Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
Thiá»u quang Lê Phổ |
Từ lâu, há»™i há»a không chỉ mang bản
sắc thuần túy nghệ thuáºt mà còn có tham vá»ng Ä‘i và o Ä‘á»i
sống, vá»›i những kÃch thÆ°á»›c khoa há»c, kỹ thuáºt và công
nghiệp. Há»™i há»a cá»±c thá»±c (hyper-réalisme) hợp kim những
hóa chất, nhiên liệu và con ngÆ°á»i. Nghệ thuáºt tạo hình
hiện đại muốn thám hiểm Ä‘á»i sống tinh thần và váºt chất
trong má»i khÃa cạnh vá»›i những sần sùi, thô bạo, rác rưởi,
bão loạn, ác má»™ng, bệnh táºt, ám ảnh.... Ãã xa rồi những
giấc mÆ¡, những cái đẹp phù ảo. Cho nên ngà y nay, viết vá»
Lê Phổ, VÅ© Cao Ãà m, Lê Thị Lá»±u... là để ngoảnh lại quá
khứ Ấn Tượng, một quá khứ đã phôi pha như tiếng thở
dà i vá»ng vá» từ má»™t thá»i đại Ä‘ang xa.
Năm 1872, khi Claude Monet sáng tác bức Cảm Giác, Rạng Ãông (Impression, Soleil levant) tạo bối cảnh huyá»n ảo trong sÆ°Æ¡ng mÆ¡, không phân biệt bến bá», mây, nÆ°á»›c... Ấn Tượng đã khai quang chân trá»i má»›i: Chân trá»i phiếm định trong há»™i há»a. Ấn Tượng, trong má»™t chừng mức nà o đó, đã triển khai sợi dây vô hình liên lạc hai vÅ© trụ quan hoà n toà n khác nhau giữa Ãông và Tây: Degas -cuối thế ká»· XIX- khám phá cấu trúc kỹ thuáºt estampe in trên bản khắc của trÆ°á»ng phái Nháºt Bản Ukiyoyé và áp dụng cách sắp đặt những chuyển Ä‘á»™ng liên tục và bố cục không cân xứng trong tranh Outomaro, Hokusai, Hiroshigé... và o những chuyển Ä‘á»™ng vÅ© nữ trong tranh của mình. Cùng thá»i, Van Gogh cho rằng "Nghệ thuáºt Nháºt Bản, nguyên thủy nhÆ° Hy Lạp, nhÆ° Hòa Lan xÆ°a là nguồn khai thác bất táºn". Van Gogh đã mô phá»ng Ãà o NÆ°Æ¡ng của Keisai và những bức Hoa Ãà o, MÆ°a Trên Cầu của Hiroshigé. Không khà mỠảo trong những tuyệt tác Ãầm Sen (Nymphéas) của Monet cÅ©ng chịu ảnh hưởng thi ca và nghệ thuáºt tạo hình Trung Quốc. Cảnh hồ xuân trên Cầu Vồng Hoa trong vÆ°á»n Giverny của Monet hoà n toà n không phân lằn mức, không có khoảng cách, không còn chân trá»i, không cả bối cảnh, không có chủ Ä‘á» mà chỉ có cảm Ä‘á». Ấn Tượng ở đây biểu dÆ°Æ¡ng nÆ°á»›c mây, cây cá», trá»i đất tan loãng trong nhau thà nh má»™t khối: Triết lý Ãông phÆ°Æ¡ng giao hòa vá»›i mà u sắc Tây phÆ°Æ¡ng. Há»™i há»a Ấn Tượng -cuối thế ká»· XIX- là những trao đổi, và gặp gỡ giữa hai thế giá»›i, hai ná»™i tại, hai tâm tưởng. * Tác phẩm của Lê Phổ và những há»a sÄ© Việt Nam xuất dÆ°Æ¡ng cùng thá»i vá»›i ông những năm 40: Mai Thứ, VÅ© Cao Ãà m, Lê Thị Lá»±u... không mô phá»ng nghệ thuáºt Ãông - Tây má»™t cách Æ°á»›c lệ mà nối tiếp truyá»n thống giao hưởng trong Ấn Tượng, phối hợp hai phong cách, hai vÅ© trụ nhân sinh. Cái là m cho há»™i há»a Pháp và sau đó Mỹ, công nháºn giá trị của các há»a sÄ© Việt Nam, là hỠđã không chối bá» nguồn gốc của mình nhÆ° má»™t và i há»a sÄ© Nháºt Bản Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i: Nishimoura, Okamoto... cùng xuất thân từ trÆ°á»ng phái Paris. Sá»± thà nh công của những há»a sÄ© Việt Nam đầu tiên bên trá»i Âu, sau thế chiến, đã không dá»… dà ng, đã trải nhiá»u cay đắng. Há» xác định chá»— đứng của nghệ thuáºt tạo hình giao thoa Ãông-Tây mà Lê Phổ là má»™t giá trị Ä‘Ãch thá»±c. *
Năm 1932, khi và o trÆ°á»ng Mỹ Thuáºt Paris, tiếp xúc vá»›i những trÆ°á»ng phái tân kỳ thá»i đó nhÆ° Láºp Thể, Siêu Thá»±c, Trừu Tượng... Lê Phổ hoang mang và nghi ngá» tất cả những gì đã gặt hái được từ trÆ°á»›c vá» há»™i há»a. Di tÃch còn lại của sá»± hoang mang ấy là bức tranh phong cảnh Fiesole, sÆ¡n dầu, 1932, rất Tây phÆ°Æ¡ng, rất "trÆ°á»ng phái Paris". Từ Pháp, năm ấy, ông Ä‘i má»™t vòng Âu châu qua Bỉ, Hòa Lan, Ã, thăm các bảo tà ng viện Bruges (Bỉ), Cologne (Ãức) và Florence (Ã). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Phục HÆ°ng, Lê Phổ tìm ra những nét trùng hợp giữa há»™i há»a cổ Ä‘iển Tây PhÆ°Æ¡ng và há»™i há»a cổ truyá»n Trung Quốc. Vá» Việt Nam năm 1934, rồi từ Việt Nam Lê Phổ sang Bắc Kinh để tìm hiểu há»™i há»a Tống, Minh... Cuá»™c hà nh hÆ°Æ¡ng nà y đã mở Ä‘Æ°á»ng cho má»™t tiến trình hÆ¡n ná»a thế ká»· há»™i há»a, có thể phân chia là m hai giai Ä‘oạn: 1. Thá»i kỳ cổ Ä‘iển (tranh lụa): Từ 1934 đến 1944, 45. Những bức NgÆ°á»i Thiếu Phụ Ngồi (1934) và Chim Ngói (1937), ảnh hưởng há»™i há»a Ä‘á»i Tống. ÃÆ°á»ng nét thanh thoát, uyển chuyển, má»m mại. Không gian phẳng, mà u lì (aplat), từng mảng đồng mà u đồng sắc, nét bút tinh vi. Tác phẩm vừa quyến rÅ© vì những mong manh tế nhị trong nét bút, vừa lạnh lùng vì dùng Ä‘á»™c sắc (camaieu), tạo không khà thuần khiết, chay tịnh, Æ¡ há»; vừa mang dung sắc nghiêm phong của xã há»™i Việt Nam còn nhuần nhuyá»…n đạo lý Khổng Mạnh, đầu thế ká»·. Và i năm sau, Lê Phổ đổi hÆ°á»›ng: Những bức Mẹ Con (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Lan (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Hồng (1941), Tá» Vì Ãạo (1941), Chải Ãầu (1942)... thuá»™c thá»i kỳ Thánh giáo, dung hòa nghệ thuáºt Trung Hoa và há»™i há»a Ã: nét bút tế nhị, thanh tao. Không gian hai chiá»u, ngÆ°á»i phụ nữ trong tranh trang nghiêm tôn giáo, dáng dấp thiên thần Botticelli, mặt trái xoan, tóc Ä‘en, cổ Modigliani, u buồn và huyá»n bÃ. Dù nấp dÆ°á»›i bóng Ãức Mẹ đồng trinh hay hiện hình khá»a thân gợi cảm, những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà trong tranh Lê Phổ luôn luôn phảng phất vẻ trầm tÆ°, tÄ©nh lá»± của má»™t Quan Thế Âm Bồ Tát trong tÆ° thế tham thiá»n nháºp định. Thá»i kỳ tranh lụa,
tất cả nghiêng trong không gian cổ điển. Lê Phổ dùng sắc
đạm, mà u thiá»n, mà u lạnh và phân chia rõ rà ng biên giá»›i:
Ä‘en - trắng, thiên Ä‘Ã ng và địa ngục. Ãây có thể gá»i
là thá»i kỳ "thủy mạc" của há»a sÄ©: HÆ°Æ¡ng thiá»n,
hÆ°Æ¡ng đạo thấm và o bút lông, biến ngÆ°á»i phụ nữ trong
tranh dù có khá»a thân, cÅ©ng khá»a thân "vô tá»™i", "khá»a thân
bên cạnh Ngá»c Hoà ng" -nhÆ° lá»i hát Phạm Duy- má»™t thứ thánh
nữ đồng trinh. Bất khả xâm, bÆ¡ vÆ¡ trong vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng,
u buồn mà vẫn hướng thượng. Những đạm thanh, tinh khiết
ấy là m tăng vẻ não nùng tâm trạng "nghĩ mình mình lại
thêm thương nỗi mình" của một tần phi đã bị bỠquên
trong vách quế, ngáºp gió và ng vá»›i mảnh vÅ©
y lạnh ngắt.
2. Thá»i kỳ lãng mạn (Tranh sÆ¡n dầu): Nếu có dịp há»i các há»a sÄ© Lê Phổ, VÅ© Cao Ãà m: Tại sao Ä‘ang vẽ tranh lụa lại đổi sang sÆ¡n dầu thì cả hai Ä‘á»u trả lá»i: Vì tranh lụa có những giá»›i hạn vá» khuôn khổ, mà u sắc và thể lượng, khó diá»…n tả được hết những Ä‘iá»u muốn vẽ. Váºy những Ä‘iá»u muốn vẽ, muốn diá»…n tả của Lê Phổ, sau thá»i kỳ tranh lụa là gì? Há»a sÄ© muốn bÆ°á»›c ra khá»i vòng đạo lý: ngÆ°á»i phụ nữ trong thá»i kỳ nà y dần dần trút bá» lá»›p áo "tiết hạnh khả phong" để Ä‘i và o thế giá»›i lãng mạn của tình yêu, và tranh cÅ©ng từ vùng âm u bÆ°á»›c ra ánh sáng. Dù Lê Phổ đã gặp gỡ há»™i há»a Ấn Tượng ngay từ lúc và o trÆ°á»ng Mỹ Thuáºt, nhÆ°ng chỉ đến những năm 40, Lê Phổ má»›i thá»±c sá»± rá»i bá» nghiêm lệnh chÃnh xác của trÆ°á»ng phái cổ Ä‘iển để bÆ°á»›c và o thế giá»›i phiếm định phôi pha của vÅ© trụ thiá»u quang mà u nhòe. Trong ká»· nguyên Ấn Tượng, Cézanne đã mở thế giá»›i má»›i vá» thể (volume), Monet kiến tạo chân trá»i ngÅ© sắc và ánh sáng. Lê Phổ đã bá» rÆ¡i cả thể, lẫn mà u và ánh sáng trong suốt Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng mÆ°á»i năm tranh lụa cổ Ä‘iển, mÆ°á»i năm tìm lại "lối xÆ°a xe ngá»±a hồn thu thảo". Phải đến những năm 50, bút vẽ của Lê Phổ má»›i sá»±c tỉnh, sáng ra. Không còn ngần ngại trÆ°á»›c những "quá Ä‘á»™" trong mà u nguyên chất (không pha) của Matisse, Lê Phổ bÆ°á»›c qua Dã Thú (Fauvisme) và o Ấn Tượng rồi ngừng lại ở Linh Cảm (Nabis). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Bonnard, Dufy, Matisse, từ những năm 37, nhÆ°ng ảnh hưởng Bonnard chỉ đến sau nà y, cà ng vá» sau, tranh Lê Phổ cà ng Ä‘a sắc, cà ng đằm thắm, đắm say, vÅ© trụ và ng của Bonnard lây sang Lê Phổ. Ba mà u: lam, cẩm thạch, và ng được ghi lại nhÆ° những thá»i kỳ son trong há»™i há»a Lê Phổ. Cuối cùng và ng được giữ lại nhÆ° ná»™i tại của không gian, chiếu thêm quang Ä‘á»™ và coi nhÆ° chÃnh sắc của Lê Phổ: và ng diệp, và ng anh, và ng sen, và ng lá, và ng hoa, và ng quả, và ng áo, và ng nÆ°á»›c, và ng mây... Ở đây, và ng nhá»› BÃch Khê, "Và ng rÆ¡i! Và ng rÆ¡i! Thu mênh mông". * Giao thoa giữa Ấn Tượng và Linh Cảm, chìm đắm trong không gian lãng mạn, mà hình hà i chỉ là hình thức cụ thể hóa không gian và ánh sáng bằng mà u sắc. NgÆ°á»i phụ nữ trong tranh nháºp nhòe, thấp thoáng "sÆ°Æ¡ng in mặt, tuyết pha thân" mang dáng dấp kiêu sa của ngÆ°á»i con gái Hà Thà nh thá»i Tá»± Lá»±c Văn Ãoà n, Ä‘oan trang và đà i các, nhÆ°ng không còn thể hiện nhÆ° những bức chân dung đẹp, giống, rõ và sắc nét nhÆ° tranh cổ Ä‘iển mà hỠđã trở thà nh biểu tượng của cái đẹp: má»™t bóng hình dá»… vỡ, dá»… phai, dá»… tan loãng trong không gian và chÃnh cái không gian ấy cÅ©ng lại phù du má»™ng ảo. Những bức Hai Mẹ Con (1960), Trầm TÆ° (1968), Thiếu Nữ Ão Xanh (1968), Trong VÆ°á»n (1970)... không gian hai chiá»u chia nhịp vá»›i những Ä‘á»™ng rung mà u sắc. Mà u ở đây là mà u ấm, sắc nồng, từ và ng chanh sang cẩm thạch đến thiên thanh... chÃnh sắc, tạp sắc, chen lẫn trong thế giá»›i mÆ¡ mà ng, gây lạc cảm cho thị giác dù chỉ trong khoảnh khắc mà má»i gá»i thiên thu. Tranh Lê Phổ không nghiêng vá» "ná»™i tâm" nhÆ° má»™t số há»a sÄ© Linh Cảm, nhÆ°ng ông vẫn gần hỠở chá»—: tranh là hình thức trang trÃ, tranh để treo tÆ°á»ng (il n'y a pas de tableau, il n'y a que des décorations - Verkade). Treo tÆ°á»ng thì hà tất phải có bá» sâu? Quan niệm không cần "viá»…n há»a" nà y, thoát thai từ há»™i há»a Trung Quốc, trùng hợp vá»›i Linh Cảm (Nabis), sống trong tác phẩm Lê Phổ từ 1950 và trải dà i trong nhiá»u tháºp ká»·, không thay đổi. Hiện diện trong không gian hai chiá»u, dÆ°á»›i hình thức trang trÃ, dù tÄ©nh váºt, thiên nhiên hay con ngÆ°á»i, trong bối cảnh nà o, há»a phẩm Lê Phổ cÅ©ng ngá» cá»a và o má»™t thiên Ä‘Æ°á»ng viá»…n mÆ¡, phiếm định. Paris tháng 3-1993
Lê Phổ sinh ngà y 2-8-1907 tại Hà Ãông.
Cha ông là Lê Hoan, Kinh lược sứ (Vice Roi) Bắc kỳ. Nháºp
há»c khóa đầu tiên trÆ°á»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuáºt Hà Ná»™i năm
1930.
Há»a phẩm của Lê Phổ được trÆ°ng bà y ở Musée d'Art Moderne ở Paris, Musée d'Oklahoma (USA) và trong nhiá»u sÆ°u táºp nghệ thuáºt tÆ° nhân, phần lá»›n ở Hoa Kỳ. Há»a sÄ© Lê Phổ mất tại Paris, quáºn 15, tháng 12 năm 2001. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |