Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
Cấu trúc cách ly trong Ngó Lá»i của Lê Ãạt |
Ở Sénégal, vá»›i mẩu gá»— mun, ngÆ°á»i
ta có thể tạo ra trăm nghìn hình tượng nghệ thuáºt. Trong
tranh thủy mạc, chỉ vá»›i và i nét, há»a sÄ© có thể phác cả
vÅ© trụ cà n khôn. DÆ°á»ng nhÆ° đó là những bà quyết tiết
kiệm của nghệ thuáºt nhà nghèo và là bá»u bối của
những ai đã từng chán ngấy xà i sang: Xà i sang chất liệu,
xà i sang thá»i gian, xà i sang chữ nghÄ©a... ThÆ¡ ÃÆ°á»ng, vá»›i
những chữ tầm thÆ°á»ng, số chữ giá»›i hạn mà có thể tạo
sinh những biến ảo vô hạn giữa cảnh và tình.
Lê Ãạt tìm đến nghệ thuáºt nghèo -art pauvre- nhÆ° má»™t phÆ°Æ¡ng tiện ngó lá»i: VÆ°á»n nắng mắt gió bay mùa hoa cảiHai câu tám chữ, tổng cá»™ng 16 chữ. Trong 16 chữ nà y không có chữ nà o bóng bẩy, mạ ká»n, không có chữ sang, chữ diện, toà n những chữ tầm thÆ°á»ng mà ta có thể bắt gặp ở bất cứ ngõ ngách nghèo nà n nà o trong chợ chữ. NhÆ°ng nếu thá» và i Ä‘á»™ng tác chuyển hoán vị trà của chúng trong hai câu: VÆ°á»n nắng mắt gió bay mùa hoa cảithà nh: VÆ°á»n lá răm gió bay mùa hoa cảihay: Bóng nắng mắt răm gió ngà y phả lạiTÃnh theo toán há»c 16 chữ nà y có thể hoán vị giai thừa (factoriel) 16 thà nh má»™t tổng số khổng lồ những câu thÆ¡ khác nhau(1). Khi ấy sá»± biến hình của 16 chữ có thể trở thà nh vô táºn và nhÆ° thế hai câu thÆ¡ phả lại trên đây cho ta cái cảm tưởng không chỉ ngắm má»™t vÆ°á»n cải, vÆ°á»n răm trong ngà y nắng Phả Lại, mà dÆ°á»ng nhÆ° ta đứng trÆ°á»›c má»™t không gian ảo: thiên nhiên mang tâm cảm và thị giác con ngÆ°á»i Ä‘ang phân thân là m nhiá»u mảnh, rồi tá»± xếp lại thà nh những cảnh khác, những tình huống khác, cứ nhÆ° thế, nhÆ° thế... Từng mảnh cảnh và tình tá»± do tung bay nhÆ° tranh Chagall dÆ°á»›i sá»± hÆ°á»›ng dẫn của má»™t nhà ảo thuáºt vô hình: Tụ hợp, ly tan không ngừng trong khoảnh khắc không gian và thá»i gian lạc mất và tìm lại trong nhau. Ãó là sá»± cách tân má»›i nhất trong phép tạo hình thÆ¡ Lê Ãạt. * Nếu ở Bóng Chữ, đã có những biến ảo chữ (má»—i chữ giấu những bóng mình) trong cách trượt âm, trượt nghÄ©a. Nếu ở Bóng Chữ đã xuất hiện cấu trúc sóng ngang (tức là má»™t câu thÆ¡ có thể biến đổi tùy theo những cách ngắt câu khác nhau). Thì ở Ngó Lá»i, ngoà i biến tấu bóng chữ, biến tấu sóng ngang, các sóng chéo, xiên, trên, dÆ°á»›i, ngang, dá»c, Ä‘á»u có thể giao nhau. Sá»± hoán vị trở nên bất kỳ khiến tÃnh cách tạo sinh mở ra toà n diện: Vá»›i số chữ giá»›i hạn (16) nhÆ°ng âm, ảnh và ý có thể biến đổi gần nhÆ° đến vô cùng. Cho nên, những câu thÆ¡ nhÆ°: Trang thiên thanh ấp xanh mùa cốm tiếckhông chỉ có má»™t kiếp sống, mà chúng có thể có những kiếp sống khác, tùy theo sức tạo sinh của ngÆ°á»i Ä‘á»c: Trang thÆ° ủ tình thu mùa cốm biếcLê Ãạt gá»i thÆ¡ ông là haikâu, có lẽ để phân biệt vá»›i hai câu hiểu theo nghÄ©a thông thÆ°á»ng, vì ẩn sau má»—i haikâu, còn có những hai câu thÆ¡ khác chÆ°a khám phá. Ngó Lá»i ẩn cả bóng chữ lẫn bóng câu. Trong văn há»c hiện đại, ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng Ä‘á» cao vai trò của ngÆ°á»i Ä‘á»c nhÆ° má»™t đối tác văn há»c trá»±c diện vá»›i tác phẩm. NhÆ°ng thá»±c ra không phải tác phẩm nà o cÅ©ng cho ngÆ°á»i Ä‘á»c cái quyá»n liên danh vá»›i tác giả. Vá»›i những câu thÆ¡ cổ Ä‘iển nhÆ°: Buồn trông cá»a bể chiá»u hômhoặc hiện đại nhÆ°: Váºy sao em lại ngủthì ngÆ°á»i Ä‘á»c chỉ có thể nghiêng mình, tiếp nháºn cảnh tình, mà không thể tiếp tục tạo sinh ra những câu thÆ¡ má»›i, nhÆ° vá»›i: Thê Húc dáng cong bÆ°á»›c chiá»u ký ứcThÆ¡ haikâu của Lê Ãạt không phát sinh từ haiku của Nháºt Bản mà gần gụi vá»›i tinh thần phá câu của Mallarmé và tÃnh chất Ä‘á»™c láºp chữ trong thÆ¡ chữ Hán. TrÆ°á»›c khi là má»™t dấu hiệu chỉ định sá»± váºt, chữ Hán đã mô tả sá»± váºt bằng Ä‘Æ°á»ng nét: Má»—i chữ là má»™t đồ hình. Bản thân chữ Hán là những bức hoạt há»a phối âm, có khả năng tá»± túc, Ä‘á»™c láºp vá»›i những chữ khác. Và dụ câu thÆ¡ Thiên địa phong trần của Ãặng Trần Côn, tức Trá»i - đất - gió - bụi là 4 chữ Ä‘á»™c láºp. Ãây không phải là má»™t câu thÆ¡ (hiểu theo nghÄ©a cổ Ä‘iển: Câu có chủ từ, Ä‘á»™ng từ, tÄ©nh từ) mà là nhiá»u câu thÆ¡ vì ta có thể đảo lá»™n tráºt tá»± 4 chữ : Ãất gió bụi trá»i, trá»i bụi gió đất... không há» gì. NhÆ°ng khi Phan Huy Ãch chuyển sang tiếng Việt thà nh Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụi thì chỉ còn có má»™t câu thÆ¡ hay và chỉ má»™t mà thôi: câu thÆ¡ Việt không thể đảo lá»™n tráºt tá»± nhÆ° câu thÆ¡ chữ Hán (không riêng gì Phan Huy Ãch, mà hầu nhÆ° bất cứ ai dịch thÆ¡ ÃÆ°á»ng, dù là dịch hay, cÅ©ng là m mất tÃnh cách Ä‘á»™c láºp chữ trong câu thÆ¡ chữ Hán). Lê Ãạt dÆ°á»ng nhÆ° có ý muốn phá vỡ tráºt tá»± nà y. Ông phá câu tiếng Việt, ông cởi trói thÆ¡ ông khá»i hình thức câu, để Ä‘i đến câu bất định: Má»™t cấu trúc cách ly toà n diện. ÃÆ°Æ¡ng nắng Ä‘Æ°á»ng rùng lạnh cÅ©ng có thể là : ÃÆ°á»ng