Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Phạm Duy
trên đăng trình đến vô cực

     Ãạo Ca và Thiá»n Ca, hai tá»±a Ä‘á» có tính cách song song nhÆ°ng không đồng nhất, được sáng tác trong hai bối cảnh dị biệt, cách nhau hai mÆ°Æ¡i năm. Vá»›i hai Phạm Duy khác nhau. Cả hai Ä‘á»u Ä‘i ra ngoài hành trình âm nhạc đại chúng của Phạm Duy. Không có những yếu tố cận nhân tình nhÆ°: quê hÆ°Æ¡ng, ca dao, dân tá»™c... Ãạo Ca mở Ä‘Æ°á»ng và Thiá»n Ca kết thúc cuá»™c hành trình tìm đạo của má»™t kẻ ngoại đạo.
     Trong vòng tá»­ sinh của kiếp ngÆ°á»i (trầm trong bể khổ), Ãạo Ca cất lá»i mầu nhiệm thiết tha, Ä‘Æ°a ta vào chặng đầu của giáo lý nhà Phật. Nhạc Phạm Duy, thÆ¡ Phạm Thiên ThÆ°, giá»ng hát thiên sứ Thái Thanh hÆ°á»›ng dẫn "chúng sinh" -từ cõi vô minh- lắng nghe số kiếp trầm luân của chính mình mà vượt trùng luân hồi, tìm vá» bến giác:
  XÆ°a em là kiếp chim, chết mục trên Ä‘Æ°á»ng nhá»
  Anh là cá»™i băng mai, để tang em, chá» mấy thuở...
  .....
  Mai sau chá» nhau nhé, đầu thai vào kiếp hoa
  Chốn mây má» phiêu bạt, chỠđợi chim hót ca...
     Nhạc Phạm Duy trong Ãạo Ca thanh thoát và thắm thiết nhÆ° tâm hồn má»™t thiá»n sÆ°, tuy đã gá»™t rá»­a "lòng trần" nhÆ°ng vẫn còn tha thiết ngoái lại dÄ© vãng vá»›i luyến tiếc và u hoài. Giá»ng hát pha lê Thái Thanh cất lên, nguyện cầu, vút cao, thăm thẳm, thánh thiện mà Ä‘am mê nhÆ° muốn hÆ°á»›ng dẫn con ngÆ°á»i cÆ° xá»­ vá»›i nhau trong đạo đức và nhân ái :
  ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i nhÆ° thÆ°Æ¡ng mình
  ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i nhÆ° thÆ°Æ¡ng thân.
     Ãạo Ca "phổ nhạc" giáo lý cÆ¡ bản và sÆ¡ đẳng của nhà Phật. Là Phật pháp hiểu theo nghÄ©a đại chúng : hành thiện để kiếp sau khá hÆ¡n kiếp trÆ°á»›c, vì :
  Sinh tá»­ vẫn còn đây
  Ãá»i này qua Ä‘á»i ná»
  Tá»­ sinh vẫn còn kia...
     Phạm Duy và Phạm Thiên ThÆ° dÆ°á»ng đã thÆ¡ má»™ng hoá kinh Ä‘iển nhà Phật : Ä‘em tình yêu vào đất Phật. NhÆ°ng hồn của Ãạo Ca má»›i chỉ là hồn bÆ°á»›m mÆ¡ tiên, là tình yêu chÆ°a kịp bÆ°á»›c vào vÆ°á»n địa đàng đã "thoảng nghe tiếng chầy kình" của thiá»n sÆ° Không Lá»™ mà giật mình tỉnh ngá»™ quay vá» vá»›i đạo lý. Tình yêu trong Ãạo Ca là thứ tình ná»­a chừng xuân : tình yêu diệt dục. Ãạo Ca thuá»™c vá» Ãạo, là ý thức muốn giác ngá»™, Ä‘ang tìm Ä‘Æ°á»ng giác ngá»™, nhÆ°ng má»›i Ä‘i được ná»­a Ä‘Æ°á»ng. Ãạo ca Tâm Xuân kết thúc cuá»™c hành hÆ°Æ¡ng bên bá» nghi vấn :
  Mùa xuân có không? Hay là cõi Tâm?
  Mùa xuân có không? hay là cõi Không?
*

    Thiá»n Ca, hai mÆ°Æ¡i năm sau, Phạm Duy phá giá»›i, bÆ°á»›c ra ngoài vòng đạo lý, vì đã thấy chính mình. Phạm Duy trong Thiá»n Ca xác định ná»™i dung giác ngá»™, qua ngả tá»± giác, bằng chính sá»± sống. Thiá»n Ca thuá»™c vá» Ä‘á»i.Thiá»n Ca là Sinh Ca, là Tình Ca, xa và cao hÆ¡n Ãạo Ca trong triết lý. Thiá»n Ca thể hiện bến giác cho nên Thiá»n Ca gần ngÆ°á»i mà cÅ©ng rất xa ngÆ°á»i. Chặng Ä‘Æ°á»ng từ Ãạo đến Thiá»n của Phạm Duy gồm thâu hành trình hÆ¡n bảy mÆ°Æ¡i năm sống và sáng tạo. Thiá»n Ca tổng kết hành trình ấy, đồng thá»i xác định phong cách nghệ sÄ© của Phạm Duy, má»™t phong cách rất Thiá»n, rất Ãạo mà lại phản Thiá»n, ngoại Ãạo.

     Phản Thiá»n, bởi vì muốn đạt tá»›i trạng thái thượng đỉnh (giác ngá»™, niết bàn, phật tánh...) thì phải sống xa tục lụy, tÄ©nh tâm, tham thiá»n nhập định. Con Ä‘Æ°á»ng tá»›i Thiá»n tịch lặng, cô Ä‘Æ¡n. Phong cách sống vá»›i, sống vì quần chúng, tác phong trình diá»…n của Phạm Duy, tá»± nó, có ná»™i dung sinh Ä‘á»™ng, má»™t tÆ° chất phản Thiá»n. Tuy phản Thiá»n nhÆ°ng lại rất Thiá»n vì ba đặc trÆ°ng khai phóng nhân sinh của Thiá»n(1): trá»±c nhận, vô ngôn và vô ngã luôn luôn hiện diện trong Phạm Duy, con ngÆ°á»i và tác phẩm.

*

     Âm nhạc là má»™t nghệ thuật dá»±a trên hai yếu tố căn bản : vô ngôn và trá»±c nhận. Âm nhạc đến hoặc không đến vá»›i chúng ta. Chúng ta cảm hoặc không cảm má»™t bản nhạc. Vá»›i âm nhạc, không có vấn Ä‘á» : hiểu hoặc không hiểu. Vá»›i âm nhạc không cần lý luận, dẫn giải. Âm nhạc là vô ngôn, là thứ ngôn ngữ thượng từng. Phạm Duy tận dụng hai tính chất trá»±c cảm và vô ngôn của âm nhạc để nói, để sống và để sáng tác trong suốt cuá»™c Ä‘á»i. Cái há»c của Phạm Duy dày trÆ°á»ng Ä‘á»i hÆ¡n trÆ°á»ng há»c. Phạm Duy đạt tá»›i cao Ä‘á»™ của nghệ thuật không bằng con Ä‘Æ°á»ng tri thức, lý luận mà bằng trá»±c cảm: sáng tác chá»›p nhoáng má»™t bản nhạc trong giây lát, đặt lá»i cho má»™t bài ca trong vài sát na. Phạm Duy chÆ°a từng khổ công há»c nhạc trÆ°á»›c khi sáng tạo ra những tuyệt phẩm NÆ°Æ¡ng Chiá»u (1947), Bà Mẹ Gio Linh (1948), Vá» Miá»n Trung (1948)... Bản nhạc đầu tay Cô Hái MÆ¡ (1942) đã mang đặc chất Phạm Duy. Và Thiá»n Ca là sản phẩm làm trong má»™t đêm để xÆ°ng tụng ngÆ°á»i tình. Bản chất Phạm Duy chống lại và khinh thÆ°á»ng cái há»c hàn lâm. Vá» "cái biết" của mình, Phạm Duy thÆ°á»ng nói "tôi há»c lóm". Ãối vá»›i đám "há»c sÄ©", Phạm Duy là ngÆ°á»i ngoại đạo. TÆ° chất coi thÆ°á»ng sách vở, sáng tác Ä‘á»™t xuất, thấy nhanh, không qua trung gian của tÆ° tưởng ấy cÅ©ng là má»™t tÆ° chất rất Thiá»n.

     Khi Thiá»n cho rằng tÆ° tưởng là thủ phạm dẫn đến vô minh, thì má»™t cách gián tiếp, Thiá»n đã nhìn nhận ná»™i dung của giác ngá»™ là sáng tạo, là tá»± do tuyệt đối, hai yếu tố cÆ¡ bản để mở cá»­a vào vô cá»±c và vÄ©nh cữu. Mà cuá»™c đăng trình đến vô cá»±c ấy, trong Thiá»n gá»i là bến giác, Phạm Duy đã trá»±c nhận từ thuở thiếu thá»i:

  NgÆ°á»i Ä‘i trên dÆ°Æ¡ng gian
  Thở hÆ¡i gió từ ngàn năm
  Gió lung lay Hoành SÆ¡n
  Gió dâng cao Biển Ãông
  NgÆ°á»i Ä‘i trong thanh xuân
  Sưởi hÆ°Æ¡ng nắng nhÆ° lá»­a sống
  Máu sôi nhÆ° sắc trá»i
  BÆ°á»›c nhanh vượt chân Ä‘á»i
  .....
  NgÆ°á»i Ä‘i trong không gian
  Nhịp xe uốn vòng tá»­ sinh
  Bánh xe tang ngoại ô
  Chiếc nôi trong vòng hoa
  NgÆ°á»i Ä‘i trong nhân gian
  .....
  NgÆ°á»i Ä‘i nghe xa xăm
  Mà chÆ°a thấy bồn chồn chân
  BÆ°á»›c Ä‘i trong thá»i gian
  VÆ°á»›ng bao nhiêu lòng thÆ°Æ¡ng
  NgÆ°á»i Ä‘i trong thiên nhiên
        (Lữ Hành - 1953)
*

     Sau này Phạm Duy chá»n Lữ Hành làm tín Ä‘iá»u (credo) trên Ä‘Æ°á»ng sáng tác cÅ©ng dá»… hiểu bởi Lữ Hành "tuyên ngôn" triết lý sống và sáng tạo của Phạm Duy: Tá»± Do và Trá»±c Cảm.

     Ãá»™ng lá»±c nào đã khiến Phạm Duy "trá»±c cảm" rằng con ngÆ°á»i "tá»± do" có thể Ä‘i đến muôn chiá»u: Ä‘i "trên dÆ°Æ¡ng gian", Ä‘i "trong thanh xuân", Ä‘i  "trong không gian", Ä‘i "trong thiên nhiên"... nghÄ©a là Ä‘i tá»›i vô tận? Và Ä‘i bằng gì? Ta Ä‘i bằng má»™t sợi tÆ¡ (Má»™ng Du - 1959). Hẳn là tình yêu chứ không phải cái gì khác. Ngoài tính chất giăng mắc, mong manh, tình yêu là lần đầu tiên cái tôi thoạt biết có cái khác tôi (ngÆ°á»i khác). Cái tôi, cho đến bây giá», tưởng nhÆ° bất khả phân. GiỠđây, tá»± chẻ đôi ra: cùng má»™t lúc vừa xác định cái tôi vừa từ bá» cái tôi để nhập vào ngÆ°á»i khác (Suzuki). Nhập nhÆ° thế nào? Nhập bằng hai nẻo: thể xác và tâm linh. Tình yêu làm cho cái tôi mất Ä‘i (vô ngã) trong đối tượng (ngÆ°á»i mình yêu) và đồng thá»i cÅ©ng đòi quyá»n chiếm hữu đối tượng đó. TrÆ°á»›c tình yêu, cái tôi tá»e ra để rÆ°á»›c cái khác vào mình. Cái tôi tan vào trong cái khác. Cái khác kia chính là tá»± do của con ngÆ°á»i. Tình yêu là bÆ°á»›c đầu của vô ngã. Tình yêu vừa Ä‘Æ°a đến tá»± do, vừa triệt tiêu tá»± do vì ta Ä‘em tá»± do của mình cho ngÆ°á»i khác. Mâu thuẫn đó nằm trong những nghịch lý sâu xa nhất của cuá»™c Ä‘á»i. Những kẻ Ä‘a tình, muốn "cho" nhiá»u lần, thÆ°á»ng khôn ngoan lÅ©y tiến đối tượng tá»± do: "cho rồi xin lại tá»± do" (Cho Nhau - 1957). NhÆ°ng lÅ©y tiến tá»± do cÅ©ng là má»™t hình thức vÄ©nh cữu. Cho nên Phạm Duy vừa Ä‘a tình vừa chung tình:

  Dìu nhau sang bên kia thế giá»›i
  Dìu nhau nÆ°Æ¡ng thân ven chín suối
  Dắt dìu vá» tá»›i xa vá»i, Ä‘á»i Ä‘á»i
  Dìu nhau Ä‘Æ°a nhau vào nghìn thu
        (ThÆ°Æ¡ng Tình Ca - 1956)
     à thức vÄ©nh cữu thiên thu trong lòng này (Lữ Hành) và vô cá»±c "đừng cho không gian đụng thá»i gian" (ThÆ°Æ¡ng Tình Ca) không chỉ thấy trong những bản tình ca mà còn rải rác trong toàn bá»™ tác phẩm Phạm Duy: bằng ý nhạc mở rá»™ng tá»›i vô cùng trong Chiá»u Vá» Trên Sông (1956), bằng ý nhạc và lá»i ca lồng lá»™ng biển trá»i trong Viá»…n Du (1953), trong Mẹ Trùng DÆ°Æ¡ng (1963-64), hoặc đến trong thăm thẳm lòng ngÆ°á»i nhÆ° Tâm Ca (1964-65), đến bằng tình yêu truyá»n kiếp trong Rong Ca (1988).
 Ã thức vÄ©nh cá»­u tá»±u trung là sá»± mở rá»™ng cõi lòng "đêm đêm ngÆ°á»i mở lòng ra" (Má»™ng Du) để "cho nhau cả bốn trùng dÆ°Æ¡ng" (Cho Nhau), để "yêu nhau nhÆ° lòng đại dÆ°Æ¡ng" (Tình Hoài HÆ°Æ¡ng): Phật gá»i là tâm, là phật, là giác ngá»™, và là ná»™i dung của Thiá»n.

*

     Tiếng chuông và tiếng kinh, nhÆ° Phạm Duy kể lại, là những ấn tượng tình cỠđến vá»›i nhạc sÄ© từ thuở ấu thá»i :

 "Lúc còn nhá», vì mẹ tôi là má»™t Phật tá»­ thuần thành cho nên tôi hay được theo mẹ Ä‘i tá»›i các nÆ¡i lá»… bái nổi tiếng nhÆ° Chùa Thầy, Chùa HÆ°Æ¡ng, Ãá»n Sòng Phố Cát. Tôi biết tụng kinh, thuá»™c làu Kinh Bát Nhã : "Xá lợi tá»­, Sắc bất dị Không, Không bất dị Sắc, Sắc tức thị Không, Không tức thị Sắc. Thụ, Tưởng, Hành, Thức diệc phục nhÆ° thị". Thuá»™c làu kinh kệ nhÆ°ng tôi chẳng hiểu gì hết!"
     Chính cái chá»— chẳng hiểu gì hết ấy má»›i là cốt tá»­, nó triá»n miên Ä‘i vào cõi nhạc Phạm Duy. Vì nếu Phạm Duy "hiểu hết" thì không phải Thiá»n. Không có Thiá»n Ca. DÆ°á»ng nhÆ°, từ bÆ°á»›c "Ä‘Æ°á»ng vá» thôn xóm buồn teo, xa xa tiếng chuông chùa gieo" ở huyện Gio Linh 1948, tiếng chuông và ngÆ°á»i mẹ đã gắn liá»n thành tiếng ná»™i tâm "me Æ¡i, me Æ¡i, chuông chùa nào la đà" gá»i từ lòng NgÆ°á»i Vá» (1954) khÆ¡i sâu đến Mẹ Trùng DÆ°Æ¡ng, Biển Mẹ (1964), khiến những cuá»™c gặp gỡ đắm say nhất trong Ä‘á»i tình của Phạm Duy luôn luôn nhuốm mầu đạo lý : Gặp nhau trong kinh cầu má»™t hồi chuông (Tìm Nhau - 1956), bao dung: Tình thÆ°Æ¡ng nhân thế bao la (Xuân Thì - 1963) và nhân ái: ThÆ°Æ¡ng Ä‘á»i thÆ°Æ¡ng lẫn nhau trong chiá»u (Chiá»u Vá» Trên Sông), đôi khi trá»±c tiếp gá»i vá» cá»­a Phật:
  Xa xa có tiếng kinh cầu
  Chiá»u trên dÆ°Æ¡ng thế mang sầu mênh mông
                      (Xuân Thì)
     Vậy, cái mà Phạm Duy bảo là "chẳng hiểu gì hết" có thá»±c là "chẳng hiểu" hay chính là "ý thức vỠđạo"? vá» lòng nhân ái? vá» tình ngÆ°á»i? đã nhập tâm nhạc sÄ© từ lúc lá»t lòng, tiá»m ẩn trong vô thức (ca dao, dân ca... có lẽ cÅ©ng xâm nhập Phạm Duy nhÆ° thế) và má»—i khi có má»™t Ä‘á»™ng lá»±c thúc đẩy, chúng lại bật ra trong sáng tác: Ãạo trong Phạm Duy không do tÆ° tưởng mà ra, cÅ©ng không do chủ đích hành Ãạo mà ra. Ãạo trong Phạm Duy từ vô tâm mà ra. Và vô tâm là bản chất sâu xa, là nguyên lý của Thiá»n.

*

     Bản chất sống và sáng tác của Phạm Duy, do đó, vừa có chất Thiá»n vừa phản Thiá»n. Bản chất đó được cụ thể hóa và âm nhạc hóa trong Thiá»n Ca.

     Cái cõi thinh không muôn chiá»u mà Phạm Duy đã trá»±c cảm trong bài Lữ Hành cách đây 40 năm, phải đến Thiá»n Ca má»›i mở ra toàn diện trong cung giai âm nhạc. BÆ°á»›c vào Thiá»n Ca là má»™t thinh không vô tận, vang trong thanh âm, xin tạm gá»i là "gian âm": âm nhạc trong không gian và âm nhạc trong thá»i gian. Hòa âm của Duy CÆ°á»ng ở đây là má»™t thá»­ nghiệm: "nghiệm âm". Âm nhạc bình thÆ°á»ng chỉ là nghệ thuật âm thanh dá»™i lên trong má»™t khoảnh khắc thá»i gian nhất định. NhÆ°ng ở nghiệm âm này, Duy CÆ°á»ng đã tạo thêm được chiá»u dày thứ nhì: chiá»u dày không gian, rồi từ đó biến tiết, tác sinh các chiá»u khác: dÆ°Æ¡ng gian, nhân gian... khiến cõi thinh không của Phạm Duy dày thêm, sâu thêm, biá»n biệt, trở thành vô cùng vô tận...

     Cõi thinh không ấy, do đó, không chỉ là má»™t không gian thuần túy mà còn là cõi không sinh Ä‘á»™ng, cõi không "đầy ắp sinh trùng", những vi bản của Ä‘á»i sống. Giữa không gian sinh Ä‘á»™ng ấy, giá»ng Thái Hiá»n, xuất thần, cất lên, mê hoặc, quyến rÅ© ngÆ°á»i nghe ngay từ phút nhập Thiá»n:

  Thinh không
  Trống trải mênh mông
  Rá»™ng rãi vô cùng
  Cao thấp vô lÆ°á»ng
  À a a bá»—ng
  Ãầy ắp sinh trùng
  ...
     Bản chất Thiá»n lá»™ ra rõ hÆ¡n khi ý thức "vô ngã" từ từ nhập thinh không âm nhạc: tất cả là tôi mà cÅ©ng là chung.

     Vá» phần nhạc, Phạm Duy khai phóng má»™t vÅ© trụ âm thanh má»›i lạ, khác xa vá»›i những tiết Ä‘iệu "cổ Ä‘iển". Nghiệm âm của Duy CÆ°á»ng Ä‘Æ°a thính giả vào thế giá»›i cuồng quay âm sắc. Cái thinh không đầy ắp sinh trùng ấy phải chăng là má»™t hệ thái dÆ°Æ¡ng "đầy ắp" hành tinh cÆ°u mang sá»± sống? Rồi các "hệ thái dÆ°Æ¡ng" ấy cÅ©ng chỉ là hÆ° vô, hÆ° ảo:

  Nhất nhất trùng trùng
  NhÆ°ng cÅ©ng là không.
*

     Nguyên lý tÆ°Æ¡ng đối của cuá»™c Ä‘á»i kẽo kẹt trong tiếng võng. Tiếng võng xâm nhập tiá»m thức chúng ta từ thuở ấu thá»i. Ãến tuổi hoàng hôn, ngÆ°á»i nghệ sÄ© tóc trắng chợt thấy "cõi tá»­, cõi sinh, cõi tình, cõi hận, núi đợi, vá»±c chá», niá»m vui, ná»—i khổ"... (Thiá»n Ca 2) nằm gá»n trong cấu trúc tiếng võng xa xÆ°a: chao đảo giữa đôi bá» tÆ°Æ¡ng đối. NhÆ°ng chính cái cảm giác Ä‘u Ä‘Æ°a ấy cÅ©ng chỉ là ngoại tưởng, cập bến giác rồi thì ở đâu, tâm cÅ©ng lặng, tâm không Ä‘u Ä‘Æ°a: Ta nằm đó... nằm im má»i chá»— (Thiá»n Ca 2).

     Nhạc sÄ© linh cảm và sống những Ä‘iá»u đó từ thuở ấu thá»i, trong tiá»m thức, rồi má»™t chiá»u nằm võng tại Thị Trấn Giữa Ãàng, Phạm Duy thấy tất cả. Ãá»™t xuất và trá»±c ngá»™. Thế là Thiá»n. Không cần giải thích. Những "nhá»i Ä‘ang bàn" ở đây chỉ là phù phiếm.

     Ai chẳng biết tình yêu, khổ Ä‘au, cái đẹp... tất cả Ä‘á»u chênh vênh. Nhạc sÄ© "hát" cái chênh vênh, để chào hạnh phúc: lúc thấy hạnh phúc thì hưởng, đừng thắc mắc, đừng đòi há»i, đợi chá». Hạnh phúc là má»™t loài hoa không tên, không sắc không hÆ°Æ¡ng, mà nhÆ° lòng tôi lá»™ng lẫy thÆ¡m lừng tá»a ra bốn hÆ°á»›ng (Thiá»n Ca 3). Nhạc má»i gá»i, dịu dàng đắm say, mê hoặc. Nhạc tá»a hÆ°Æ¡ng và tiếng hát Thái Hiá»n xoáy vào tâm ta cả "bốn trùng dÆ°Æ¡ng" quyến rÅ©.
     Nếu tình yêu mở cá»­a cho Phạm Duy bÆ°á»›c vào vô tận từ thuở Lữ Hành thì đến Thiá»n Ca, bản chất vô ngã của tình yêu má»›i được Phạm Duy "phổ nhạc". Thiá»n Ca 5 mang tên Xuân. Xuân là mùa xuân? Xuân là tên má»™t ngÆ°á»i? Xuân là tình yêu? Làm sao biết được? NhÆ°ng khi hát "ngÆ°á»i ngÆ°á»i hung dữ, trừ tôi", chá»› tưởng: Tôi là Phạm Duy. Không phải. Tôi đây là Xuân, cái tôi bất định:

  Là xuân con bÆ°á»›m hút nhụy xuân tình
  Là gió xuân hồng, là cÆ¡n xuân vÅ©
  Là ý thÆ¡ nồng trang giấy xuân thÆ°.
     Phạm Duy giải thích vá» nhạc lý: "Nhạc ban ngày, mở đầu là những nét roi, nhát chém của cuá»™c Ä‘á»i. Rồi là những lá»i vãn ca. Rồi nhạc trở nên mặn mà, tha thiết"... Bản chất vô ngã của tình yêu, hay sá»± tan loãng của con ngÆ°á»i trong nhau -"mất Ä‘i" trong nhau- băng trinh cất lên qua giá»ng hát Thái Hiá»n:
  Tôi là tôi, tôi cÅ©ng là em
  Em là tôi, em cÅ©ng là anh.
     Không phải ở đâu và lúc nào ta cÅ©ng thấy được những "mất mát trong nhau" đó: Phạm Duy xÆ°ng tụng tình yêu từ hÆ¡n ná»­a thế ká»· nay, sáng tác những bản tình ca tha thiết nhất cho nhiá»u thế hệ yêu Ä‘Æ°Æ¡ng. NhÆ°ng đến Thiá»n Ca, Phạm Duy má»›i thấy, má»›i Ä‘em bản chất vô ngã của tình yêu vào âm nhạc. Sá»± trá»±c nhận ấy là Thiá»n. Là bến ngá»™. Bến tình.

     Thiá»n Ca 6 Ä‘Æ°a tình vào bến giác. Cuá»™c ngá»™ tình thể hiện trên má»™t giai Ä‘iệu dục tính, âm hao Ả Rập. Sóng tình chập chá»n, chợt đến và cÅ©ng chợt Ä‘i, liêu trai nhÆ° chÆ°a từng hiện hữu: Ta chÆ°a ôm em thì mất em.

     Thiá»n Ca 7, Phạm Duy tổng kết bản chất yêu Ä‘Æ°Æ¡ng của chính mình: vừa chung tình, vừa Ä‘a tình:

  Yêu má»™t vạn ngÆ°á»i nhÆ° má»™t ngÆ°á»i thôi
  ...
  Hai mÆ°Æ¡i tuổi Ä‘á»i yêu không kịp nói
  Bảy mÆ°Æ¡i tuổi trá»i yêu cÅ©ng vậy thôi.
     Thiá»n Ca 8 mở rá»™ng tình yêu sang tình Ä‘á»i: ăn, chÆ¡i, sống, chết, yêu, ghét, khóc, cÆ°á»i, nhá»›, quên ... những "nổi trôi" của kiếp ngÆ°á»i. Niá»m lạc quan của Phạm Duy vá»›i cuá»™c Ä‘á»i được thể hiện qua tiếng nhạc mà ông gá»i là "nhạc cÆ°á»i". Tiếng nhạc an nhiên, tá»± tại., lá»i ca giản dị tối Ä‘a: Ä‚n cho vừa, chÆ¡i cho thật, sống cho thẳng, chết cho ngay... Không có triết lý, không cần triết lý. Sống và hát được nhÆ° vậy đã là Ä‘á»i rồi, là đã Ä‘á»i rồi. Là cõi giác đấy!

     Nếu cõi Ä‘á»i là "cõi tạm" thì dại gì chúng ta không Ä‘i chÆ¡i "cõi khác": Phạm Duy "rong ca" nÆ¡i thiên đàng và địa ngục trong Thiá»n Ca 9, má»›i hay thiên Ä‘Æ°á»ng kia cÅ©ng tối om và tưởng địa ngục Ä‘en, ngục sáng hÆ¡n đèn. Thiá»n Ca 9 phá vỡ ảo tưởng: tốt xấu, trắng Ä‘en, thiên đàng địa ngục. Tất cả chỉ là tÆ°Æ¡ng đối. Bản chất con ngÆ°á»i Ä‘u Ä‘Æ°a giữa hai bá» Ä‘en trắng. Vậy phân biệt làm chi? Hình ảnh Thượng Ãế bên cạnh thiếu nữ khá»a thân mách rằng Thượng Ãế chỉ là ngÆ°á»i vá»›i những yêu thÆ°Æ¡ng, khát vá»ng thầm kín nhất.

     Thiá»n Ca Nhân Quả kết thúc cuá»™c đăng trình bằng má»™t vòng tròn: tròn nhÆ° viên đạn, tròn nhÆ° trái đất, vòng vÅ© trụ, vòng tá»­ sinh, vòng luân hồi, vòng tay ôm ấp, vòng thai bụng mẹ... Nhạc thÆ°Æ¡ng tưởng:

  Tròn nhÆ° viên đạn đồng Ä‘en
  Ãã khô vết máu quên miá»n chiến tranh
  Tròn nhÆ° trái đất yên lành
  Muôn loài nhÆ° má»™t cõi sinh vẹn toàn.
     Từ viên đạn đồng Ä‘en, là công cụ, là tay sai của chiến tranh, chuyên nghá» sản xuất những vÅ©ng lầy xÆ°Æ¡ng máu, Phạm Duy đã vê vết máu, sấy khô những Ä‘au thÆ°Æ¡ng, cô lại thành hạt bụi. Hạt bụi tái sinh thành trái tim trên má»™t trần gian yên lành, yêu thÆ°Æ¡ng, tha thứ.
  Tròn anh tim trẻ miên man
  Trái tim trăm tuổi má»›i hoàn cÆ¡ duyên.
  Tròn em tung tóe cánh tiên
  Chim không má»i cánh triá»n miên phận mình
  Tròn nhÆ° lá»i hứa chung tình
  ChÆ°a tròn nhân quả tái sinh còn nhiá»u
     Hứa hẹn tái sinh còn nhiá»u mang thông Ä‘iệp hy vá»ng: tái sinh trong sáng tạo, luân hồi trong sá»± sống vÄ©nh cá»­u của nghệ thuật. Toàn bá»™ tác phẩm của Phạm Duy nói lên niá»m lạc quan vá» con ngÆ°á»i, vá» sức biến thiên của sáng tạo, vá» sá»± há»™i ngá»™ vá»›i vÄ©nh cá»­u. HÆ¡n má»™t cuá»™c Ä‘á»i bầm dập chiến tranh, Phạm Duy ghi lại má»™t chữ Quên. Chữ Quên đó phải chăng là cõi Tâm của ngÆ°á»i nghệ sÄ© lặng trong cõi Thiá»n sâu xa nhất?

*

     Sáng tác chẳng qua là Ä‘á»™ng tác phản lại bản thân: Ä‘i tìm vÄ©nh cá»­u và vÄ©nh cá»­u chỉ có được sau khi chết. NhÆ°ng con ngÆ°á»i vốn dÄ© sợ chết và chống lại cái chết. Cho nên sáng tác luôn luôn nghịch lý vá»›i bản thân. Phạm Duy không thoát khá»i qui luật ấy: Thiá»n Ca là má»™t tác phẩm tổng hợp những nghịch lý của Phạm Duy trong cuá»™c tình, trong cuá»™c sống.

Paris 20-6-1993
 Chú thích
(1) Thiá»n khai phóng phần năng lá»±c ná»™i tại tích lÅ©y trong con ngÆ°á»i. Nguồn năng lá»±c tá»± nhiên ấy, trong hoàn cảnh thông thÆ°á»ng, vì những gò bó xã há»™i, gò bó trí thức, gò bó kiến thức, bị dồn ép, vặn tréo Ä‘i đến Ä‘á»™ không thể nào thoát ra được. Thiá»n Ä‘Æ°a ra phÆ°Æ¡ng thức khai phóng nhân sinh, trá»±c tiếp kêu gá»i ánh sáng bằng chứng nghiệm bản thân thay vì kiến thức sách vở vì chính kiến thức ấy tạo ra cho ta đủ thứ vấn đỠđể không bao giá» giải quyết được, chính nó là nguồn gốc của sá»± vô minh nên cần dẹp nó ra má»™t bên, nhÆ°á»ng chá»— cho má»™t cái gì khác siêu đẳng hÆ¡n, cao hÆ¡n, minh triết hÆ¡n (Suzuki).

     Ná»™i dung của giác ngá»™ cần phải trá»±c nhận, không qua trung gian của ngôn ngữ và sách vở. Ngôn ngữ là sản phẩm của nhân duyên, bản chất luôn luôn biến đổi theo thị hiếu và thành kiến xã há»™i. Ngôn ngữ đôi khi phản bá»™i lại con ngÆ°á»i, phản bá»™i sá»± thật, cho chúng ta má»™t nhận định hÆ° giả vá» sá»± vật. Vì vậy muốn thấu triệt má»™t vấn Ä‘á», chúng ta phải vận dụng khả năng ná»™i tại. TrÆ°á»›c những cá»±c Ä‘iểm của cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° khổ Ä‘au, khoái lạc, hạnh phúc... con ngÆ°á»i không nói nữa, không suy nghÄ© nữa, không phân biệt cái tôi nữa: Cho nên trá»±c nhận, vô ngôn, vô ngã là biện chứng của Thiá»n trÆ°á»›c vô cùng, vô cá»±c. Nói cách khác, Thiá»n mở cá»­a cho chúng ta đến vô cá»±c bằng những ngả trá»±c nhận, vô ngôn, vô ngã.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]