Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 Cấu trúc cách ly trong Ngó Lá»i cá»§a Lê Ãạt

     Ở Sénégal, vá»›i mẩu gá»— mun, ngưá»i ta có thể tạo ra trăm nghìn hình tượng nghệ thuật. Trong tranh thá»§y mạc, chỉ vá»›i vài nét, há»a sÄ© có thể phác cả vÅ© trụ càn khôn. Dưá»ng như đó là những bí quyết tiết kiệm cá»§a nghệ thuật nhà nghèo và là bá»­u bối cá»§a những ai đã từng chán ngấy xài sang: Xài sang chất liệu, xài sang thá»i gian, xài sang chữ nghÄ©a... ThÆ¡ ÃÆ°á»ng, vá»›i những chữ tầm thưá»ng, số chữ giá»›i hạn mà có thể tạo sinh những biến ảo vô hạn giữa cảnh và tình.
 

     Lê Ãạt tìm đến nghệ thuật nghèo -art pauvre- như má»™t phương tiện ngó lá»i:

  Vưá»n nắng mắt gió bay mùa hoa cải
  Bóng lá răm ngày Phả Lại đắng cay
                (Phả Lại, Ngó Lá»i, trang 18)
     Hai câu tám chữ, tổng cá»™ng 16 chữ. Trong 16 chữ này không có chữ nào bóng bẩy, mạ ká»n, không có chữ sang, chữ diện, toàn những chữ tầm thưá»ng mà ta có thể bắt gặp ở bất cứ ngõ ngách nghèo nàn nào trong chợ chữ. Nhưng nếu thá»­ vài động tác chuyển hoán vị trí cá»§a chúng trong hai câu:
  Vưá»n nắng mắt gió bay mùa hoa cải
  Bóng lá răm ngày Phả Lại đắng cay
thành:
  Vưá»n lá răm gió bay mùa hoa cải
  Bóng ngày phả lại nắng mắt đắng cay
hay:
  Bóng nắng mắt răm gió ngày phả lại
  Vưá»n lá bay mùa hoa cải đắng cay

  Vưá»n mắt bay mùa hoa ngày phả lại
  Nắng bóng răm gió lá cải đắng cay

  Mắt ngày đắng cay bay mùa hoa cải
  Phả lại vưá»n răm bóng lá gió bay

  Ãắng cay hoa cải nắng gió Phả Lại
  Vưá»n răm mùa lá ngày bóng mắt bay

  Ãắng cay lá răm nắng ngày phả lại
  Vưá»n mùa hoa gió bóng cải mắt bay

  Ãắng cải cay hoa mắt ngày mùa nắng
  Lá vưá»n phả bóng gió lại răm bay
  v. v...

     Tính theo toán há»c 16 chữ này có thể hoán vị giai thừa (factoriel) 16 thành má»™t tổng số khổng lồ những câu thÆ¡ khác nhau(1). Khi ấy sá»± biến hình cá»§a 16 chữ có thể trở thành vô tận và như thế hai câu thÆ¡ phả lại trên đây cho ta cái cảm tưởng không chỉ ngắm má»™t vưá»n cải, vưá»n răm trong ngày nắng Phả Lại, mà dưá»ng như ta đứng trước má»™t không gian ảo: thiên nhiên mang tâm cảm và thị giác con ngưá»i Ä‘ang phân thân làm nhiá»u mảnh, rồi tá»± xếp lại thành những cảnh khác, những tình huống khác, cứ như thế, như thế... Từng mảnh cảnh và tình tá»± do tung bay như tranh Chagall dưới sá»± hướng dẫn cá»§a má»™t nhà ảo thuật vô hình: Tụ hợp, ly tan không ngừng trong khoảnh khắc không gian và thá»i gian lạc mất và tìm lại trong nhau.
     Ãó là sá»± cách tân má»›i nhất trong phép tạo hình thÆ¡ Lê Ãạt.

*

     Dưới dạng tung bay nhẹ nhàng như đùa nghịch, chÆ¡i chữ, thÆ¡ haikâu cá»§a Lê Ãạt mang má»™t quá trình tìm tòi sâu xa và cá biệt, má»™t sá»± bắc cầu giữa xưa và nay, trong cấu trúc hình thức và triết lý thi ca. Lê Ãạt đã vượt qua những trở lá»±c cá»§a dấu trong tiếng Việt, cá»§a trật tá»± chữ trong câu (dấu có nhiệm vụ phối âm và nhạc tính trong câu phụ thuá»™c vào trật tá»± chữ). Ông đã phá câu, xé chữ để sáng tạo má»™t lối nói má»›i má»™t cách ngó lá»i , trong cấu trúc cách ly tạo sinh toàn diện.

     Nếu ở Bóng Chữ, đã có những biến ảo chữ (má»—i chữ giấu những bóng mình) trong cách trượt âm, trượt nghÄ©a. Nếu ở Bóng Chữ đã xuất hiện cấu trúc sóng ngang (tức là má»™t câu thÆ¡ có thể biến đổi tùy theo những cách ngắt câu khác nhau). Thì ở Ngó Lá»i, ngoài biến tấu bóng chữ, biến tấu sóng ngang, các sóng chéo, xiên, trên, dưới, ngang, dá»c, Ä‘á»u có thể giao nhau. Sá»± hoán vị trở nên bất kỳ khiến tính cách tạo sinh mở ra toàn diện: Vá»›i số chữ giá»›i hạn (16) nhưng âm, ảnh và ý có thể biến đổi gần như đến vô cùng. Cho nên, những câu thÆ¡ như:

  Trang thiên thanh ấp xanh mùa cốm tiếc
  Thư á»§ tình thu ép biếc hÆ¡i hương
                                    (Thư xưa, trang 49)
không chỉ có má»™t kiếp sống, mà chúng có thể có những kiếp sống khác, tùy theo sức tạo sinh cá»§a ngưá»i Ä‘á»c:
  Trang thư á»§ tình thu mùa cốm biếc
  Ấp thiên thanh xanh ép tiếc hÆ¡i hương

  Biếc trang tình ép thu xanh mùa cốm
  Tiếc hÆ¡i hương á»§ ấp thu thiên thanh
  ...

     Lê Ãạt gá»i thÆ¡ ông là haikâu, có lẽ để phân biệt vá»›i hai câu hiểu theo nghÄ©a thông thưá»ng, vì ẩn sau má»—i haikâu, còn có những hai câu thÆ¡ khác chưa khám phá. Ngó Lá»i ẩn cả bóng chữ lẫn bóng câu.

     Trong văn há»c hiện đại, ngưá»i ta thưá»ng đỠcao vai trò cá»§a ngưá»i Ä‘á»c như má»™t đối tác văn há»c trá»±c diện vá»›i tác phẩm. Nhưng thá»±c ra không phải tác phẩm nào cÅ©ng cho ngưá»i Ä‘á»c cái quyá»n liên danh vá»›i tác giả. Vá»›i những câu thÆ¡ cổ Ä‘iển như:

  Buồn trông cá»­a bể chiá»u hôm
  Thuyá»n ai thấp thoáng cánh buồm xa xa
                                            (Nguyá»…n Du)
hoặc hiện đại như:
  Vậy sao em lại ngá»§
  ngá»§ trong lòng má»™ trong nghÄ©a địa thân thể anh
  vá»›i áo cá» may châm da thịt
                                        (Thanh Tâm Tuyá»n)
thì ngưá»i Ä‘á»c chỉ có thể nghiêng mình, tiếp nhận cảnh tình, mà không thể tiếp tục tạo sinh ra những câu thÆ¡ má»›i, như vá»›i:
  Thê Húc dáng cong bước chiá»u ký ức
  Trang mây bay Bút Tháp má»±c xanh ngày
                                    (Hồ chiá»u, trang 96)

  Ký ức chiá»u ngày bước cong Thê Húc
  Má»±c xanh bay bóng Tháp Bút trang mây

  Thê Húc mây bay bước chiá»u ký ức
  Bút Tháp cong trang dáng má»±c xanh ngày
  ......

     ThÆ¡ haikâu cá»§a Lê Ãạt không phát sinh từ haiku cá»§a Nhật Bản mà gần gụi vá»›i tinh thần phá câu cá»§a Mallarmé và tính chất độc lập chữ trong thÆ¡ chữ Hán. Trước khi là má»™t dấu hiệu chỉ định sá»± vật, chữ Hán đã mô tả sá»± vật bằng đưá»ng nét: Má»—i chữ là má»™t đồ hình. Bản thân chữ Hán là những bức hoạt há»a phối âm, có khả năng tá»± túc, độc lập vá»›i những chữ khác. Ví dụ câu thÆ¡ Thiên địa phong trần cá»§a Ãặng Trần Côn, tức Trá»i - đất - gió - bụi là 4 chữ độc lập. Ãây không phải là má»™t câu thÆ¡ (hiểu theo nghÄ©a cổ Ä‘iển: Câu có chá»§ từ, động từ, tÄ©nh từ) mà là nhiá»u câu thÆ¡ vì ta có thể đảo lá»™n trật tá»± 4 chữ : Ãất gió bụi trá»i, trá»i bụi gió đất... không há» gì. Nhưng khi Phan Huy Ãch chuyển sang tiếng Việt thành Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụi thì chỉ còn có má»™t câu thÆ¡ hay và chỉ má»™t mà thôi: câu thÆ¡ Việt không thể đảo lá»™n trật tá»± như câu thÆ¡ chữ Hán (không riêng gì Phan Huy Ãch, mà hầu như bất cứ ai dịch thÆ¡ ÃÆ°á»ng, dù là dịch hay, cÅ©ng làm mất tính cách độc lập chữ  trong câu thÆ¡ chữ Hán).

     Lê Ãạt dưá»ng như có ý muốn phá vỡ trật tá»± này. Ông phá câu tiếng Việt, ông cởi trói thÆ¡ ông khá»i hình thức câu, để Ä‘i đến câu bất định: Má»™t cấu trúc cách ly toàn diện.

     ÃÆ°Æ¡ng nắng đưá»ng rùng lạnh cÅ©ng có thể là: ÃÆ°á»ng nắng đương rùng lạnh hay Rùng lạnh đưá»ng đương nắng, vv... Vá»›i thá»§ pháp này, nhà thÆ¡ độc lập và dân chá»§ hóa má»—i chữ; nói khác Ä‘i ông tháo chữ ra khá»i phép đặt câu theo văn phạm cổ Ä‘iển (má»—i chữ có má»™t chức vụ cố định trong câu). Ông đưa chữ ra khá»i lãnh vá»±c quan liêu để đạt tá»›i sá»± bình đẳng bình quyá»n: Má»—i chữ Ä‘á»u đắt giá như nhau, Ä‘á»u tá»± do Ä‘i lại trong kâu. Có thể đó là má»™t hình thức thá»±c hiện dân chá»§ và nhân quyá»n trong trận đồ chữ nghÄ©a cá»§a Lê Ãạt. Chữ trở thành má»™t sinh thể tá»± do hành động và di động. Ở má»—i vị trí khác nhau, chúng tạo nên những môi trưá»ng khác, những tình huống khác. Chữ là hóa thân cá»§a con ngưá»i. Mỹ há»c bá»—ng mang đậm má»™t tính đạo đức há»c sâu nặng.

*

     Có thể xem thÆ¡ Lê Ãạt như những bức há»a mang đưá»ng nét "thiên di", chuyển từ hữu hình sang vô thể, từ vô thể trở lại hữu hình. Chuyển từ phong cảnh sang tình cảnh, từ vật chất sang con ngưá»i trong luân hồi giữa mÆ¡ và thá»±c, phối hợp không gian, thá»i gian và khoảnh khắc:

  Tháp Gô tích núm đồi trưa thở nắng
  Chuông ngân chim thân trắng bướm cá»±a mình
  Lá»­a gạo thắp hoa đèn soi cá» lạ
  Mây SÆ¡n Tinh nước cả ngã ba tình
                                    (Trung du, trang 25)
     Ãây là phong cảnh trung du trải dài trong không gian và thá»i gian? Ãây là trận bão tình SÆ¡n Tinh - Thá»§y Tinh trong má»™t thá»i cổ tích? Hay đây là khoảnh khắc khá»a thân hiện hình cá»§a ngưá»i kiá»u nữ trong những truyá»n thuyết muôn Ä‘á»i? Tính chất di động từ thá»±c tại hữu hình chuyển sang ảo ảnh, từ tâm cảnh sang tâm linh, sang những chuyển biến vô hình, siêu hình, phải chăng là cuá»™c hành trình trong vô thức, giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa thức và tỉnh, mà có lần Lê Ãạt gá»i là há»™i chứng từ thức:
  Khuya mõ Ä‘oạn tình, kinh thoát tục
  ThÆ¡ trang ngân tâm từ thức lụy trần
     Ai gõ mõ, ai Ä‘oạn tình, ai Ä‘á»c kinh, ai thoát tục? Ai làm thÆ¡, ai từ thức, ai lụy trần? Ai thanh, ai tục? Ai tỉnh, ai mÆ¡?...

*

     Chênh vênh giữa nhiá»u biên địa, Ngó Lá»i là sá»± hiện diện và gặp gỡ cá»§a những vắng mặt: Cổ thi, ÃÆ°á»ng thi, ca dao, Nguyá»…n Du, Mallarmé, Desnos, quá khứ, ká»· niệm, ước hẹn, bá»™i thá»... trong má»™t ngôn ngữ tình đã được giải phóng:

  Tàu đắm hẹn bá»™i thá» lênh láng biển
  Trắng tinh bá» má»™ng thải nhiá»…m ô mÆ¡
                                (Ô nhiá»…m, trang 139)
     Từ má»™t ngoại cảnh thá»i sá»±: tàu đắm, ô nhiá»…m biển cá»§a thá»i nay, Haikâu như vết dầu loang dần trên mặt sóng, chuyển sang tâm cảnh cá»§a những hẹn biển thá» non, cá»§a những giấc mÆ¡ ô nhiá»…m, cá»§a những tinh má»™ng láng lênh, cá»§a những bá»™i ước bá»™i thá»...
     Hay từ má»™t huyá»n thoại thá»i danh:
  Tóc phong lan cổ bạch đàn tích sóng
  Mắt thoại huyá»n sông chén ngấn hò khoan
                                    (Thoại huyá»n, trang 37)
     Ngưá»i đẹp trong tranh ngập ngừng bước ra, bá»—ng vỡ tan như mảnh gương bá»™i ước; như những con chữ bá»™i tình vừa há»™i tụ nên hình hài nàng trong giây lát đã vá»™i chia tay để Ä‘i tìm những thoại huyá»n chưa biết, những tích cổ chưa hay cá»§a những lan phong tóc, những thoại bạch đàn, những sông sóng mắt, những mắt hò khoan, những cổ ngấn đàn...
     Từ hận vạn cổ, trăng Khuất Nguyên xưa, thoát thai:
  Bóng cá dạ trăng buồn quẫy nước
  Dằng dặc tình tăm chữ giải oan
                    (Khuất Nguyên, trang 80)
     Hay câu thÆ¡ Ãá»— Phá»§, biến thành:
  Ãôi bóng câu huyá»n cong biếc liá»…u
  Má»™t hàng cưá»i trắng thẳng thanh thiên
                        (Xuân Ãá»— Phá»§, trang 83)
     Nhà thÆ¡ hẳn đã nắm bắt được cái "khoảnh khắc" bây giá» và ở đây, cho nên ông tạo Ä‘iá»u kiện gặp gỡ giữa xưa và nay, để những bóng cá, dạ trăng oan khuất năm xưa, có dịp giải oan cho những hận tình chưa ngó, để những hàng cưá»i trắng bây giá» có thể thăng thiên lên bầu trá»i xanh xưa sau.

*

     Tính cách trữ tình và lãng mạn không lá»™ mà như đã nhá»  thành mật tố, ngấm vào chữ rồi sao lên, khiến các con chữ ráo hoảnh, chúng như chưa hỠđẫm lệ bao giá». Có vẻ há» hững, thản nhiên, vô tình, nhưng thá»±c ra chúng đã nhiá»…m tình từ tâm, lụy tình từ kiếp trước, đã Ä‘am mê hÆ¡n má»™t lần Ä‘á»i và đã vượt khá»i nhục cảm Ä‘á»i thưá»ng để Ä‘i vào xác thân ái ân Ä‘á»i chữ, khiến má»—i kết hợp hôm nay Ä‘á»u phát ra má»™t tình trưá»ng, má»™t từ trưá»ng, tÄ©nh lặng mà vô cùng Ä‘au thương và dậy sóng:

  Ngưá»i đẹp lẩn khe hai hàng chữ tối
  Thá»§ thư mù lần lẻ má»™t lối mê.
                        (Borges, trang 84)
     Hành động thÆ¡ trong Ngó Lá»i chá»§ yếu là má»™t hành trình vào tình vừa cách ly, vừa há»™i tụ. Ngưá»i thÆ¡ nhá» cậy vô thức phát lá»™ những khoảnh khắc khác nhau cá»§a má»™t Ä‘á»i tình, cá»§a nhiá»u Ä‘á»i tình, cá»§a má»™t ná»n văn hóa, cá»§a nhiá»u ná»n văn hóa, những ngá»n lá»­a Ä‘am mê,... và cắt ra những hình tượng, những mảnh puzzle ghép lại thành thÆ¡ trong má»™t công nghệ sinh há»c chữ đặc biệt. Nhưng má»—i yếu tố vẫn còn mang trong mình những vết thương quá khứ, chưa hết lụy tình mà đã hồi sinh, chúng Ä‘em vào Ä‘á»i má»›i những niá»m Ä‘au cÅ©:
  Tim lặng lạnh gốc bồ đỠmưa cÅ©
  Chim gõ mõ kiếp xưa chưa hết rÅ© lụy tình
                                    (Chim gõ mõ, trang 48)
*

     Chúng ta sinh ra trong cô đơn, gián Ä‘oạn và chết Ä‘i trong gián Ä‘oạn, cô đơn. Má»—i cố gắng "giao lưu" vá»›i kẻ khác dưá»ng như chỉ là ảo tưởng. Ở chóp đỉnh cá»§a hạnh phúc, hai cá thể cÅ©ng không biết những gì Ä‘ang xảy ra trong nhau, bởi Ä‘au không thể chia, sướng không thể sẻ, bởi không có cầu "thông thương" trá»±c tiếp và liên tục giữa con ngưá»i.
     Những bắt gặp cảm thông, nếu có, chỉ là những tíc tắc tức thá»i, những lóe chá»›p ngá»™ tình, như những tia lá»­a sáng tạo sinh rồi tắt. Bachelard có lần đỠnghị: Nếu chúng ta thá»­ nhìn lại tư tưởng cá»§a mình, sẽ thấy chúng không ngừng bị xóa theo má»—i khoảnh khắc trôi Ä‘i.

*

     Má»—i khoảnh khắc ra Ä‘i mang theo những mẩu sinh mệnh tư tưởng chưa kịp thành hình mà đã tàn lụi. Nhưng thá»i gian cÅ©ng chỉ là má»™t chuá»—i dài những khoảnh khắc chết yểu. Thá»i gian vừa là nghÄ©a trang, vừa là cái nôi cá»§a những tích tắc tức thá»i. Thá»i gian mang tính chất đứt Ä‘oạn cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, và má»—i khoảnh khắc là má»™t cô đơn, chia biệt, giam cõi âm trong lòng, bởi còn Ä‘ang sống nó đã chết. Khoảnh khắc tá»±a như định mệnh cá»§a con ngưá»i: Sống để tiến vá» cái chết, và nó cÅ©ng gắn liá»n vá»›i trá»±c giác sáng tạo, cÅ©ng lóe lên rồi cÅ©ng tắt lụi, nếu con ngưá»i không kịp thá»i ghi lại bằng chữ. Chữ chính là thịt xương cá»§a những sinh mệnh tư tưởng lóe lên trong khoảnh khắc.

     Chữ chính là chứng từ cá»§a những mẩu tư tưởng đã qua Ä‘á»i :"Heo may từ xao xác nghÄ©a trang già" (trang 80). Chữ cÅ©ng mang định mệnh gián Ä‘oạn và cô đơn cá»§a khoảnh khắc, cá»§a Ä‘á»i ngưá»i, nhưng chữ sống sót, chữ không bị thá»i gian xóa Ä‘i như xác thân hay khoảnh khắc

  Trăng liêu trai hoa cá»­a trang không ngá»§
  Tá»± vị ma vá» chữ dụ má»™ng du
                                (Chữ khuya, trang 85)
     Chữ là thuật cho phép ngưá»i sống sống vá»›i ngưá»i chết, cho chúng ta hôm nay sống vá»›i Nguyá»…n Du, Lý Bạch, Tản Ãà hôm qua, trong những khoảnh khắc Ä‘ang trôi, kéo theo những chia ly cách biệt.
     Lê Ãạt gắn bó sâu xa vá»›i ý niệm thá»i gian, khoảnh khắc, vá»›i tình yêu, sá»± sống và sá»± chết, hẳn không khá»i nghiệm suy vá» những mất mát trong phút giây Ä‘ang sống.
    Hành động cách ly và tạo sinh con chữ, Ä‘em nó ra khá»i từ trưá»ng liên tục cá»§a những câu thÆ¡ có văn phạm, phải chăng, ở đây không chỉ là sá»± cách tân hình thức ngôn ngữ thÆ¡, mà còn là sá»± thá»±c hiện tá»± do và cÅ©ng là má»™t cách tìm mình, tìm đến tận nguồn cá»§a những cô đơn gián Ä‘oạn trong sá»± sống; tìm cách hồi sinh những phút giây sáng tạo hiếm hoi trong Ä‘á»i để kết thành má»™t xâu chữ -tình- thoát khá»i sá»± há»§y diệt cá»§a thá»i gian? Nhà thÆ¡ vÄ©nh viá»…n là má»™t kẻ lang thanh trang lần quê chữ tìm mình (trang 122). Há»a hằn cÅ©ng có lần nhà thÆ¡ du cư kia may kỳ ngá»™ má»™t khoảnh khắc vÄ©nh cá»­u.

*

     Nặng nợ vá»›i chữ, vá»›i tình, vỡi chữ tình và tình chữ, thÆ¡ Lê Ãạt gánh những kiếp tình, nổi, chìm, lỡ, mòn, thá», bồi, lầm, lá»—i... trong má»—i hóa thân chữ.

  Ãất lở đá mòn má»™t hai chìm nổi
  Thá» bồi lá»i cát lá»—i phải lầm sông
                        (Thá» bồi, trang 125)
     Lá»­a Ngó Lá»i thầm thì trong bóng câu bóng chữ, rá»§ ngưá»i Ä‘á»c má»™ng du trong cõi có có không không, kết hợp không gian thá»i gian trong những sát na hò hẹn, chia ly, bùng lên rồi tắt lịm, khâm liệm má»™t vÅ© trụ nhá»› thương, đắm say, cô đơn, gián Ä‘oạn, phân kỳ, mà hồn chữ thể hiện và hồi sinh những chứng tích cá»§a sá»± sống tưởng đã chết trong con ngưá»i.
     ThÆ¡ Lê Ãạt tỉnh táo mà Ä‘am mê, xót xa và hy vá»ng; dưá»ng như bình thản, vô tâm, nhưng đến được chá»— vô tâm có đâu là dá»…? Chẳng đã trải bao hành hương trắng má»™ng?
  Ai đốt rừng cho gá»— tiêu tâm (trang 60)
     Cảm Æ¡n chữ đã không phụ nhà thÆ¡ và nhà thÆ¡ Ä‘a mang đã trả lại cho tim ta những ká»· liệm vùi nông chân lá»™ úa tình (trang 164) trong má»™t thoáng ngá»™ yêu:
  Má»™t huệ tình Æ¡n chữ ngá»™ thừa yêu (trang 176)
Yên Cơ, Giáng Sinh 1997


Chú thích

1 hoán vị g(i)ai thừa 16! = 1x2x3x ... x16 = 20.922.789.000, gần 21 tỷ.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]