nắng Ä‘Æ°Æ¡ng rùng lạnh hay Rùng lạnh Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°Æ¡ng nắng, vv... Vá»›i thủ pháp nà y, nhà thÆ¡ Ä‘á»™c láºp và dân chủ hóa má»—i chữ; nói khác Ä‘i ông tháo chữ ra khá»i phép đặt câu theo văn phạm cổ Ä‘iển (má»—i chữ có má»™t chức vụ cố định trong câu). Ông Ä‘Æ°a chữ ra khá»i lãnh vá»±c quan liêu để đạt tá»›i sá»± bình đẳng bình quyá»n: Má»—i chữ Ä‘á»u đắt giá nhÆ° nhau, Ä‘á»u tá»± do Ä‘i lại trong kâu. Có thể đó là má»™t hình thức thá»±c hiện dân chủ và nhân quyá»n trong tráºn đồ chữ nghÄ©a của Lê Ãạt. Chữ trở thà nh má»™t sinh thể tá»± do hà nh Ä‘á»™ng và di Ä‘á»™ng. Ở má»—i vị trà khác nhau, chúng tạo nên những môi trÆ°á»ng khác, những tình huống khác. Chữ là hóa thân của con ngÆ°á»i. Mỹ há»c bá»—ng mang Ä‘áºm má»™t tÃnh đạo đức há»c sâu nặng. * Có thể xem thÆ¡ Lê Ãạt nhÆ° những bức há»a mang Ä‘Æ°á»ng nét "thiên di", chuyển từ hữu hình sang vô thể, từ vô thể trở lại hữu hình. Chuyển từ phong cảnh sang tình cảnh, từ váºt chất sang con ngÆ°á»i trong luân hồi giữa mÆ¡ và thá»±c, phối hợp không gian, thá»i gian và khoảnh khắc: Tháp Gô tÃch núm đồi trÆ°a thở nắngÃây là phong cảnh trung du trải dà i trong không gian và thá»i gian? Ãây là tráºn bão tình SÆ¡n Tinh - Thủy Tinh trong má»™t thá»i cổ tÃch? Hay đây là khoảnh khắc khá»a thân hiện hình của ngÆ°á»i kiá»u nữ trong những truyá»n thuyết muôn Ä‘á»i? TÃnh chất di Ä‘á»™ng từ thá»±c tại hữu hình chuyển sang ảo ảnh, từ tâm cảnh sang tâm linh, sang những chuyển biến vô hình, siêu hình, phải chăng là cuá»™c hà nh trình trong vô thức, giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa thức và tỉnh, mà có lần Lê Ãạt gá»i là há»™i chứng từ thức: Khuya mõ Ä‘oạn tình, kinh thoát tụcAi gõ mõ, ai Ä‘oạn tình, ai Ä‘á»c kinh, ai thoát tục? Ai là m thÆ¡, ai từ thức, ai lụy trần? Ai thanh, ai tục? Ai tỉnh, ai mÆ¡?... * Chênh vênh giữa nhiá»u biên địa, Ngó Lá»i là sá»± hiện diện và gặp gỡ của những vắng mặt: Cổ thi, ÃÆ°á»ng thi, ca dao, Nguyá»…n Du, Mallarmé, Desnos, quá khứ, ká»· niệm, Æ°á»›c hẹn, bá»™i thá»... trong má»™t ngôn ngữ tình đã được giải phóng: Tà u đắm hẹn bá»™i thá» lênh láng biểnTừ má»™t ngoại cảnh thá»i sá»±: tà u đắm, ô nhiá»…m biển của thá»i nay, Haikâu nhÆ° vết dầu loang dần trên mặt sóng, chuyển sang tâm cảnh của những hẹn biển thá» non, của những giấc mÆ¡ ô nhiá»…m, của những tinh má»™ng láng lênh, của những bá»™i Æ°á»›c bá»™i thá»... Hay từ má»™t huyá»n thoại thá»i danh: Tóc phong lan cổ bạch Ä‘Ã n tÃch sóngNgÆ°á»i đẹp trong tranh ngáºp ngừng bÆ°á»›c ra, bá»—ng vỡ tan nhÆ° mảnh gÆ°Æ¡ng bá»™i Æ°á»›c; nhÆ° những con chữ bá»™i tình vừa há»™i tụ nên hình hà i nà ng trong giây lát đã vá»™i chia tay để Ä‘i tìm những thoại huyá»n chÆ°a biết, những tÃch cổ chÆ°a hay của những lan phong tóc, những thoại bạch Ä‘Ã n, những sông sóng mắt, những mắt hò khoan, những cổ ngấn Ä‘Ã n... Từ háºn vạn cổ, trăng Khuất Nguyên xÆ°a, thoát thai: Bóng cá dạ trăng buồn quẫy nÆ°á»›cHay câu thÆ¡ Ãá»— Phủ, biến thà nh: Ãôi bóng câu huyá»n cong biếc liá»…uNhà thÆ¡ hẳn đã nắm bắt được cái "khoảnh khắc" bây giá» và ở đây, cho nên ông tạo Ä‘iá»u kiện gặp gỡ giữa xÆ°a và nay, để những bóng cá, dạ trăng oan khuất năm xÆ°a, có dịp giải oan cho những háºn tình chÆ°a ngó, để những hà ng cÆ°á»i trắng bây giá» có thể thăng thiên lên bầu trá»i xanh xÆ°a sau. * TÃnh cách trữ tình và lãng mạn không lá»™ mà nhÆ° đã nhá» thà nh máºt tố, ngấm và o chữ rồi sao lên, khiến các con chữ ráo hoảnh, chúng nhÆ° chÆ°a hỠđẫm lệ bao giá». Có vẻ há» hững, thản nhiên, vô tình, nhÆ°ng thá»±c ra chúng đã nhiá»…m tình từ tâm, lụy tình từ kiếp trÆ°á»›c, đã Ä‘am mê hÆ¡n má»™t lần Ä‘á»i và đã vượt khá»i nhục cảm Ä‘á»i thÆ°á»ng để Ä‘i và o xác thân ái ân Ä‘á»i chữ, khiến má»—i kết hợp hôm nay Ä‘á»u phát ra má»™t tình trÆ°á»ng, má»™t từ trÆ°á»ng, tÄ©nh lặng mà vô cùng Ä‘au thÆ°Æ¡ng và dáºy sóng: NgÆ°á»i đẹp lẩn khe hai hà ng chữ tốiHà nh Ä‘á»™ng thÆ¡ trong Ngó Lá»i chủ yếu là má»™t hà nh trình và o tình vừa cách ly, vừa há»™i tụ. NgÆ°á»i thÆ¡ nhá» cáºy vô thức phát lá»™ những khoảnh khắc khác nhau của má»™t Ä‘á»i tình, của nhiá»u Ä‘á»i tình, của má»™t ná»n văn hóa, của nhiá»u ná»n văn hóa, những ngá»n lá»a Ä‘am mê,... và cắt ra những hình tượng, những mảnh puzzle ghép lại thà nh thÆ¡ trong má»™t công nghệ sinh há»c chữ đặc biệt. NhÆ°ng má»—i yếu tố vẫn còn mang trong mình những vết thÆ°Æ¡ng quá khứ, chÆ°a hết lụy tình mà đã hồi sinh, chúng Ä‘em và o Ä‘á»i má»›i những niá»m Ä‘au cÅ©: Tim lặng lạnh gốc bồ Ä‘á» mÆ°a cÅ© Chúng ta sinh ra trong cô Ä‘Æ¡n, gián Ä‘oạn
và chết đi trong gián đoạn, cô đơn. Mỗi cố gắng "giao
lÆ°u" vá»›i kẻ khác dÆ°á»ng nhÆ° chỉ là ảo tưởng. Ở chóp
đỉnh của hạnh phúc, hai cá thể cũng không biết những gì
đang xảy ra trong nhau, bởi đau không thể chia, sướng không
thể sẻ, bởi không có cầu "thông thÆ°Æ¡ng" trá»±c tiếp vÃ
liên tục giữa con ngÆ°á»i.
* Má»—i khoảnh khắc ra Ä‘i mang theo những mẩu sinh mệnh tÆ° tưởng chÆ°a kịp thà nh hình mà đã tà n lụi. NhÆ°ng thá»i gian cÅ©ng chỉ là má»™t chuá»—i dà i những khoảnh khắc chết yểu. Thá»i gian vừa là nghÄ©a trang, vừa là cái nôi của những tÃch tắc tức thá»i. Thá»i gian mang tÃnh chất đứt Ä‘oạn của cuá»™c Ä‘á»i, và má»—i khoảnh khắc là má»™t cô Ä‘Æ¡n, chia biệt, giam cõi âm trong lòng, bởi còn Ä‘ang sống nó đã chết. Khoảnh khắc tá»±a nhÆ° định mệnh của con ngÆ°á»i: Sống để tiến vá» cái chết, và nó cÅ©ng gắn liá»n vá»›i trá»±c giác sáng tạo, cÅ©ng lóe lên rồi cÅ©ng tắt lụi, nếu con ngÆ°á»i không kịp thá»i ghi lại bằng chữ. Chữ chÃnh là thịt xÆ°Æ¡ng của những sinh mệnh tÆ° tưởng lóe lên trong khoảnh khắc. Chữ chÃnh là chứng từ của những mẩu tÆ° tưởng đã qua Ä‘á»i :"Heo may từ xao xác nghÄ©a trang già " (trang 80). Chữ cÅ©ng mang định mệnh gián Ä‘oạn và cô Ä‘Æ¡n của khoảnh khắc, của Ä‘á»i ngÆ°á»i, nhÆ°ng chữ sống sót, chữ không bị thá»i gian xóa Ä‘i nhÆ° xác thân hay khoảnh khắc Trăng liêu trai hoa cá»a trang không ngủChữ là thuáºt cho phép ngÆ°á»i sống sống vá»›i ngÆ°á»i chết, cho chúng ta hôm nay sống vá»›i Nguyá»…n Du, Lý Bạch, Tản Ãà hôm qua, trong những khoảnh khắc Ä‘ang trôi, kéo theo những chia ly cách biệt. Lê Ãạt gắn bó sâu xa vá»›i ý niệm thá»i gian, khoảnh khắc, vá»›i tình yêu, sá»± sống và sá»± chết, hẳn không khá»i nghiệm suy vá» những mất mát trong phút giây Ä‘ang sống. Hà nh Ä‘á»™ng cách ly và tạo sinh con chữ, Ä‘em nó ra khá»i từ trÆ°á»ng liên tục của những câu thÆ¡ có văn phạm, phải chăng, ở đây không chỉ là sá»± cách tân hình thức ngôn ngữ thÆ¡, mà còn là sá»± thá»±c hiện tá»± do và cÅ©ng là má»™t cách tìm mình, tìm đến táºn nguồn của những cô Ä‘Æ¡n gián Ä‘oạn trong sá»± sống; tìm cách hồi sinh những phút giây sáng tạo hiếm hoi trong Ä‘á»i để kết thà nh má»™t xâu chữ -tình- thoát khá»i sá»± hủy diệt của thá»i gian? Nhà thÆ¡ vÄ©nh viá»…n là má»™t kẻ lang thanh trang lần quê chữ tìm mình (trang 122). Há»a hằn cÅ©ng có lần nhà thÆ¡ du cÆ° kia may kỳ ngá»™ má»™t khoảnh khắc vÄ©nh cá»u. * Nặng nợ vá»›i chữ, vá»›i tình, vỡi chữ tình và tình chữ, thÆ¡ Lê Ãạt gánh những kiếp tình, nổi, chìm, lỡ, mòn, thá», bồi, lầm, lá»—i... trong má»—i hóa thân chữ. Ãất lở đá mòn má»™t hai chìm nổiLá»a Ngó Lá»i thầm thì trong bóng câu bóng chữ, rủ ngÆ°á»i Ä‘á»c má»™ng du trong cõi có có không không, kết hợp không gian thá»i gian trong những sát na hò hẹn, chia ly, bùng lên rồi tắt lịm, khâm liệm má»™t vÅ© trụ nhá»› thÆ°Æ¡ng, đắm say, cô Ä‘Æ¡n, gián Ä‘oạn, phân kỳ, mà hồn chữ thể hiện và hồi sinh những chứng tÃch của sá»± sống tưởng đã chết trong con ngÆ°á»i. ThÆ¡ Lê Ãạt tỉnh táo mà đam mê, xót xa và hy vá»ng; dÆ°á»ng nhÆ° bình thản, vô tâm, nhÆ°ng đến được chá»— vô tâm có đâu là dá»…? Chẳng đã trải bao hà nh hÆ°Æ¡ng trắng má»™ng? Ai đốt rừng cho gá»— tiêu tâm (trang 60)Cảm Æ¡n chữ đã không phụ nhà thÆ¡ và nhà thÆ¡ Ä‘a mang đã trả lại cho tim ta những ká»· liệm vùi nông chân lá»™ úa tình (trang 164) trong má»™t thoáng ngá»™ yêu: Má»™t huệ tình Æ¡n chữ ngá»™ thừa yêu (trang 176) Yên CÆ¡, Giáng Sinh 1997
1 hoán vị g(i)ai thừa 16! = 1x2x3x ... x16 = 20.922.789.000, gần 21 tỷ. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |