Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 Thiá»u quang Lê Phổ

Từ lâu, há»™i há»a không chỉ mang bản sắc thuần túy nghệ thuật mà còn có tham vá»ng Ä‘i vào Ä‘á»i sống, vá»›i những kích thước khoa há»c, kỹ thuật và công nghiệp. Há»™i há»a cá»±c thá»±c (hyper-réalisme) hợp kim những hóa chất, nhiên liệu và con ngưá»i. Nghệ thuật tạo hình hiện đại muốn thám hiểm Ä‘á»i sống tinh thần và vật chất trong má»i khía cạnh vá»›i những sần sùi, thô bạo, rác rưởi, bão loạn, ác má»™ng, bệnh tật, ám ảnh.... Ãã xa rồi những giấc mÆ¡, những cái đẹp phù ảo. Cho nên ngày nay, viết vá» Lê Phổ, VÅ© Cao Ãàm, Lê Thị Lá»±u... là để ngoảnh lại quá khứ Ấn Tượng, má»™t quá khứ đã phôi pha như tiếng thở dài vá»ng vá» từ má»™t thá»i đại Ä‘ang xa.

     Năm 1872, khi Claude Monet sáng tác bức Cảm Giác, Rạng Ãông (Impression, Soleil levant) tạo bối cảnh huyá»n ảo trong sương mÆ¡, không phân biệt bến bá», mây, nước... Ấn Tượng đã khai quang chân trá»i má»›i: Chân trá»i phiếm định trong há»™i há»a.

     Ấn Tượng, trong má»™t chừng mức nào đó, đã triển khai sợi dây vô hình liên lạc hai vÅ© trụ quan hoàn toàn khác nhau giữa Ãông và Tây: Degas -cuối thế ká»· XIX- khám phá cấu trúc kỹ thuật estampe in trên bản khắc cá»§a trưá»ng phái Nhật Bản Ukiyoyé và áp dụng cách sắp đặt những chuyển động liên tục và bố cục không cân xứng trong tranh Outomaro, Hokusai, Hiroshigé... vào những chuyển động vÅ© nữ trong tranh cá»§a mình. Cùng thá»i, Van Gogh cho rằng "Nghệ thuật Nhật Bản, nguyên thá»§y như Hy Lạp, như Hòa Lan xưa là nguồn khai thác bất tận". Van Gogh đã mô phá»ng Ãào Nương cá»§a Keisai và những bức Hoa Ãào, Mưa Trên Cầu cá»§a Hiroshigé. Không khí mỠảo trong những tuyệt tác Ãầm Sen (Nymphéas) cá»§a Monet cÅ©ng chịu ảnh hưởng thi ca và nghệ thuật tạo hình Trung Quốc.

     Cảnh hồ xuân trên Cầu Vồng Hoa trong vưá»n Giverny cá»§a Monet hoàn toàn không phân lằn mức, không có khoảng cách, không còn chân trá»i, không cả bối cảnh, không có chá»§ đỠmà chỉ có cảm Ä‘á». Ấn Tượng ở đây biểu dương nước mây, cây cá», trá»i đất tan loãng trong nhau thành má»™t khối: Triết lý Ãông phương giao hòa vá»›i màu sắc Tây phương. Há»™i há»a Ấn Tượng -cuối thế ká»· XIX- là những trao đổi, và gặp gỡ giữa hai thế giá»›i, hai ná»™i tại, hai tâm tưởng.

*

     Tác phẩm cá»§a Lê Phổ và những há»a sÄ© Việt Nam xuất dương cùng thá»i vá»›i ông những năm 40: Mai Thứ, VÅ© Cao Ãàm, Lê Thị Lá»±u... không mô phá»ng nghệ thuật Ãông - Tây má»™t cách ước lệ mà nối tiếp truyá»n thống giao hưởng trong Ấn Tượng, phối hợp hai phong cách, hai vÅ© trụ nhân sinh. Cái làm cho há»™i há»a Pháp và sau đó Mỹ, công nhận giá trị cá»§a các há»a sÄ© Việt Nam, là hỠđã không chối bá» nguồn gốc cá»§a mình như má»™t vài há»a sÄ© Nhật Bản đương thá»i: Nishimoura, Okamoto... cùng xuất thân từ trưá»ng phái Paris. Sá»± thành công cá»§a những há»a sÄ© Việt Nam đầu tiên bên trá»i Âu, sau thế chiến, đã không dá»… dàng, đã trải nhiá»u cay đắng. Há» xác định chá»— đứng cá»§a nghệ thuật tạo hình giao thoa Ãông-Tây mà Lê Phổ là má»™t giá trị đích thá»±c.

*



Năm 1932, khi vào trưá»ng Mỹ Thuật Paris, tiếp xúc vá»›i những trưá»ng phái tân kỳ thá»i đó như Lập Thể, Siêu Thá»±c, Trừu Tượng... Lê Phổ hoang mang và nghi ngá» tất cả những gì đã gặt hái được từ trước vá» há»™i há»a. Di tích còn lại cá»§a sá»± hoang mang ấy là bức tranh phong cảnh Fiesole, sÆ¡n dầu, 1932, rất Tây phương, rất "trưá»ng phái Paris". Từ Pháp, năm ấy, ông Ä‘i má»™t vòng Âu châu qua Bỉ, Hòa Lan, Ã, thăm các bảo tàng viện Bruges (Bỉ), Cologne (Ãức) và Florence (Ã). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Phục Hưng, Lê Phổ tìm ra những nét trùng hợp giữa há»™i há»a cổ Ä‘iển Tây Phương và há»™i há»a cổ truyá»n Trung Quốc. Vá» Việt Nam năm 1934, rồi từ Việt Nam Lê Phổ sang Bắc Kinh để tìm hiểu há»™i há»a Tống, Minh... Cuá»™c hành hương này đã mở đưá»ng cho má»™t tiến trình hÆ¡n ná»­a thế ká»· há»™i há»a, có thể phân chia làm hai giai Ä‘oạn:

 1. Thá»i kỳ cổ Ä‘iển (tranh lụa): Từ 1934 đến 1944, 45. Những bức Ngưá»i Thiếu Phụ Ngồi (1934) và Chim Ngói (1937), ảnh hưởng há»™i há»a Ä‘á»i Tống. ÃÆ°á»ng nét thanh thoát, uyển chuyển, má»m mại. Không gian phẳng, màu lì (aplat), từng mảng đồng màu đồng sắc, nét bút tinh vi. Tác phẩm vừa quyến rÅ© vì những mong manh tế nhị trong nét bút, vừa lạnh lùng vì dùng độc sắc (camaieu), tạo không khí thuần khiết, chay tịnh, Æ¡ há»; vừa mang dung sắc nghiêm phong cá»§a xã há»™i Việt Nam còn nhuần nhuyá»…n đạo lý Khổng Mạnh,  đầu thế ká»·.

     Vài năm sau, Lê Phổ đổi hướng: Những bức Mẹ Con (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Lan (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Hồng (1941), Tá»­ Vì Ãạo (1941), Chải Ãầu (1942)... thuá»™c thá»i kỳ Thánh giáo, dung hòa nghệ thuật Trung Hoa và há»™i há»a Ã: nét bút tế nhị, thanh tao. Không gian hai chiá»u, ngưá»i phụ nữ trong tranh trang nghiêm tôn giáo, dáng dấp thiên thần Botticelli, mặt trái xoan, tóc Ä‘en, cổ Modigliani, u buồn và huyá»n bí. Dù nấp dưới bóng Ãức Mẹ đồng trinh hay hiện hình khá»a thân gợi cảm, những ngưá»i đàn bà trong tranh Lê Phổ luôn luôn phảng phất vẻ trầm tư, tÄ©nh lá»± cá»§a má»™t Quan Thế Âm Bồ Tát trong tư thế tham thiá»n nhập định.

     Thá»i kỳ tranh lụa, tất cả nghiêng trong không gian cổ Ä‘iển. Lê Phổ dùng sắc đạm, màu thiá»n, màu lạnh và phân chia rõ ràng biên giá»›i: Ä‘en - trắng, thiên đàng và địa ngục. Ãây có thể gá»i là thá»i kỳ "thá»§y mạc" cá»§a há»a sÄ©: Hương thiá»n, hương đạo thấm vào bút lông, biến ngưá»i phụ nữ trong tranh dù có khá»a thân, cÅ©ng khá»a thân "vô tá»™i", "khá»a thân bên cạnh Ngá»c Hoàng" -như lá»i hát Phạm Duy- má»™t thứ thánh nữ đồng trinh. Bất khả xâm, bÆ¡ vÆ¡ trong vưá»n địa đàng,  u buồn mà vẫn hướng thượng. Những đạm thanh, tinh khiết ấy làm tăng vẻ não nùng tâm trạng "nghÄ© mình mình lại thêm thương ná»—i mình" cá»§a má»™t tần phi đã bị bá» quên trong vách quế, ngập gió vàng vá»›i mảnh vÅ© y lạnh ngắt.
 

2. Thá»i kỳ lãng mạn (Tranh sÆ¡n dầu): Nếu có dịp há»i các há»a sÄ© Lê Phổ, VÅ© Cao Ãàm: Tại sao Ä‘ang vẽ tranh lụa lại đổi sang sÆ¡n dầu thì cả hai Ä‘á»u trả lá»i: Vì tranh lụa có những giá»›i hạn vá» khuôn khổ, màu sắc và thể lượng, khó diá»…n tả được hết những Ä‘iá»u muốn vẽ. Vậy những Ä‘iá»u muốn vẽ, muốn diá»…n tả cá»§a Lê Phổ, sau thá»i kỳ tranh lụa là gì? Há»a sÄ© muốn bước ra khá»i vòng đạo lý: ngưá»i phụ nữ trong thá»i kỳ này dần dần trút bá» lá»›p áo "tiết hạnh khả phong" để Ä‘i vào thế giá»›i lãng mạn cá»§a tình yêu, và tranh cÅ©ng từ vùng âm u bước ra ánh sáng.

     Dù Lê Phổ đã gặp gỡ há»™i há»a Ấn Tượng ngay từ lúc vào trưá»ng Mỹ Thuật, nhưng chỉ đến những năm 40, Lê Phổ má»›i thá»±c sá»± rá»i bá» nghiêm lệnh chính xác cá»§a trưá»ng phái cổ Ä‘iển để bước vào thế giá»›i phiếm định phôi pha cá»§a vÅ© trụ thiá»u quang màu nhòe. Trong ká»· nguyên Ấn Tượng, Cézanne đã mở thế giá»›i má»›i vá» thể (volume), Monet kiến tạo chân trá»i ngÅ© sắc và ánh sáng. Lê Phổ đã bá» rÆ¡i cả thể, lẫn màu và ánh sáng trong suốt Ä‘oạn đưá»ng mưá»i năm tranh lụa cổ Ä‘iển, mưá»i năm tìm lại "lối xưa xe ngá»±a hồn thu thảo".

     Phải đến những năm 50, bút vẽ cá»§a Lê Phổ má»›i sá»±c tỉnh, sáng ra. Không còn ngần ngại trước những "quá độ" trong màu nguyên chất (không pha) cá»§a Matisse, Lê Phổ bước qua Dã Thú (Fauvisme) vào Ấn Tượng rồi ngừng lại ở Linh Cảm (Nabis). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Bonnard, Dufy, Matisse, từ những năm 37, nhưng ảnh hưởng Bonnard chỉ đến sau này, càng vá» sau, tranh Lê Phổ càng Ä‘a sắc, càng đằm thắm, đắm say, vÅ© trụ vàng cá»§a Bonnard lây sang Lê Phổ. Ba màu: lam, cẩm thạch, vàng được ghi lại như những thá»i kỳ son trong há»™i há»a Lê Phổ. Cuối cùng vàng được giữ lại như ná»™i tại cá»§a không gian, chiếu thêm quang độ và coi như chính sắc cá»§a Lê Phổ: vàng diệp, vàng anh, vàng sen, vàng lá, vàng hoa, vàng quả, vàng áo, vàng nước, vàng mây... Ở đây, vàng nhá»› Bích Khê, "Vàng rÆ¡i! Vàng rÆ¡i! Thu mênh mông".

*

     Giao thoa giữa Ấn Tượng và Linh Cảm, chìm đắm trong không gian lãng mạn, mà hình hài chỉ là hình thức cụ thể hóa không gian và ánh sáng bằng màu sắc. Ngưá»i phụ nữ trong tranh nhập nhòe, thấp thoáng "sương in mặt, tuyết pha thân" mang dáng dấp kiêu sa cá»§a ngưá»i con gái Hà Thành thá»i Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn, Ä‘oan trang và đài các, nhưng không còn thể hiện như những bức chân dung đẹp, giống, rõ và sắc nét như tranh cổ Ä‘iển mà hỠđã trở thành biểu tượng cá»§a cái đẹp: má»™t bóng hình dá»… vỡ, dá»… phai, dá»… tan loãng trong không gian và chính cái không gian ấy cÅ©ng lại phù du má»™ng ảo. Những bức Hai Mẹ Con (1960), Trầm Tư (1968), Thiếu Nữ Ão Xanh (1968), Trong Vưá»n (1970)... không gian hai chiá»u chia nhịp vá»›i những động rung màu sắc. Màu ở đây là màu ấm, sắc nồng, từ vàng chanh sang cẩm thạch đến thiên thanh... chính sắc, tạp sắc, chen lẫn trong thế giá»›i mÆ¡ màng, gây lạc cảm cho thị giác dù chỉ trong khoảnh khắc mà má»i gá»i thiên thu.

     Tranh Lê Phổ không nghiêng vá» "ná»™i tâm" như má»™t số há»a sÄ© Linh Cảm, nhưng ông vẫn gần hỠở chá»—: tranh là hình thức trang trí, tranh để treo tưá»ng (il n'y a pas de tableau, il n'y a que des décorations - Verkade). Treo tưá»ng thì hà tất phải có bá» sâu? Quan niệm không cần "viá»…n há»a" này, thoát thai từ há»™i há»a Trung Quốc, trùng hợp vá»›i Linh Cảm (Nabis), sống trong tác phẩm Lê Phổ từ 1950 và trải dài trong nhiá»u thập ká»·, không thay đổi. Hiện diện trong không gian hai chiá»u, dưới hình thức trang trí, dù tÄ©nh vật, thiên nhiên hay con ngưá»i, trong bối cảnh nào, há»a phẩm Lê Phổ cÅ©ng ngá» cá»­a vào má»™t thiên đưá»ng viá»…n mÆ¡, phiếm định.

Paris tháng 3-1993
Tiểu sá»­ há»a sÄ© Lê Phổ (1907-2001)

     Lê Phổ sinh ngày 2-8-1907 tại Hà Ãông. Cha ông là Lê Hoan, Kinh lược sứ (Vice Roi) Bắc kỳ. Nhập há»c khóa đầu tiên trưá»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật Hà Ná»™i năm 1930.
1928: Triển lãm chung vá»›i các há»a sÄ© VÅ© Cao Ãàm và Mai Thứ tại Hà Ná»™i.
1931: ÃÆ°á»£c cá»­ làm phụ tá giáo sư Tardieu dá»± triển lãm đấu xảo thuá»™c địa tại Paris.
1932: Ông được há»c bổng vào trưá»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật Paris. Từ Pháp Ä‘i khắp Âu Châu. Triển lãm tranh tại Roma.
1933: Lê Phổ trở vá» Hà Ná»™i làm giáo sư tại trưá»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật và triển lãm tranh tại Hà Ná»™i.
1934: Sang Bắc Kinh tìm hiểu há»™i há»a Trung Quốc.
1935: Vẽ chân dung Bảo Ãại, hoàng hậu Nam Phương và trang trí ná»™i cung.
1937: Tham dá»± triển lãm quốc tế ở Paris vá»›i tư cách giám đốc nghệ thuật khu Ãông Dương và ở hẳn lại Pháp.
1938: Triển lãm lần đầu tại Paris, và từ đó tham dá»± nhiá»u cuá»™c triển lãm tranh ở khắp nÆ¡i trên thế giá»›i.
6-1947: Thành hôn vá»›i Paulette Vaux, ký giả báo Time và Life. Có hai con trai: Lê Kim nhiếp ảnh và Lê Tân, há»a hình.
1950-1954: Lê Phổ làm Cố vấn mỹ thuật cho Tòa Ãại Sứ Việt Nam Cá»™ng Hoà tại Pháp.
1957 và 1958: Triển lãm chung với Foujita ở Lyon, Avignon, Nice và Bordeaux.

     Há»a phẩm cá»§a Lê Phổ được trưng bày ở Musée d'Art Moderne ở Paris, Musée d'Oklahoma (USA) và trong nhiá»u sưu tập nghệ thuật tư nhân, phần lá»›n ở Hoa Kỳ.

 Há»a sÄ© Lê Phổ mất tại Paris, quận 15, tháng 12 năm 2001.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]