Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng
Thiá»u quang Lê Phổ |
Từ lâu, há»™i há»a không chỉ mang bản
sắc thuần túy nghệ thuáºt mà còn có tham vá»ng Ä‘i và o Ä‘á»i
sống, vá»›i những kÃch thước khoa há»c, kỹ thuáºt và công
nghiệp. Há»™i há»a cá»±c thá»±c (hyper-réalisme) hợp kim những
hóa chất, nhiên liệu và con ngưá»i. Nghệ thuáºt tạo hình
hiện đại muốn thám hiểm Ä‘á»i sống tinh thần và váºt chất
trong má»i khÃa cạnh vá»›i những sần sùi, thô bạo, rác rưởi,
bão loạn, ác má»™ng, bệnh táºt, ám ảnh.... Ãã xa rồi những
giấc mÆ¡, những cái đẹp phù ảo. Cho nên ngà y nay, viết vá»
Lê Phổ, VÅ© Cao Ãà m, Lê Thị Lá»±u... là để ngoảnh lại quá
khứ Ấn Tượng, một quá khứ đã phôi pha như tiếng thở
dà i vá»ng vá» từ má»™t thá»i đại Ä‘ang xa.
Năm 1872, khi Claude Monet sáng tác bức Cảm Giác, Rạng Ãông (Impression, Soleil levant) tạo bối cảnh huyá»n ảo trong sương mÆ¡, không phân biệt bến bá», mây, nước... Ấn Tượng đã khai quang chân trá»i má»›i: Chân trá»i phiếm định trong há»™i há»a. Ấn Tượng, trong má»™t chừng mức nà o đó, đã triển khai sợi dây vô hình liên lạc hai vÅ© trụ quan hoà n toà n khác nhau giữa Ãông và Tây: Degas -cuối thế ká»· XIX- khám phá cấu trúc kỹ thuáºt estampe in trên bản khắc cá»§a trưá»ng phái Nháºt Bản Ukiyoyé và áp dụng cách sắp đặt những chuyển động liên tục và bố cục không cân xứng trong tranh Outomaro, Hokusai, Hiroshigé... và o những chuyển động vÅ© nữ trong tranh cá»§a mình. Cùng thá»i, Van Gogh cho rằng "Nghệ thuáºt Nháºt Bản, nguyên thá»§y như Hy Lạp, như Hòa Lan xưa là nguồn khai thác bất táºn". Van Gogh đã mô phá»ng Ãà o Nương cá»§a Keisai và những bức Hoa Ãà o, Mưa Trên Cầu cá»§a Hiroshigé. Không khà mỠảo trong những tuyệt tác Ãầm Sen (Nymphéas) cá»§a Monet cÅ©ng chịu ảnh hưởng thi ca và nghệ thuáºt tạo hình Trung Quốc. Cảnh hồ xuân trên Cầu Vồng Hoa trong vưá»n Giverny cá»§a Monet hoà n toà n không phân lằn mức, không có khoảng cách, không còn chân trá»i, không cả bối cảnh, không có chá»§ đỠmà chỉ có cảm Ä‘á». Ấn Tượng ở đây biểu dương nước mây, cây cá», trá»i đất tan loãng trong nhau thà nh má»™t khối: Triết lý Ãông phương giao hòa vá»›i mà u sắc Tây phương. Há»™i há»a Ấn Tượng -cuối thế ká»· XIX- là những trao đổi, và gặp gỡ giữa hai thế giá»›i, hai ná»™i tại, hai tâm tưởng. * Tác phẩm cá»§a Lê Phổ và những há»a sÄ© Việt Nam xuất dương cùng thá»i vá»›i ông những năm 40: Mai Thứ, VÅ© Cao Ãà m, Lê Thị Lá»±u... không mô phá»ng nghệ thuáºt Ãông - Tây má»™t cách ước lệ mà nối tiếp truyá»n thống giao hưởng trong Ấn Tượng, phối hợp