẫn chỉ là má»™t: Tưởng đâu vÅ© trụ vô hìnhTuy nhiên sá»± xác định không có trong thÆ¡. ThÆ¡ chỉ là phiếm định và những dấu há»i. Ngưá»i nghệ sÄ© đặt những câu há»i từ đầu Ä‘á»i đến cuối Ä‘á»i. Không lá»i giải đáp. Khi chưa xương thịt, nÆ¡i nà o ngụ?Mà nghệ thuáºt cÅ©ng chỉ là má»™t dấu há»i. Nói thế không sợ pháºt ý Phạm Tăng, bởi chÃnh nhà thÆ¡ báo trước vá»›i chúng ta: Những lá»i thÆ¡, thá»±c là thÆ¡Phải chăng đây là má»™t trong những định nghÄ©a sâu xa nhất cá»§a thi ca nói riêng, và cá»§a nghệ thuáºt nói chung? Mà chỉ những nghệ sÄ© đã "xoáy từng nét bút" "khoan sâu từng lá»i" má»›i cảm thấy những mịt mùng, bấp bênh, chênh vênh, vô thưá»ng trong sáng tạo. Paris tháng 7-1996
© 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |