Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 Phạm Duy
trên đăng trình đến vô cực

     Ãạo Ca và Thiá»n Ca, hai tá»±a đỠcó tính cách song song nhưng không đồng nhất, được sáng tác trong hai bối cảnh dị biệt, cách nhau hai mươi năm. Vá»›i hai Phạm Duy khác nhau. Cả hai Ä‘á»u Ä‘i ra ngoài hành trình âm nhạc đại chúng cá»§a Phạm Duy. Không có những yếu tố cận nhân tình như: quê hương, ca dao, dân tá»™c... Ãạo Ca mở đưá»ng và Thiá»n Ca kết thúc cuá»™c hành trình tìm đạo cá»§a má»™t kẻ ngoại đạo.
     Trong vòng tá»­ sinh cá»§a kiếp ngưá»i (trầm trong bể khổ), Ãạo Ca cất lá»i mầu nhiệm thiết tha, đưa ta vào chặng đầu cá»§a giáo lý nhà Phật. Nhạc Phạm Duy, thÆ¡ Phạm Thiên Thư, giá»ng hát thiên sứ Thái Thanh hướng dẫn "chúng sinh" -từ cõi vô minh- lắng nghe số kiếp trầm luân cá»§a chính mình mà vượt trùng luân hồi, tìm vá» bến giác:
  Xưa em là kiếp chim, chết mục trên đưá»ng nhá»
  Anh là cá»™i băng mai, để tang em, chá» mấy thuở...
  .....
  Mai sau chá» nhau nhé, đầu thai vào kiếp hoa
  Chốn mây má» phiêu bạt, chỠđợi chim hót ca...
     Nhạc Phạm Duy trong Ãạo Ca thanh thoát và thắm thiết như tâm hồn má»™t thiá»n sư, tuy đã gá»™t rá»­a "lòng trần" nhưng vẫn còn tha thiết ngoái lại dÄ© vãng vá»›i luyến tiếc và u hoài. Giá»ng hát pha lê Thái Thanh cất lên, nguyện cầu, vút cao, thăm thẳm, thánh thiện mà Ä‘am mê như muốn hướng dẫn con ngưá»i cư xá»­ vá»›i nhau trong đạo đức và nhân ái :
  Thương ngưá»i như thương mình
  Thương ngưá»i như thương thân.
     Ãạo Ca "phổ nhạc" giáo lý cÆ¡ bản và sÆ¡ đẳng cá»§a nhà Phật. Là Phật pháp hiểu theo nghÄ©a đại chúng : hành thiện để kiếp sau khá hÆ¡n kiếp trước, vì :
  Sinh tá»­ vẫn còn đây
  Ãá»i này qua Ä‘á»i ná»
  Tá»­ sinh vẫn còn kia...
     Phạm Duy và Phạm Thiên Thư dưá»ng đã thÆ¡ má»™ng hoá kinh Ä‘iển nhà Phật : Ä‘em tình yêu vào đất Phật. Nhưng hồn cá»§a Ãạo Ca má»›i chỉ là hồn bướm mÆ¡ tiên, là tình yêu chưa kịp bước vào vưá»n địa đàng đã "thoảng nghe tiếng chầy kình" cá»§a thiá»n sư Không Lá»™ mà giật mình tỉnh ngá»™ quay vá» vá»›i đạo lý. Tình yêu trong Ãạo Ca là thứ tình ná»­a chừng xuân : tình yêu diệt dục. Ãạo Ca thuá»™c vá» Ãạo, là ý thức muốn giác ngá»™, Ä‘ang tìm đưá»ng giác ngá»™, nhưng má»›i Ä‘i được ná»­a đưá»ng. Ãạo ca Tâm Xuân kết thúc cuá»™c hành hương bên bá» nghi vấn :
  Mùa xuân có không? Hay là cõi Tâm?
  Mùa xuân có không? hay là cõi Không?
*

    Thiá»n Ca, hai mươi năm sau, Phạm Duy phá giá»›i, bước ra ngoài vòng đạo lý, vì đã thấy chính mình. Phạm Duy trong Thiá»n Ca xác định ná»™i dung giác ngá»™, qua ngả tá»± giác, bằng chính sá»± sống. Thiá»n Ca thuá»™c vá» Ä‘á»i.Thiá»n Ca là Sinh Ca, là Tình Ca, xa và cao hÆ¡n Ãạo Ca trong triết lý. Thiá»n Ca thể hiện bến giác cho nên Thiá»n Ca gần ngưá»i mà cÅ©ng rất xa ngưá»i. Chặng đưá»ng từ Ãạo đến Thiá»n cá»§a Phạm Duy gồm thâu hành trình hÆ¡n bảy mươi năm sống và sáng tạo. Thiá»n Ca tổng kết hành trình ấy, đồng thá»i xác định phong cách nghệ sÄ© cá»§a Phạm Duy, má»™t phong cách rất Thiá»n, rất Ãạo mà lại phản Thiá»n, ngoại Ãạo.

     Phản Thiá»n, bởi vì muốn đạt tá»›i trạng thái thượng đỉnh (giác ngá»™, niết bàn, phật tánh...) thì phải sống xa tục lụy, tÄ©nh tâm, tham thiá»n nhập định. Con đưá»ng tá»›i Thiá»n tịch lặng, cô đơn. Phong cách sống vá»›i, sống vì quần chúng, tác phong trình diá»…n cá»§a Phạm Duy, tá»± nó, có ná»™i dung sinh động, má»™t tư chất phản Thiá»n. Tuy phản Thiá»n nhưng lại rất Thiá»n vì ba đặc trưng khai phóng nhân sinh cá»§a Thiá»n(1): trá»±c nhận, vô ngôn và vô ngã luôn luôn hiện diện trong Phạm Duy, con ngưá»i và tác phẩm.

*

     Âm nhạc là má»™t nghệ thuật dá»±a trên hai yếu tố căn bản : vô ngôn và trá»±c nhận. Âm nhạc đến hoặc không đến vá»›i chúng ta. Chúng ta cảm hoặc không cảm má»™t bản nhạc. Vá»›i âm nhạc, không có vấn đỠ: hiểu hoặc không hiểu. Vá»›i âm nhạc không cần lý luận, dẫn giải. Âm nhạc là vô ngôn, là thứ ngôn ngữ thượng từng. Phạm Duy tận dụng hai tính chất trá»±c cảm và vô ngôn cá»§a âm nhạc để nói, để sống và để sáng tác trong suốt cuá»™c Ä‘á»i. Cái há»c cá»§a Phạm Duy dày trưá»ng Ä‘á»i hÆ¡n trưá»ng há»c. Phạm Duy đạt tá»›i cao độ cá»§a nghệ thuật không bằng con đưá»ng tri thức, lý luận mà bằng trá»±c cảm: sáng tác chá»›p nhoáng má»™t bản nhạc trong giây lát, đặt lá»i cho má»™t bài ca trong vài sát na. Phạm Duy chưa từng khổ công há»c nhạc trước khi sáng tạo ra những tuyệt phẩm Nương Chiá»u (1947), Bà Mẹ Gio Linh (1948), Vá» Miá»n Trung (1948)... Bản nhạc đầu tay Cô Hái MÆ¡ (1942) đã mang đặc chất Phạm Duy. Và Thiá»n Ca là sản phẩm làm trong má»™t đêm để xưng tụng ngưá»i tình. Bản chất Phạm Duy chống lại và khinh thưá»ng cái há»c hàn lâm. Vá» "cái biết" cá»§a mình, Phạm Duy thưá»ng nói "tôi há»c lóm". Ãối vá»›i đám "há»c sÄ©", Phạm Duy là ngưá»i ngoại đạo. Tư chất coi thưá»ng sách vở, sáng tác đột xuất, thấy nhanh, không qua trung gian cá»§a tư tưởng ấy cÅ©ng là má»™t tư chất rất Thiá»n.

     Khi Thiá»n cho rằng tư tưởng là thá»§ phạm dẫn đến vô minh, thì má»™t cách gián tiếp, Thiá»n đã nhìn nhận ná»™i dung cá»§a giác ngá»™ là sáng tạo, là tá»± do tuyệt đối, hai yếu tố cÆ¡ bản để mở cá»­a vào vô cá»±c và vÄ©nh cữu. Mà cuá»™c đăng trình đến vô cá»±c ấy, trong Thiá»n gá»i là bến giác, Phạm Duy đã trá»±c nhận từ thuở thiếu thá»i:

  Ngưá»i Ä‘i trên dương gian
  Thở hÆ¡i gió từ ngàn năm
  Gió lung lay Hoành SÆ¡n
  Gió dâng cao Biển Ãông
  Ngưá»i Ä‘i trong thanh xuân
  Sưởi hương nắng như lá»­a sống
  Máu sôi như sắc trá»i
  Bước nhanh vượt chân Ä‘á»i
  .....
  Ngưá»i Ä‘i trong không gian
  Nhịp xe uốn vòng tá»­ sinh
  Bánh xe tang ngoại ô
  Chiếc nôi trong vòng hoa
  Ngưá»i Ä‘i trong nhân gian
  .....
  Ngưá»i Ä‘i nghe xa xăm
  Mà chưa thấy bồn chồn chân
  Bước Ä‘i trong thá»i gian
  Vướng bao nhiêu lòng thương
  Ngưá»i Ä‘i trong thiên nhiên
        (Lữ Hành - 1953)
*

     Sau này Phạm Duy chá»n Lữ Hành làm tín Ä‘iá»u (credo) trên đưá»ng sáng tác cÅ©ng dá»… hiểu bởi Lữ Hành "tuyên ngôn" triết lý sống và sáng tạo cá»§a Phạm Duy: Tá»± Do và Trá»±c Cảm.

     Ãá»™ng lá»±c nào đã khiến Phạm Duy "trá»±c cảm" rằng con ngưá»i "tá»± do" có thể Ä‘i đến muôn chiá»u: Ä‘i "trên dương gian", Ä‘i "trong thanh xuân", Ä‘i  "trong không gian", Ä‘i "trong thiên nhiên"... nghÄ©a là Ä‘i tá»›i vô tận? Và Ä‘i bằng gì? Ta Ä‘i bằng má»™t sợi tÆ¡ (Má»™ng Du - 1959). Hẳn là tình yêu chứ không phải cái gì khác. Ngoài tính chất giăng mắc, mong manh, tình yêu là lần đầu tiên cái tôi thoạt biết có cái khác tôi (ngưá»i khác). Cái tôi, cho đến bây giá», tưởng như bất khả phân. GiỠđây, tá»± chẻ đôi ra: cùng má»™t lúc vừa xác định cái tôi vừa từ bá» cái tôi để nhập vào ngưá»i khác (Suzuki). Nhập như thế nào? Nhập bằng hai nẻo: thể xác và tâm linh. Tình yêu làm cho cái tôi mất Ä‘i (vô ngã) trong đối tượng (ngưá»i mình yêu) và đồng thá»i cÅ©ng đòi quyá»n chiếm hữu đối tượng đó. Trước tình yêu, cái tôi tá»e ra để rước cái khác vào mình. Cái tôi tan vào trong cái khác. Cái khác kia chính là tá»± do cá»§a con ngưá»i. Tình yêu là bước đầu cá»§a vô ngã. Tình yêu vừa đưa đến tá»± do, vừa triệt tiêu tá»± do vì ta Ä‘em tá»± do cá»§a mình cho ngưá»i khác. Mâu thuẫn đó nằm trong những nghịch lý sâu xa nhất cá»§a cuá»™c Ä‘á»i. Những kẻ Ä‘a tình, muốn "cho" nhiá»u lần, thưá»ng khôn ngoan lÅ©y tiến đối tượng tá»± do: "cho rồi xin lại tá»± do" (Cho Nhau - 1957). Nhưng lÅ©y tiến tá»± do cÅ©ng là má»™t hình thức vÄ©nh cữu. Cho nên Phạm Duy vừa Ä‘a tình vừa chung tình:

  Dìu nhau sang bên kia thế giá»›i
  Dìu nhau nương thân ven chín suối
  Dắt dìu vá» tá»›i xa vá»i, Ä‘á»i Ä‘á»i
  Dìu nhau đưa nhau vào nghìn thu
        (Thương Tình Ca - 1956)
     à thức vÄ©nh cữu thiên thu trong lòng này (Lữ Hành) và vô cá»±c "đừng cho không gian đụng thá»i gian" (Thương Tình Ca) không chỉ thấy trong những bản tình ca mà còn rải rác trong toàn bá»™ tác phẩm Phạm Duy: bằng ý nhạc mở rá»™ng tá»›i vô cùng trong Chiá»u Vá» Trên Sông (1956), bằng ý nhạc và lá»i ca lồng lá»™ng biển trá»i trong Viá»…n Du (1953), trong Mẹ Trùng Dương (1963-64), hoặc đến trong thăm thẳm lòng ngưá»i như Tâm Ca (1964-65), đến bằng tình yêu truyá»n kiếp trong Rong Ca (1988).
 Ã thức vÄ©nh cá»­u tá»±u trung là sá»± mở rá»™ng cõi lòng "đêm đêm ngưá»i mở lòng ra" (Má»™ng Du) để "cho nhau cả bốn trùng dương" (Cho Nhau), để "yêu nhau như lòng đại dương" (Tình Hoài Hương): Phật gá»i là tâm, là phật, là giác ngá»™, và là ná»™i dung cá»§a Thiá»n.

*

     Tiếng chuông và tiếng kinh, như Phạm Duy kể lại, là những ấn tượng tình cỠđến vá»›i nhạc sÄ© từ thuở ấu thá»i :

 "Lúc còn nhá», vì mẹ tôi là má»™t Phật tá»­ thuần thành cho nên tôi hay được theo mẹ Ä‘i tá»›i các nÆ¡i lá»… bái nổi tiếng như Chùa Thầy, Chùa Hương, Ãá»n Sòng Phố Cát. Tôi biết tụng kinh, thuá»™c làu Kinh Bát Nhã : "Xá lợi tá»­, Sắc bất dị Không, Không bất dị Sắc, Sắc tức thị Không, Không tức thị Sắc. Thụ, Tưởng, Hành, Thức diệc phục như thị". Thuá»™c làu kinh kệ nhưng tôi chẳng hiểu gì hết!"
     Chính cái chá»— chẳng hiểu gì hết ấy má»›i là cốt tá»­, nó triá»n miên Ä‘i vào cõi nhạc Phạm Duy. Vì nếu Phạm Duy "hiểu hết" thì không phải Thiá»n. Không có Thiá»n Ca. Dưá»ng như, từ bước "đưá»ng vá» thôn xóm buồn teo, xa xa tiếng chuông chùa gieo" ở huyện Gio Linh 1948, tiếng chuông và ngưá»i mẹ đã gắn liá»n thành tiếng ná»™i tâm "me Æ¡i, me Æ¡i, chuông chùa nào la đà" gá»i từ lòng Ngưá»i Vá» (1954) khÆ¡i sâu đến Mẹ Trùng Dương, Biển Mẹ (1964), khiến những cuá»™c gặp gỡ đắm say nhất trong Ä‘á»i tình cá»§a Phạm Duy luôn luôn nhuốm mầu đạo lý : Gặp nhau trong kinh cầu má»™t hồi chuông (Tìm Nhau - 1956), bao dung: Tình thương nhân thế bao la (Xuân Thì - 1963) và nhân ái: Thương Ä‘á»i thương lẫn nhau trong chiá»u (Chiá»u Vá» Trên Sông), đôi khi trá»±c tiếp gá»i vá» cá»­a Phật:
  Xa xa có tiếng kinh cầu
  Chiá»u trên dương thế mang sầu mênh mông
                      (Xuân Thì)
     Vậy, cái mà Phạm Duy bảo là "chẳng hiểu gì hết" có thá»±c là "chẳng hiểu" hay chính là "ý thức vỠđạo"? vá» lòng nhân ái? vá» tình ngưá»i? đã nhập tâm nhạc sÄ© từ lúc lá»t lòng, tiá»m ẩn trong vô thức (ca dao, dân ca... có lẽ cÅ©ng xâm nhập Phạm Duy như thế) và má»—i khi có má»™t động lá»±c thúc đẩy, chúng lại bật ra trong sáng tác: Ãạo trong Phạm Duy không do tư tưởng mà ra, cÅ©ng không do chá»§ đích hành Ãạo mà ra. Ãạo trong Phạm Duy từ vô tâm mà ra. Và vô tâm là bản chất sâu xa, là nguyên lý cá»§a Thiá»n.

*

     Bản chất sống và sáng tác cá»§a Phạm Duy, do đó, vừa có chất Thiá»n vừa phản Thiá»n. Bản chất đó được cụ thể hóa và âm nhạc hóa trong Thiá»n Ca.

     Cái cõi thinh không muôn chiá»u mà Phạm Duy đã trá»±c cảm trong bài Lữ Hành cách đây 40 năm, phải đến Thiá»n Ca má»›i mở ra toàn diện trong cung giai âm nhạc. Bước vào Thiá»n Ca là má»™t thinh không vô tận, vang trong thanh âm, xin tạm gá»i là "gian âm": âm nhạc trong không gian và âm nhạc trong thá»i gian. Hòa âm cá»§a Duy Cưá»ng ở đây là má»™t thá»­ nghiệm: "nghiệm âm". Âm nhạc bình thưá»ng chỉ là nghệ thuật âm thanh dá»™i lên trong má»™t khoảnh khắc thá»i gian nhất định. Nhưng ở nghiệm âm này, Duy Cưá»ng đã tạo thêm được chiá»u dày thứ nhì: chiá»u dày không gian, rồi từ đó biến tiết, tác sinh các chiá»u khác: dương gian, nhân gian... khiến cõi thinh không cá»§a Phạm Duy dày thêm, sâu thêm, biá»n biệt, trở thành vô cùng vô tận...

     Cõi thinh không ấy, do đó, không chỉ là má»™t không gian thuần túy mà còn là cõi không sinh động, cõi không "đầy ắp sinh trùng", những vi bản cá»§a Ä‘á»i sống. Giữa không gian sinh động ấy, giá»ng Thái Hiá»n, xuất thần, cất lên, mê hoặc, quyến rÅ© ngưá»i nghe ngay từ phút nhập Thiá»n:

  Thinh không
  Trống trải mênh mông
  Rá»™ng rãi vô cùng
  Cao thấp vô lưá»ng
  À a a bá»—ng
  Ãầy ắp sinh trùng
  ...
     Bản chất Thiá»n lá»™ ra rõ hÆ¡n khi ý thức "vô ngã" từ từ nhập thinh không âm nhạc: tất cả là tôi mà cÅ©ng là chung.

     Vá» phần nhạc, Phạm Duy khai phóng má»™t vÅ© trụ âm thanh má»›i lạ, khác xa vá»›i những tiết Ä‘iệu "cổ Ä‘iển". Nghiệm âm cá»§a Duy Cưá»ng đưa thính giả vào thế giá»›i cuồng quay âm sắc. Cái thinh không đầy ắp sinh trùng ấy phải chăng là má»™t hệ thái dương "đầy ắp" hành tinh cưu mang sá»± sống? Rồi các "hệ thái dương" ấy cÅ©ng chỉ là hư vô, hư ảo:

  Nhất nhất trùng trùng
  Nhưng cÅ©ng là không.
*

     Nguyên lý tương đối cá»§a cuá»™c Ä‘á»i kẽo kẹt trong tiếng võng. Tiếng võng xâm nhập tiá»m thức chúng ta từ thuở ấu thá»i. Ãến tuổi hoàng hôn, ngưá»i nghệ sÄ© tóc trắng chợt thấy "cõi tá»­, cõi sinh, cõi tình, cõi hận, núi đợi, vá»±c chá», niá»m vui, ná»—i khổ"... (Thiá»n Ca 2) nằm gá»n trong cấu trúc tiếng võng xa xưa: chao đảo giữa đôi bá» tương đối. Nhưng chính cái cảm giác Ä‘u đưa ấy cÅ©ng chỉ là ngoại tưởng, cập bến giác rồi thì ở đâu, tâm cÅ©ng lặng, tâm không Ä‘u đưa: Ta nằm đó... nằm im má»i chá»— (Thiá»n Ca 2).

     Nhạc sÄ© linh cảm và sống những Ä‘iá»u đó từ thuở ấu thá»i, trong tiá»m thức, rồi má»™t chiá»u nằm võng tại Thị Trấn Giữa Ãàng, Phạm Duy thấy tất cả. Ãá»™t xuất và trá»±c ngá»™. Thế là Thiá»n. Không cần giải thích. Những "nhá»i Ä‘ang bàn" ở đây chỉ là phù phiếm.

     Ai chẳng biết tình yêu, khổ Ä‘au, cái đẹp... tất cả Ä‘á»u chênh vênh. Nhạc sÄ© "hát" cái chênh vênh, để chào hạnh phúc: lúc thấy hạnh phúc thì hưởng, đừng thắc mắc, đừng đòi há»i, đợi chá». Hạnh phúc là má»™t loài hoa không tên, không sắc không hương, mà như lòng tôi lá»™ng lẫy thÆ¡m lừng tá»a ra bốn hướng (Thiá»n Ca 3). Nhạc má»i gá»i, dịu dàng đắm say, mê hoặc. Nhạc tá»a hương và tiếng hát Thái Hiá»n xoáy vào tâm ta cả "bốn trùng dương" quyến rÅ©.
     Nếu tình yêu mở cá»­a cho Phạm Duy bước vào vô tận từ thuở Lữ Hành thì đến Thiá»n Ca, bản chất vô ngã cá»§a tình yêu má»›i được Phạm Duy "phổ nhạc". Thiá»n Ca 5 mang tên Xuân. Xuân là mùa xuân? Xuân là tên má»™t ngưá»i? Xuân là tình yêu? Làm sao biết được? Nhưng khi hát "ngưá»i ngưá»i hung dữ, trừ tôi", chá»› tưởng: Tôi là Phạm Duy. Không phải. Tôi đây là Xuân, cái tôi bất định:

  Là xuân con bướm hút nhụy xuân tình
  Là gió xuân hồng, là cÆ¡n xuân vÅ©
  Là ý thÆ¡ nồng trang giấy xuân thư.
     Phạm Duy giải thích vá» nhạc lý: "Nhạc ban ngày, mở đầu là những nét roi, nhát chém cá»§a cuá»™c Ä‘á»i. Rồi là những lá»i vãn ca. Rồi nhạc trở nên mặn mà, tha thiết"... Bản chất vô ngã cá»§a tình yêu, hay sá»± tan loãng cá»§a con ngưá»i trong nhau -"mất Ä‘i" trong nhau- băng trinh cất lên qua giá»ng hát Thái Hiá»n:
  Tôi là tôi, tôi cÅ©ng là em
  Em là tôi, em cÅ©ng là anh.
     Không phải ở đâu và lúc nào ta cÅ©ng thấy được những "mất mát trong nhau" đó: Phạm Duy xưng tụng tình yêu từ hÆ¡n ná»­a thế ká»· nay, sáng tác những bản tình ca tha thiết nhất cho nhiá»u thế hệ yêu đương. Nhưng đến Thiá»n Ca, Phạm Duy má»›i thấy, má»›i Ä‘em bản chất vô ngã cá»§a tình yêu vào âm nhạc. Sá»± trá»±c nhận ấy là Thiá»n. Là bến ngá»™. Bến tình.

     Thiá»n Ca 6 đưa tình vào bến giác. Cuá»™c ngá»™ tình thể hiện trên má»™t giai Ä‘iệu dục tính, âm hao Ả Rập. Sóng tình chập chá»n, chợt đến và cÅ©ng chợt Ä‘i, liêu trai như chưa từng hiện hữu: Ta chưa ôm em thì mất em.

     Thiá»n Ca 7, Phạm Duy tổng kết bản chất yêu đương cá»§a chính mình: vừa chung tình, vừa Ä‘a tình:

  Yêu má»™t vạn ngưá»i như má»™t ngưá»i thôi
  ...
  Hai mươi tuổi Ä‘á»i yêu không kịp nói
  Bảy mươi tuổi trá»i yêu cÅ©ng vậy thôi.
     Thiá»n Ca 8 mở rá»™ng tình yêu sang tình Ä‘á»i: ăn, chÆ¡i, sống, chết, yêu, ghét, khóc, cưá»i, nhá»›, quên ... những "nổi trôi" cá»§a kiếp ngưá»i. Niá»m lạc quan cá»§a Phạm Duy vá»›i cuá»™c Ä‘á»i được thể hiện qua tiếng nhạc mà ông gá»i là "nhạc cưá»i". Tiếng nhạc an nhiên, tá»± tại., lá»i ca giản dị tối Ä‘a: Ä‚n cho vừa, chÆ¡i cho thật, sống cho thẳng, chết cho ngay... Không có triết lý, không cần triết lý. Sống và hát được như vậy đã là Ä‘á»i rồi, là đã Ä‘á»i rồi. Là cõi giác đấy!

     Nếu cõi Ä‘á»i là "cõi tạm" thì dại gì chúng ta không Ä‘i chÆ¡i "cõi khác": Phạm Duy "rong ca" nÆ¡i thiên đàng và địa ngục trong Thiá»n Ca 9, má»›i hay thiên đưá»ng kia cÅ©ng tối om và tưởng địa ngục Ä‘en, ngục sáng hÆ¡n đèn. Thiá»n Ca 9 phá vỡ ảo tưởng: tốt xấu, trắng Ä‘en, thiên đàng địa ngục. Tất cả chỉ là tương đối. Bản chất con ngưá»i Ä‘u đưa giữa hai bá» Ä‘en trắng. Vậy phân biệt làm chi? Hình ảnh Thượng Ãế bên cạnh thiếu nữ khá»a thân mách rằng Thượng Ãế chỉ là ngưá»i vá»›i những yêu thương, khát vá»ng thầm kín nhất.

     Thiá»n Ca Nhân Quả kết thúc cuá»™c đăng trình bằng má»™t vòng tròn: tròn như viên đạn, tròn như trái đất, vòng vÅ© trụ, vòng tá»­ sinh, vòng luân hồi, vòng tay ôm ấp, vòng thai bụng mẹ... Nhạc thương tưởng:

  Tròn như viên đạn đồng Ä‘en
  Ãã khô vết máu quên miá»n chiến tranh
  Tròn như trái đất yên lành
  Muôn loài như má»™t cõi sinh vẹn toàn.
     Từ viên đạn đồng Ä‘en, là công cụ, là tay sai cá»§a chiến tranh, chuyên nghá» sản xuất những vÅ©ng lầy xương máu, Phạm Duy đã vê vết máu, sấy khô những Ä‘au thương, cô lại thành hạt bụi. Hạt bụi tái sinh thành trái tim trên má»™t trần gian yên lành, yêu thương, tha thứ.
  Tròn anh tim trẻ miên man
  Trái tim trăm tuổi má»›i hoàn cÆ¡ duyên.
  Tròn em tung tóe cánh tiên
  Chim không má»i cánh triá»n miên phận mình
  Tròn như lá»i hứa chung tình
  Chưa tròn nhân quả tái sinh còn nhiá»u
     Hứa hẹn tái sinh còn nhiá»u mang thông Ä‘iệp hy vá»ng: tái sinh trong sáng tạo, luân hồi trong sá»± sống vÄ©nh cá»­u cá»§a nghệ thuật. Toàn bá»™ tác phẩm cá»§a Phạm Duy nói lên niá»m lạc quan vá» con ngưá»i, vá» sức biến thiên cá»§a sáng tạo, vá» sá»± há»™i ngá»™ vá»›i vÄ©nh cá»­u. HÆ¡n má»™t cuá»™c Ä‘á»i bầm dập chiến tranh, Phạm Duy ghi lại má»™t chữ Quên. Chữ Quên đó phải chăng là cõi Tâm cá»§a ngưá»i nghệ sÄ© lặng trong cõi Thiá»n sâu xa nhất?

*

     Sáng tác chẳng qua là động tác phản lại bản thân: Ä‘i tìm vÄ©nh cá»­u và vÄ©nh cá»­u chỉ có được sau khi chết. Nhưng con ngưá»i vốn dÄ© sợ chết và chống lại cái chết. Cho nên sáng tác luôn luôn nghịch lý vá»›i bản thân. Phạm Duy không thoát khá»i qui luật ấy: Thiá»n Ca là má»™t tác phẩm tổng hợp những nghịch lý cá»§a Phạm Duy trong cuá»™c tình, trong cuá»™c sống.

Paris 20-6-1993
 Chú thích
(1) Thiá»n khai phóng phần năng lá»±c ná»™i tại tích lÅ©y trong con ngưá»i. Nguồn năng lá»±c tá»± nhiên ấy, trong hoàn cảnh thông thưá»ng, vì những gò bó xã há»™i, gò bó trí thức, gò bó kiến thức, bị dồn ép, vặn tréo Ä‘i đến độ không thể nào thoát ra được. Thiá»n đưa ra phương thức khai phóng nhân sinh, trá»±c tiếp kêu gá»i ánh sáng bằng chứng nghiệm bản thân thay vì kiến thức sách vở vì chính kiến thức ấy tạo ra cho ta đủ thứ vấn đỠđể không bao giá» giải quyết được, chính nó là nguồn gốc cá»§a sá»± vô minh nên cần dẹp nó ra má»™t bên, nhưá»ng chá»— cho má»™t cái gì khác siêu đẳng hÆ¡n, cao hÆ¡n, minh triết hÆ¡n (Suzuki).

     Ná»™i dung cá»§a giác ngá»™ cần phải trá»±c nhận, không qua trung gian cá»§a ngôn ngữ và sách vở. Ngôn ngữ là sản phẩm cá»§a nhân duyên, bản chất luôn luôn biến đổi theo thị hiếu và thành kiến xã há»™i. Ngôn ngữ đôi khi phản bá»™i lại con ngưá»i, phản bá»™i sá»± thật, cho chúng ta má»™t nhận định hư giả vá» sá»± vật. Vì vậy muốn thấu triệt má»™t vấn Ä‘á», chúng ta phải vận dụng khả năng ná»™i tại. Trước những cá»±c Ä‘iểm cá»§a cuá»™c Ä‘á»i như khổ Ä‘au, khoái lạc, hạnh phúc... con ngưá»i không nói nữa, không suy nghÄ© nữa, không phân biệt cái tôi nữa: Cho nên trá»±c nhận, vô ngôn, vô ngã là biện chứng cá»§a Thiá»n trước vô cùng, vô cá»±c. Nói cách khác, Thiá»n mở cá»­a cho chúng ta đến vô cá»±c bằng những ngả trá»±c nhận, vô ngôn, vô ngã.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]