hai phong cách, hai vÅ© trụ nhân sinh. Cái là m cho há»™i há»a Pháp và sau đó Mỹ, công nháºn giá trị cá»§a các há»a sÄ© Việt Nam, là hỠđã không chối bá» nguồn gốc cá»§a mình như má»™t và i há»a sÄ© Nháºt Bản đương thá»i: Nishimoura, Okamoto... cùng xuất thân từ trưá»ng phái Paris. Sá»± thà nh công cá»§a những há»a sÄ© Việt Nam đầu tiên bên trá»i Âu, sau thế chiến, đã không dá»… dà ng, đã trải nhiá»u cay đắng. Há» xác định chá»— đứng cá»§a nghệ thuáºt tạo hình giao thoa Ãông-Tây mà Lê Phổ là má»™t giá trị Ä‘Ãch thá»±c. *
Năm 1932, khi và o trưá»ng Mỹ Thuáºt Paris, tiếp xúc vá»›i những trưá»ng phái tân kỳ thá»i đó như Láºp Thể, Siêu Thá»±c, Trừu Tượng... Lê Phổ hoang mang và nghi ngá» tất cả những gì đã gặt hái được từ trước vá» há»™i há»a. Di tÃch còn lại cá»§a sá»± hoang mang ấy là bức tranh phong cảnh Fiesole, sÆ¡n dầu, 1932, rất Tây phương, rất "trưá»ng phái Paris". Từ Pháp, năm ấy, ông Ä‘i má»™t vòng Âu châu qua Bỉ, Hòa Lan, Ã, thăm các bảo tà ng viện Bruges (Bỉ), Cologne (Ãức) và Florence (Ã). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Phục Hưng, Lê Phổ tìm ra những nét trùng hợp giữa há»™i há»a cổ Ä‘iển Tây Phương và há»™i há»a cổ truyá»n Trung Quốc. Vá» Việt Nam năm 1934, rồi từ Việt Nam Lê Phổ sang Bắc Kinh để tìm hiểu há»™i há»a Tống, Minh... Cuá»™c hà nh hương nà y đã mở đưá»ng cho má»™t tiến trình hÆ¡n ná»a thế ká»· há»™i há»a, có thể phân chia là m hai giai Ä‘oạn: 1. Thá»i kỳ cổ Ä‘iển (tranh lụa): Từ 1934 đến 1944, 45. Những bức Ngưá»i Thiếu Phụ Ngồi (1934) và Chim Ngói (1937), ảnh hưởng há»™i há»a Ä‘á»i Tống. ÃÆ°á»ng nét thanh thoát, uyển chuyển, má»m mại. Không gian phẳng, mà u lì (aplat), từng mảng đồng mà u đồng sắc, nét bút tinh vi. Tác phẩm vừa quyến rÅ© vì những mong manh tế nhị trong nét bút, vừa lạnh lùng vì dùng độc sắc (camaieu), tạo không khà thuần khiết, chay tịnh, Æ¡ há»; vừa mang dung sắc nghiêm phong cá»§a xã há»™i Việt Nam còn nhuần nhuyá»…n đạo lý Khổng Mạnh, đầu thế ká»·. Và i năm sau, Lê Phổ đổi hướng: Những bức Mẹ Con (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Lan (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Hồng (1941), Tá» Vì Ãạo (1941), Chải Ãầu (1942)... thuá»™c thá»i kỳ Thánh giáo, dung hòa nghệ thuáºt Trung Hoa và há»™i há»a Ã: nét bút tế nhị, thanh tao. Không gian hai chiá»u, ngưá»i phụ nữ trong tranh trang nghiêm tôn giáo, dáng dấp thiên thần Botticelli, mặt trái xoan, tóc Ä‘en, cổ Modigliani, u buồn và huyá»n bÃ. Dù nấp dưới bóng Ãức Mẹ đồng trinh hay hiện hình khá»a thân gợi cảm, những ngưá»i đà n bà trong tranh Lê Phổ luôn luôn phảng phất vẻ trầm tư, tÄ©nh lá»± cá»§a má»™t Quan Thế Âm Bồ Tát trong tư thế tham thiá»n nháºp định. Thá»i kỳ tranh lụa,
tất cả nghiêng trong không gian cổ điển. Lê Phổ dùng sắc
đạm, mà u thiá»n, mà u lạnh và phân chia rõ rà ng biên giá»›i:
Ä‘en - trắng, thiên đà ng và địa ngục. Ãây có thể gá»i
là thá»i kỳ "thá»§y mạc" cá»§a há»a sÄ©: Hương thiá»n,
hương đạo thấm và o bút lông, biến ngưá»i phụ nữ trong
tranh dù có khá»a thân, cÅ©ng khá»a thân "vô tá»™i", "khá»a thân
bên cạnh Ngá»c Hoà ng" -như lá»i hát Phạm Duy- má»™t thứ thánh
nữ đồng trinh. Bất khả xâm, bÆ¡ vÆ¡ trong vưá»n địa đà ng,
u buồn mà vẫn hướng thượng. Những đạm thanh, tinh khiết
ấy là m tăng vẻ não nùng tâm trạng "nghĩ mình mình lại
thêm thương nỗi mình" của một tần phi đã bị bỠquên
trong vách quế, ngáºp gió và ng vá»›i mảnh vÅ©
y lạnh ngắt.
2. Thá»i kỳ lãng mạn (Tranh sÆ¡n dầu): Nếu có dịp há»i các há»a sÄ© Lê Phổ, VÅ© Cao Ãà m: Tại sao Ä‘ang vẽ tranh lụa lại đổi sang sÆ¡n dầu thì cả hai Ä‘á»u trả lá»i: Vì tranh lụa có những giá»›i hạn vá» khuôn khổ, mà u sắc và thể lượng, khó diá»…n tả được hết những Ä‘iá»u muốn vẽ. Váºy những Ä‘iá»u muốn vẽ, muốn diá»…n tả cá»§a Lê Phổ, sau thá»i kỳ tranh lụa là gì? Há»a sÄ© muốn bước ra khá»i vòng đạo lý: ngưá»i phụ nữ trong thá»i kỳ nà y dần dần trút bá» lá»›p áo "tiết hạnh khả phong" để Ä‘i và o thế giá»›i lãng mạn cá»§a tình yêu, và tranh cÅ©ng từ vùng âm u bước ra ánh sáng. Dù Lê Phổ đã gặp gỡ há»™i há»a Ấn Tượng ngay từ lúc và o trưá»ng Mỹ Thuáºt, nhưng chỉ đến những năm 40, Lê Phổ má»›i thá»±c sá»± rá»i bá» nghiêm lệnh chÃnh xác cá»§a trưá»ng phái cổ Ä‘iển để bước và o thế giá»›i phiếm định phôi pha cá»§a vÅ© trụ thiá»u quang mà u nhòe. Trong ká»· nguyên Ấn Tượng, Cézanne đã mở thế giá»›i má»›i vá» thể (volume), Monet kiến tạo chân trá»i ngÅ© sắc và ánh sáng. Lê Phổ đã bá» rÆ¡i cả thể, lẫn mà u và ánh sáng trong suốt Ä‘oạn đưá»ng mưá»i năm tranh lụa cổ Ä‘iển, mưá»i năm tìm lại "lối xưa xe ngá»±a hồn thu thảo". Phải đến những năm 50, bút vẽ cá»§a Lê Phổ má»›i sá»±c tỉnh, sáng ra. Không còn ngần ngại trước những "quá độ" trong mà u nguyên chất (không pha) cá»§a Matisse, Lê Phổ bước qua Dã Thú (Fauvisme) và o Ấn Tượng rồi ngừng lại ở Linh Cảm (Nabis). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Bonnard, Dufy, Matisse, từ những năm 37, nhưng ảnh hưởng Bonnard chỉ đến sau nà y, cà ng vá» sau, tranh Lê Phổ cà ng Ä‘a sắc, cà ng đằm thắm, đắm say, vÅ© trụ và ng cá»§a Bonnard lây sang Lê Phổ. Ba mà u: lam, cẩm thạch, và ng được ghi lại như những thá»i kỳ son trong há»™i há»a Lê Phổ. Cuối cùng và ng được giữ lại như ná»™i tại cá»§a không gian, chiếu thêm quang độ và coi như chÃnh sắc cá»§a Lê Phổ: và ng diệp, và ng anh, và ng sen, và ng lá, và ng hoa, và ng quả, và ng áo, và ng nước, và ng mây... Ở đây, và ng nhá»› BÃch Khê, "Và ng rÆ¡i! Và ng rÆ¡i! Thu mênh mông". * Giao thoa giữa Ấn Tượng và Linh Cảm, chìm đắm trong không gian lãng mạn, mà hình hà i chỉ là hình thức cụ thể hóa không gian và ánh sáng bằng mà u sắc. Ngưá»i phụ nữ trong tranh nháºp nhòe, thấp thoáng "sương in mặt, tuyết pha thân" mang dáng dấp kiêu sa cá»§a ngưá»i con gái Hà Thà nh thá»i Tá»± Lá»±c Văn Ãoà n, Ä‘oan trang và đà i các, nhưng không còn thể hiện như những bức chân dung đẹp, giống, rõ và sắc nét như tranh cổ Ä‘iển mà hỠđã trở thà nh biểu tượng cá»§a cái đẹp: má»™t bóng hình dá»… vỡ, dá»… phai, dá»… tan loãng trong không gian và chÃnh cái không gian ấy cÅ©ng lại phù du má»™ng ảo. Những bức Hai Mẹ Con (1960), Trầm Tư (1968), Thiếu Nữ Ão Xanh (1968), Trong Vưá»n (1970)... không gian hai chiá»u chia nhịp vá»›i những động rung mà u sắc. Mà u ở đây là mà u ấm, sắc nồng, từ và ng chanh sang cẩm thạch đến thiên thanh... chÃnh sắc, tạp sắc, chen lẫn trong thế giá»›i mÆ¡ mà ng, gây lạc cảm cho thị giác dù chỉ trong khoảnh khắc mà má»i gá»i thiên thu. Tranh Lê Phổ không nghiêng vá» "ná»™i tâm" như má»™t số há»a sÄ© Linh Cảm, nhưng ông vẫn gần hỠở chá»—: tranh là hình thức trang trÃ, tranh để treo tưá»ng (il n'y a pas de tableau, il n'y a que des décorations - Verkade). Treo tưá»ng thì hà tất phải có bá» sâu? Quan niệm không cần "viá»…n há»a" nà y, thoát thai từ há»™i há»a Trung Quốc, trùng hợp vá»›i Linh Cảm (Nabis), sống trong tác phẩm Lê Phổ từ 1950 và trải dà i trong nhiá»u tháºp ká»·, không thay đổi. Hiện diện trong không gian hai chiá»u, dưới hình thức trang trÃ, dù tÄ©nh váºt, thiên nhiên hay con ngưá»i, trong bối cảnh nà o, há»a phẩm Lê Phổ cÅ©ng ngá» cá»a và o má»™t thiên đưá»ng viá»…n mÆ¡, phiếm định. Paris tháng 3-1993
Lê Phổ sinh ngà y 2-8-1907 tại Hà Ãông.
Cha ông là Lê Hoan, Kinh lược sứ (Vice Roi) Bắc kỳ. Nháºp
há»c khóa đầu tiên trưá»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuáºt Hà Ná»™i năm
1930.
Há»a phẩm cá»§a Lê Phổ được trưng bà y ở Musée d'Art Moderne ở Paris, Musée d'Oklahoma (USA) và trong nhiá»u sưu táºp nghệ thuáºt tư nhân, phần lá»›n ở Hoa Kỳ. Há»a sÄ© Lê Phổ mất tại Paris, quáºn 15, tháng 12 năm 2001. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |