Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Thiá»u quang Lê Phổ

Từ lâu, há»™i há»a không chỉ mang bản sắc thuần túy nghệ thuật mà còn có tham vá»ng Ä‘i vào Ä‘á»i sống, vá»›i những kích thÆ°á»›c khoa há»c, kỹ thuật và công nghiệp. Há»™i há»a cá»±c thá»±c (hyper-réalisme) hợp kim những hóa chất, nhiên liệu và con ngÆ°á»i. Nghệ thuật tạo hình hiện đại muốn thám hiểm Ä‘á»i sống tinh thần và vật chất trong má»i khía cạnh vá»›i những sần sùi, thô bạo, rác rưởi, bão loạn, ác má»™ng, bệnh tật, ám ảnh.... Ãã xa rồi những giấc mÆ¡, những cái đẹp phù ảo. Cho nên ngày nay, viết vá» Lê Phổ, VÅ© Cao Ãàm, Lê Thị Lá»±u... là để ngoảnh lại quá khứ Ấn Tượng, má»™t quá khứ đã phôi pha nhÆ° tiếng thở dài vá»ng vá» từ má»™t thá»i đại Ä‘ang xa.

     Năm 1872, khi Claude Monet sáng tác bức Cảm Giác, Rạng Ãông (Impression, Soleil levant) tạo bối cảnh huyá»n ảo trong sÆ°Æ¡ng mÆ¡, không phân biệt bến bá», mây, nÆ°á»›c... Ấn Tượng đã khai quang chân trá»i má»›i: Chân trá»i phiếm định trong há»™i há»a.

     Ấn Tượng, trong má»™t chừng mức nào đó, đã triển khai sợi dây vô hình liên lạc hai vÅ© trụ quan hoàn toàn khác nhau giữa Ãông và Tây: Degas -cuối thế ká»· XIX- khám phá cấu trúc kỹ thuật estampe in trên bản khắc của trÆ°á»ng phái Nhật Bản Ukiyoyé và áp dụng cách sắp đặt những chuyển Ä‘á»™ng liên tục và bố cục không cân xứng trong tranh Outomaro, Hokusai, Hiroshigé... vào những chuyển Ä‘á»™ng vÅ© nữ trong tranh của mình. Cùng thá»i, Van Gogh cho rằng "Nghệ thuật Nhật Bản, nguyên thủy nhÆ° Hy Lạp, nhÆ° Hòa Lan xÆ°a là nguồn khai thác bất tận". Van Gogh đã mô phá»ng Ãào NÆ°Æ¡ng của Keisai và những bức Hoa Ãào, MÆ°a Trên Cầu của Hiroshigé. Không khí mỠảo trong những tuyệt tác Ãầm Sen (Nymphéas) của Monet cÅ©ng chịu ảnh hưởng thi ca và nghệ thuật tạo hình Trung Quốc.

     Cảnh hồ xuân trên Cầu Vồng Hoa trong vÆ°á»n Giverny của Monet hoàn toàn không phân lằn mức, không có khoảng cách, không còn chân trá»i, không cả bối cảnh, không có chủ Ä‘á» mà chỉ có cảm Ä‘á». Ấn Tượng ở đây biểu dÆ°Æ¡ng nÆ°á»›c mây, cây cá», trá»i đất tan loãng trong nhau thành má»™t khối: Triết lý Ãông phÆ°Æ¡ng giao hòa vá»›i màu sắc Tây phÆ°Æ¡ng. Há»™i há»a Ấn Tượng -cuối thế ká»· XIX- là những trao đổi, và gặp gỡ giữa hai thế giá»›i, hai ná»™i tại, hai tâm tưởng.

*

     Tác phẩm của Lê Phổ và những há»a sÄ© Việt Nam xuất dÆ°Æ¡ng cùng thá»i vá»›i ông những năm 40: Mai Thứ, VÅ© Cao Ãàm, Lê Thị Lá»±u... không mô phá»ng nghệ thuật Ãông - Tây má»™t cách Æ°á»›c lệ mà nối tiếp truyá»n thống giao hưởng trong Ấn Tượng, phối hợp hai phong cách, hai vÅ© trụ nhân sinh. Cái làm cho há»™i há»a Pháp và sau đó Mỹ, công nhận giá trị của các há»a sÄ© Việt Nam, là hỠđã không chối bá» nguồn gốc của mình nhÆ° má»™t vài há»a sÄ© Nhật Bản Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i: Nishimoura, Okamoto... cùng xuất thân từ trÆ°á»ng phái Paris. Sá»± thành công của những há»a sÄ© Việt Nam đầu tiên bên trá»i Âu, sau thế chiến, đã không dá»… dàng, đã trải nhiá»u cay đắng. Há» xác định chá»— đứng của nghệ thuật tạo hình giao thoa Ãông-Tây mà Lê Phổ là má»™t giá trị đích thá»±c.

*



Năm 1932, khi vào trÆ°á»ng Mỹ Thuật Paris, tiếp xúc vá»›i những trÆ°á»ng phái tân kỳ thá»i đó nhÆ° Lập Thể, Siêu Thá»±c, Trừu Tượng... Lê Phổ hoang mang và nghi ngá» tất cả những gì đã gặt hái được từ trÆ°á»›c vá» há»™i há»a. Di tích còn lại của sá»± hoang mang ấy là bức tranh phong cảnh Fiesole, sÆ¡n dầu, 1932, rất Tây phÆ°Æ¡ng, rất "trÆ°á»ng phái Paris". Từ Pháp, năm ấy, ông Ä‘i má»™t vòng Âu châu qua Bỉ, Hòa Lan, Ã, thăm các bảo tàng viện Bruges (Bỉ), Cologne (Ãức) và Florence (Ã). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Phục HÆ°ng, Lê Phổ tìm ra những nét trùng hợp giữa há»™i há»a cổ Ä‘iển Tây PhÆ°Æ¡ng và há»™i há»a cổ truyá»n Trung Quốc. Vá» Việt Nam năm 1934, rồi từ Việt Nam Lê Phổ sang Bắc Kinh để tìm hiểu há»™i há»a Tống, Minh... Cuá»™c hành hÆ°Æ¡ng này đã mở Ä‘Æ°á»ng cho má»™t tiến trình hÆ¡n ná»­a thế ká»· há»™i há»a, có thể phân chia làm hai giai Ä‘oạn:

 1. Thá»i kỳ cổ Ä‘iển (tranh lụa): Từ 1934 đến 1944, 45. Những bức NgÆ°á»i Thiếu Phụ Ngồi (1934) và Chim Ngói (1937), ảnh hưởng há»™i há»a Ä‘á»i Tống. ÃÆ°á»ng nét thanh thoát, uyển chuyển, má»m mại. Không gian phẳng, màu lì (aplat), từng mảng đồng màu đồng sắc, nét bút tinh vi. Tác phẩm vừa quyến rÅ© vì những mong manh tế nhị trong nét bút, vừa lạnh lùng vì dùng Ä‘á»™c sắc (camaieu), tạo không khí thuần khiết, chay tịnh, Æ¡ há»; vừa mang dung sắc nghiêm phong của xã há»™i Việt Nam còn nhuần nhuyá»…n đạo lý Khổng Mạnh,  đầu thế ká»·.

     Vài năm sau, Lê Phổ đổi hÆ°á»›ng: Những bức Mẹ Con (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Lan (1938), Thiếu Nữ Và Hoa Hồng (1941), Tá»­ Vì Ãạo (1941), Chải Ãầu (1942)... thuá»™c thá»i kỳ Thánh giáo, dung hòa nghệ thuật Trung Hoa và há»™i há»a Ã: nét bút tế nhị, thanh tao. Không gian hai chiá»u, ngÆ°á»i phụ nữ trong tranh trang nghiêm tôn giáo, dáng dấp thiên thần Botticelli, mặt trái xoan, tóc Ä‘en, cổ Modigliani, u buồn và huyá»n bí. Dù nấp dÆ°á»›i bóng Ãức Mẹ đồng trinh hay hiện hình khá»a thân gợi cảm, những ngÆ°á»i đàn bà trong tranh Lê Phổ luôn luôn phảng phất vẻ trầm tÆ°, tÄ©nh lá»± của má»™t Quan Thế Âm Bồ Tát trong tÆ° thế tham thiá»n nhập định.

     Thá»i kỳ tranh lụa, tất cả nghiêng trong không gian cổ Ä‘iển. Lê Phổ dùng sắc đạm, màu thiá»n, màu lạnh và phân chia rõ ràng biên giá»›i: Ä‘en - trắng, thiên đàng và địa ngục. Ãây có thể gá»i là thá»i kỳ "thủy mạc" của há»a sÄ©: HÆ°Æ¡ng thiá»n, hÆ°Æ¡ng đạo thấm vào bút lông, biến ngÆ°á»i phụ nữ trong tranh dù có khá»a thân, cÅ©ng khá»a thân "vô tá»™i", "khá»a thân bên cạnh Ngá»c Hoàng" -nhÆ° lá»i hát Phạm Duy- má»™t thứ thánh nữ đồng trinh. Bất khả xâm, bÆ¡ vÆ¡ trong vÆ°á»n địa đàng,  u buồn mà vẫn hÆ°á»›ng thượng. Những đạm thanh, tinh khiết ấy làm tăng vẻ não nùng tâm trạng "nghÄ© mình mình lại thêm thÆ°Æ¡ng ná»—i mình" của má»™t tần phi đã bị bá» quên trong vách quế, ngập gió vàng vá»›i mảnh vÅ© y lạnh ngắt.
 

2. Thá»i kỳ lãng mạn (Tranh sÆ¡n dầu): Nếu có dịp há»i các há»a sÄ© Lê Phổ, VÅ© Cao Ãàm: Tại sao Ä‘ang vẽ tranh lụa lại đổi sang sÆ¡n dầu thì cả hai Ä‘á»u trả lá»i: Vì tranh lụa có những giá»›i hạn vá» khuôn khổ, màu sắc và thể lượng, khó diá»…n tả được hết những Ä‘iá»u muốn vẽ. Vậy những Ä‘iá»u muốn vẽ, muốn diá»…n tả của Lê Phổ, sau thá»i kỳ tranh lụa là gì? Há»a sÄ© muốn bÆ°á»›c ra khá»i vòng đạo lý: ngÆ°á»i phụ nữ trong thá»i kỳ này dần dần trút bá» lá»›p áo "tiết hạnh khả phong" để Ä‘i vào thế giá»›i lãng mạn của tình yêu, và tranh cÅ©ng từ vùng âm u bÆ°á»›c ra ánh sáng.

     Dù Lê Phổ đã gặp gỡ há»™i há»a Ấn Tượng ngay từ lúc vào trÆ°á»ng Mỹ Thuật, nhÆ°ng chỉ đến những năm 40, Lê Phổ má»›i thá»±c sá»± rá»i bá» nghiêm lệnh chính xác của trÆ°á»ng phái cổ Ä‘iển để bÆ°á»›c vào thế giá»›i phiếm định phôi pha của vÅ© trụ thiá»u quang màu nhòe. Trong ká»· nguyên Ấn Tượng, Cézanne đã mở thế giá»›i má»›i vá» thể (volume), Monet kiến tạo chân trá»i ngÅ© sắc và ánh sáng. Lê Phổ đã bá» rÆ¡i cả thể, lẫn màu và ánh sáng trong suốt Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng mÆ°á»i năm tranh lụa cổ Ä‘iển, mÆ°á»i năm tìm lại "lối xÆ°a xe ngá»±a hồn thu thảo".

     Phải đến những năm 50, bút vẽ của Lê Phổ má»›i sá»±c tỉnh, sáng ra. Không còn ngần ngại trÆ°á»›c những "quá Ä‘á»™" trong màu nguyên chất (không pha) của Matisse, Lê Phổ bÆ°á»›c qua Dã Thú (Fauvisme) vào Ấn Tượng rồi ngừng lại ở Linh Cảm (Nabis). Tiếp xúc vá»›i há»™i há»a Bonnard, Dufy, Matisse, từ những năm 37, nhÆ°ng ảnh hưởng Bonnard chỉ đến sau này, càng vá» sau, tranh Lê Phổ càng Ä‘a sắc, càng đằm thắm, đắm say, vÅ© trụ vàng của Bonnard lây sang Lê Phổ. Ba màu: lam, cẩm thạch, vàng được ghi lại nhÆ° những thá»i kỳ son trong há»™i há»a Lê Phổ. Cuối cùng vàng được giữ lại nhÆ° ná»™i tại của không gian, chiếu thêm quang Ä‘á»™ và coi nhÆ° chính sắc của Lê Phổ: vàng diệp, vàng anh, vàng sen, vàng lá, vàng hoa, vàng quả, vàng áo, vàng nÆ°á»›c, vàng mây... Ở đây, vàng nhá»› Bích Khê, "Vàng rÆ¡i! Vàng rÆ¡i! Thu mênh mông".

*

     Giao thoa giữa Ấn Tượng và Linh Cảm, chìm đắm trong không gian lãng mạn, mà hình hài chỉ là hình thức cụ thể hóa không gian và ánh sáng bằng màu sắc. NgÆ°á»i phụ nữ trong tranh nhập nhòe, thấp thoáng "sÆ°Æ¡ng in mặt, tuyết pha thân" mang dáng dấp kiêu sa của ngÆ°á»i con gái Hà Thành thá»i Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn, Ä‘oan trang và đài các, nhÆ°ng không còn thể hiện nhÆ° những bức chân dung đẹp, giống, rõ và sắc nét nhÆ° tranh cổ Ä‘iển mà hỠđã trở thành biểu tượng của cái đẹp: má»™t bóng hình dá»… vỡ, dá»… phai, dá»… tan loãng trong không gian và chính cái không gian ấy cÅ©ng lại phù du má»™ng ảo. Những bức Hai Mẹ Con (1960), Trầm TÆ° (1968), Thiếu Nữ Ão Xanh (1968), Trong VÆ°á»n (1970)... không gian hai chiá»u chia nhịp vá»›i những Ä‘á»™ng rung màu sắc. Màu ở đây là màu ấm, sắc nồng, từ vàng chanh sang cẩm thạch đến thiên thanh... chính sắc, tạp sắc, chen lẫn trong thế giá»›i mÆ¡ màng, gây lạc cảm cho thị giác dù chỉ trong khoảnh khắc mà má»i gá»i thiên thu.

     Tranh Lê Phổ không nghiêng vá» "ná»™i tâm" nhÆ° má»™t số há»a sÄ© Linh Cảm, nhÆ°ng ông vẫn gần hỠở chá»—: tranh là hình thức trang trí, tranh để treo tÆ°á»ng (il n'y a pas de tableau, il n'y a que des décorations - Verkade). Treo tÆ°á»ng thì hà tất phải có bá» sâu? Quan niệm không cần "viá»…n há»a" này, thoát thai từ há»™i há»a Trung Quốc, trùng hợp vá»›i Linh Cảm (Nabis), sống trong tác phẩm Lê Phổ từ 1950 và trải dài trong nhiá»u thập ká»·, không thay đổi. Hiện diện trong không gian hai chiá»u, dÆ°á»›i hình thức trang trí, dù tÄ©nh vật, thiên nhiên hay con ngÆ°á»i, trong bối cảnh nào, há»a phẩm Lê Phổ cÅ©ng ngá» cá»­a vào má»™t thiên Ä‘Æ°á»ng viá»…n mÆ¡, phiếm định.

Paris tháng 3-1993
Tiểu sá»­ há»a sÄ© Lê Phổ (1907-2001)

     Lê Phổ sinh ngày 2-8-1907 tại Hà Ãông. Cha ông là Lê Hoan, Kinh lược sứ (Vice Roi) Bắc kỳ. Nhập há»c khóa đầu tiên trÆ°á»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật Hà Ná»™i năm 1930.
1928: Triển lãm chung vá»›i các há»a sÄ© VÅ© Cao Ãàm và Mai Thứ tại Hà Ná»™i.
1931: Ãược cá»­ làm phụ tá giáo sÆ° Tardieu dá»± triển lãm đấu xảo thuá»™c địa tại Paris.
1932: Ông được há»c bổng vào trÆ°á»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật Paris. Từ Pháp Ä‘i khắp Âu Châu. Triển lãm tranh tại Roma.
1933: Lê Phổ trở vá» Hà Ná»™i làm giáo sÆ° tại trÆ°á»ng Cao Ãẳng Mỹ Thuật và triển lãm tranh tại Hà Ná»™i.
1934: Sang Bắc Kinh tìm hiểu há»™i há»a Trung Quốc.
1935: Vẽ chân dung Bảo Ãại, hoàng hậu Nam PhÆ°Æ¡ng và trang trí ná»™i cung.
1937: Tham dá»± triển lãm quốc tế ở Paris vá»›i tÆ° cách giám đốc nghệ thuật khu Ãông DÆ°Æ¡ng và ở hẳn lại Pháp.
1938: Triển lãm lần đầu tại Paris, và từ đó tham dá»± nhiá»u cuá»™c triển lãm tranh ở khắp nÆ¡i trên thế giá»›i.
6-1947: Thành hôn vá»›i Paulette Vaux, ký giả báo Time và Life. Có hai con trai: Lê Kim nhiếp ảnh và Lê Tân, há»a hình.
1950-1954: Lê Phổ làm Cố vấn mỹ thuật cho Tòa Ãại Sứ Việt Nam Cá»™ng Hoà tại Pháp.
1957 và 1958: Triển lãm chung với Foujita ở Lyon, Avignon, Nice và Bordeaux.

     Há»a phẩm của Lê Phổ được trÆ°ng bày ở Musée d'Art Moderne ở Paris, Musée d'Oklahoma (USA) và trong nhiá»u sÆ°u tập nghệ thuật tÆ° nhân, phần lá»›n ở Hoa Kỳ.

 Há»a sÄ© Lê Phổ mất tại Paris, quận 15, tháng 12 năm 2001.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]