Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Lê Thị Lá»±u,
ấn tượng hoàng hôn (1911-1988)

     Viết được trung thá»±c vá» má»™t ngÆ°á»i không quen biết đã khó, nhÆ°ng viết vá» má»™t há»a sÄ© thân thÆ°Æ¡ng quen thuá»™c trên 25 năm trá»i, hẳn là khó hÆ¡n: bao năm gần gÅ©i há»a sÄ© Lê Thị Lá»±u, nhÆ°ng áng chừng đối vá»›i bà, việc cầm bút là lẽ tá»± nhiên, nhÆ° cần ăn, cần thở, bà không bao giá» giảng cho tôi nghe những lý thuyết hay qui luật há»™i há»a. Bức nào vẽ gần xong, vừa ý hay chÆ°a vừa ý, bà chỉ vắn tắt: "Cháu trông có được không? Chá»— này còn phải sá»­a nữa v.v...". DÆ°á»ng nhÆ°: ánh sáng ấy thì phải Ä‘i vá»›i màu sắc này. Lẽ tá»± nhiên là thế, nhÆ° không có định luật, há»a sÄ© đạt được  thành công trong niá»m giao cảm giữa nhãn quan và tác phẩm.

     Há»a sÄ© Lê Thị Lá»±u vá»›i tôi ngoài liên hệ gia đình, còn là má»™t trong hai ngÆ°á»i đàn bà ở Pháp hiếm hoi mà tôi được gần cận và quý mến: NgÆ°á»i thứ nhất là bà Nguyá»…n Hiến Lê, má»™t ngÆ°á»i đã hy sinh hạnh phúc cá nhân cho sá»± nghiệp văn há»c của chồng và ngÆ°á»i thứ nhì, Lê Thị Lá»±u, ngÆ°á»i đàn bà tài sắc vẹn toàn vá»›i tất cả ý nghÄ©a đúng đắn và trung thá»±c.

     Những năm 32, 33, các báo phụ nữ Ä‘á»u nhắc tá»›i ngÆ°á»i nữ há»a sÄ© đầu tiên của Việt Nam, tốt nghiệp thủ khoa trÆ°á»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật Hà Ná»™i năm 1932. Ra trÆ°á»ng nổi tiếng ngay khắp ba kỳ vá» tài cÅ©ng nhÆ° vá» sắc. Sống tại Pháp từ năm 1940 nên thế hệ hiện nay, nhiá»u ngÆ°á»i không biết đến bà. Trong 56 năm sáng tác liên tục, Lê Thị Lá»±u vẽ không nhiá»u, tranh bà đã tản mát, lÆ°u lạc, nếu muốn Æ°á»›c lượng, con số hai, ba trăm xem chừng gần gÅ©i nhất.

     Lê Thị Lá»±u thÆ°á»ng đắn Ä‘o khi cầm bút, nhiá»u khi vẽ xong lại xóa Ä‘i, có bức vẽ Ä‘i vẽ lại trong mấy năm trá»i (Trần Anh Bên Suối, Kim Kiá»u Gặp Gỡ, Tam Ãại Ãồng ÃÆ°á»ng...), có bức chỉ má»™t buổi là xong, mà thông thÆ°á»ng là những bức thành công, hoặc ít ra cÅ©ng tiêu biểu cho Ä‘Æ°á»ng lối há»™i há»a của bà (Dông Tố, Chân Dung Vợ Chồng Quê, Cảnh Honfleur, nhiá»u bức SÆ¡n Nữ...) Phần lá»›n là tranh lụa, má»™t số rất ít sÆ¡n dầu. Ãá» tài nằm trong chữ thiếu: thiếu nữ, thiếu phụ, thiếu nhi...

     Cùng thá»i vá»›i bà, tranh Nguyá»…n Phan Chánh má»™c mạc, thôn dã, tranh Mai Thứ hồn nhiên, ngây ngô (naÄ©f), tranh Lê Phổ có tính cách trang trí, quang Ä‘á»™ chan hòa, sắc Ä‘á»™ rá»±c rỡ, tranh Lê Thị Lá»±u êm dịu ánh sáng, nhẹ nhàng màu sắc, má»m mại nét bút. Thể hiện phái tính chăng? ChÆ°a hẳn thế, vì trong các ký há»a hay sÆ¡n dầu đôi khi cÅ©ng có những nét gân guốc nhÆ° nam phái, trong tranh phong cảnh, bút và màu ảnh hưởng Cézanne. Năm 1940, má»›i qua Pháp nhận thấy Ä‘Æ°á»ng lối của mình quá xÆ°a đối vá»›i trÆ°á»ng phái Paris (École de Paris), Lê Thị Lá»±u do dá»± và thất vá»ng, bà Ä‘i vào các phòng vẽ nhÆ° Chaumière ở Montparnasse tìm lại nét bút, phác há»a các ngÆ°á»i mẫu khá»a thân, rồi bà quay hẳn sang tranh lụa.

*

     Ban đầu vẽ theo kỹ thuật Trung Quốc nhÆ°ng màu sắc tÆ°Æ¡i hÆ¡n. Trong má»™t thá»i kỳ rất ngắn, Lê Thị Lá»±u bị ảnh hưởng của Modigliani, sau cùng, bà chuyển hÆ°á»›ng và tìm ra Ä‘Æ°á»ng lối riêng biệt của mình. Tranh bà, tuy có phong cách ấn tượng nhÆ°ng thoát ly khá»i lá» lối phÆ°Æ¡ng Tây, tạo "không khí" và bản chất Việt. CÅ©ng nhÆ° phái ấn tượng, bà dùng màu tÆ°Æ¡i, bật ánh sáng, lấy nhật quang làm ná»n rá»±c rỡ cho tranh, nhÆ°ng bà không chối bá» kỹ thuật cổ Ä‘iển, dùng cả sáng lẫn tối, chuyển sắc Ä‘á»™ dần dần: Thiếu Nữ Vá»›i Cây Ãàn Thập Lục vẽ năm 1970 là má»™t trong những bức thành công nhất của bà: Bóng tối tứ phía bên nàng làm ta mÆ°á»ng tượng đây là ban đêm, nhÆ°ng toàn thân thiếu nữ khoác ánh sáng, nguyệt quang chan hòa, tràn sang những đóa hồng thì thầm bên cạnh, má»™t thứ ánh sáng bàng bạc, huyá»n ảo của má»™t đêm trăng liêu trai. Nàng gẩy đàn dÆ°á»›i trăng, trong trăng, trên trăng, hay trăng là nàng? Không sao biết được. Bức này làm tôi liên tưởng tá»›i Mademoiselle Grimpel au ruban rose  (1880) của Renoir.

     Kiá»u Gẩy Ãàn Tì Bà, má»™t trong những bức tranh cuối cùng bà vẽ trÆ°á»›c khi mất, vẫn dùng ánh sáng làm ná»n giao cảm, từ những màu xanh đậm, hồng đào, vàng mimosa, trên hoa cá», bà hạ dần sắc Ä‘á»™ để lÆ°u lại màu trắng mong manh trên áo nàng Kiá»u, vá»›i đôi mắt bồ câu Ä‘en hiu hắt sáng, gợi tiếng đàn trong, buốt, lạnh và buồn:

  Trong nhÆ° tiếng hạc bay qua
  Ãục nhÆ° nÆ°á»›c suối má»›i sa ná»­a vá»i.
     Tranh Kim Kiá»u Gặp Gỡ (1975) thể hiện lối viá»…n há»a (perspective): DÆ°á»›i cầu, dòng suối thÆ°á»›t tha uốn khúc tá»›i tận chân rừng. Con Ä‘Æ°á»ng mòn chạy dá»c theo dòng nÆ°á»›c. Bóng sâu hút lặng thinh của con Ä‘Æ°á»ng và âm thanh thầm thì, róc rách của dòng suối trò chuyện vá»›i nhau trên những Ä‘Æ°á»ng cong (arabesque) má»m mại, gợi thanh, gợi hình, giao hòa nÆ¡i vô tận. Tất cả gieo ấn tượng gặp gỡ và chia ly: ÃÆ°á»ng im nghe suối nói há»™ ngÆ°á»i những xao xuyến, luyến lÆ°u thuở ban đầu.

     Tranh khá»a thân bà chỉ vẽ má»™t bức; mà cÅ©ng Ä‘oan trang lắm. Bức Thiếu Nữ Tắm Hồ Sen (1970), dùng ná»n xanh non tÆ°Æ¡i mát lót thảm cá» hoa, vài cánh sen phá»›t hồng trôi trên mặt nÆ°á»›c, nhÆ° ẩn nhÆ° hiện. NgÆ°á»i con gái ngồi nghiêng, tóc Æ°Æ¡n Æ°á»›t xõa, quay đầu lại, khăn lụa má»ng che má»™t phần thân hình, úp mở, đợi chá». DÆ°á»ng nhÆ° cá» hoa, mây, nÆ°á»›c cÅ©ng muốn tắm chung vá»›i nàng, trong màu xanh bất tuyệt ấy.
     NgÆ°á»i đẹp trong tranh Lê Thị Lá»±u có những mẫu má»±c lý tưởng, đúng nhÆ° khuôn cổ Ä‘iển: mặt trái xoan, cân đối theo tỉ lệ vàng(1).
     Bà ít vẽ cảnh, chỉ má»™t vài bức bằng sÆ¡n dầu. Cảnh Honfleur dùng khối, tụ chồng lên nhau, gợi những căn nhà san sát, nét tá»±a Cézanne. Vẫn màu nhạt, êm dịu, từ những mảnh buồm đến sóng nÆ°á»›c, tất cả hòa đồng trong sắc Ä‘á»™ xanh, mát, tịnh, thanh và êm ái.
     Bức há»a má»™t em bé ngồi dÆ°á»›i trá»i dông. Ãôi mắt bé là cả má»™t trá»i lo âu, thắc mắc. Há»a sÄ© không đặt tên cho bức tranh. Lần đầu tiên nhìn thấy tôi gá»i là Dông Tố. Bà đồng ý. Bé Ä‘i lạc chăng? Bé đợi ai đây? Dông tố bên ngoài có cao bằng dông tố Ä‘ang lên trong lòng bé?
 Dông Tố là má»™t trong những bức hiếm hoi có màu sắc biểu hiện (expressionniste) Lê Thị Lá»±u sáng tác trong má»™t chiá»u nhá»› quê hÆ°Æ¡ng.

*

     Tranh Lê Thị Lá»±u màu vui nét sáng mà vẫn thoảng buồn, nhÆ° má»™t vết thÆ°Æ¡ng yêu Ä‘á»i: em bé hái hoa đồng biếu mẹ, thiếu nữ cõng em rong chÆ¡i trong rừng, thiếu phụ bồng con, ánh mắt hiá»n hòa âu yếm... có gì hòa bình, an lạc, êm nhÆ° trong cõi má»™ng buồn (Ãào nguyên của tác giả chăng?). Ta cứ việc Ä‘i vào, chìm đắm trong bầu trá»i, trong ánh sáng, trong thanh sắc, trong yêu thÆ°Æ¡ng, trong hy vá»ng... không cần thắc mắc há»i xem: bút thuật có thể hiện những rung Ä‘á»™ng quằn quại ná»™i tâm, cÅ©ng không cần biết nghệ sÄ© có màng tá»›i những ấm ức bên trong của tạo vật.
     NgÆ°á»i nghệ sÄ© ấy đã sống trong khoảng trá»i Việt Nam đầu thế ká»· và đã khuất ly đất nÆ°á»›c vào những năm 40. Bà Ä‘em khí quyển tâm hồn, Ä‘em cái hoàng hôn buồn bã rất Hồ Dzếnh ấy nhuá»™m vá»›i vàng thu Paris.
     Tranh Lê Thị Lá»±u dan díu vá»›i má»™t thiên Ä‘Æ°á»ng Việt Nam tiá»n chiến, xa biệt, thá»i sÆ¡n nữ ca, má»™t đêm trong rừng vắng, ẩm thêm sắc thái nghiêm đài vỠđất cÅ© của những ngÆ°á»i cách nÆ°á»›c lâu ngày, có những nhịp Ä‘á»i thÆ°Æ¡ng nhá»› âm vá»ng trong thá»i khắc và lòng ngÆ°á»i nhÆ° lá»i Hồ Dzếnh. Gần gụi vá»›i tâm tÆ° chiá»u Hồ Dzếnh, tranh Lê Thị Lá»±u dấy lên trên ná»n năm tháng cÅ© má»™t bóng hoàng hôn mÆ¡ hồ ôm trùm lên sá»± vật; khiến cho ai đó, má»—i lần tìm đến tác phẩm Lê Thị Lá»±u, lại thấy vang lên những bâng khuâng gió nhá»› vá» qua lá đầy.

Yên Cơ, tháng 7-1988
Chú thích
(1) Tá»· lệ vàng: Luật cân xứng tá»· lệ của Hy Lạp do Vitruve đặt thành công thức: Khuôn mặt lý tưởng phải được chia thành bốn phần Ä‘á»u nhau:
- Từ đỉnh đầu tới chân tóc, trước trán,
- Từ chân tóc trước trán tới kẽ mắt,
- Từ kẽ mắt đến đầu mũi,
- Từ mũi đến cằm.
(Phần cuối cùng này cÅ©ng chia làm ba phần nhá»: miệng nằm giữa).
 

Vài nét vá» cuá»™c Ä‘á»i há»a sÄ© Lê Thị Lá»±u


     Há»a sÄ© Lê Thị Lá»±u sinh ngày 19-1-1911 tại làng Thổ Khôi, tỉnh Bắc Ninh, mất ngày 6-6-1988 tại Antibes - Pháp. Tốt nghiệp khóa thứ ba trÆ°á»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật Hà Ná»™i năm 1932. Ra trÆ°á»ng, bà được bổ dạy liên tiếp các trÆ°á»ng: TrÆ°á»ng Bưởi, trÆ°á»ng Hàng Bài (tiá»n thân của trÆ°á»ng TrÆ°ng VÆ°Æ¡ng), trÆ°á»ng Làm Ren (École Dentellière), trÆ°á»ng Hồng Bàng Hà Ná»™i, trÆ°á»ng Ão Tím (sau thành trÆ°á»ng Gia Long) và trÆ°á»ng Mỹ Thuật Gia Ãịnh.
     Ngoài ra bà còn cá»™ng tác vá»›i những tạp chí Ngày Nay, Phụ Nữ Tân Văn (của ông bà Nguyá»…n Ãức Nhuận), Ãàn Bà Má»›i (của nữ sÄ© Thụy An), dÆ°á»›i bút hiệu Văn Ãá». Làm thÆ¡ (rất ít) ký bút hiệu Thạch Ẩn do má»™t nhà sÆ° đặt cho.
     Năm 1940 sang Pháp, định cÆ° ở vùng Paris.
     Bà là thành viên của há»™i Union des Femmes Peintres et Sculpteurs của Pháp.
     Năm 1946, ở Paris, bà gia nhập phong trào chống thá»±c dân, bị DST (mật thám Pháp) khám nhà nhiá»u lần. Giữ chức thủ quỹ cho há»™i Văn Hóa Liên Hiệp mãi đến ngày ký hiệp định Genève. Khi thấy Bắc Nam chiến tranh, bà ngÆ°ng hẳn má»i hoạt Ä‘á»™ng Việt kiá»u.

     Từ năm 1971 bà cùng chồng là kỹ sÆ° kiêm há»a sÄ© Ngô Thế Tân vá» sống ẩn dật tại biệt thá»± An Trang, Spéracèdes (miá»n Nam nÆ°á»›c Pháp) và tiếp tục sáng tác đến những ngày cuối Ä‘á»i.

Xem tranh Lê Thị Lựu

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]