Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng
Cấu trúc cách ly trong Ngó Lá»i cá»§a Lê Ãạt |
Ở Sénégal, vá»›i mẩu gá»— mun, ngưá»i
ta có thể tạo ra trăm nghìn hình tượng nghệ thuáºt. Trong
tranh thá»§y mạc, chỉ vá»›i và i nét, há»a sÄ© có thể phác cả
vÅ© trụ cà n khôn. Dưá»ng như đó là những bà quyết tiết
kiệm cá»§a nghệ thuáºt nhà nghèo và là bá»u bối cá»§a
những ai đã từng chán ngấy xà i sang: Xà i sang chất liệu,
xà i sang thá»i gian, xà i sang chữ nghÄ©a... ThÆ¡ ÃÆ°á»ng, vá»›i
những chữ tầm thưá»ng, số chữ giá»›i hạn mà có thể tạo
sinh những biến ảo vô hạn giữa cảnh và tình.
Lê Ãạt tìm đến nghệ thuáºt nghèo -art pauvre- như má»™t phương tiện ngó lá»i: Vưá»n nắng mắt gió bay mùa hoa cảiHai câu tám chữ, tổng cá»™ng 16 chữ. Trong 16 chữ nà y không có chữ nà o bóng bẩy, mạ ká»n, không có chữ sang, chữ diện, toà n những chữ tầm thưá»ng mà ta có thể bắt gặp ở bất cứ ngõ ngách nghèo nà n nà o trong chợ chữ. Nhưng nếu thá» và i động tác chuyển hoán vị trà cá»§a chúng trong hai câu: Vưá»n nắng mắt gió bay mùa hoa cảithà nh: Vưá»n lá răm gió bay mùa hoa cảihay: Bóng nắng mắt răm gió ngà y phả lạiTÃnh theo toán há»c 16 chữ nà y có thể hoán vị giai thừa (factoriel) 16 thà nh má»™t tổng số khổng lồ những câu thÆ¡ khác nhau(1). Khi ấy sá»± biến hình cá»§a 16 chữ có thể trở thà nh vô táºn và như thế hai câu thÆ¡ phả lại trên đây cho ta cái cảm tưởng không chỉ ngắm má»™t vưá»n cải, vưá»n răm trong ngà y nắng Phả Lại, mà dưá»ng như ta đứng trước má»™t không gian ảo: thiên nhiên mang tâm cảm và thị giác con ngưá»i Ä‘ang phân thân là m nhiá»u mảnh, rồi tá»± xếp lại thà nh những cảnh khác, những tình huống khác, cứ như thế, như thế... Từng mảnh cảnh và tình tá»± do tung bay như tranh Chagall dưới sá»± hướng dẫn cá»§a má»™t nhà ảo thuáºt vô hình: Tụ hợp, ly tan không ngừng trong khoảnh khắc không gian và thá»i gian lạc mất và tìm lại trong nhau. Ãó là sá»± cách tân má»›i nhất trong phép tạo hình thÆ¡ Lê Ãạt. * Nếu ở Bóng Chữ, đã có những biến ảo chữ (má»—i chữ giấu những bóng mình) trong cách trượt âm, trượt nghÄ©a. Nếu ở Bóng Chữ đã xuất hiện cấu trúc sóng ngang (tức là má»™t câu thÆ¡ có thể biến đổi tùy theo những cách ngắt câu khác nhau). Thì ở Ngó Lá»i, ngoà i biến tấu bóng chữ, biến tấu sóng ngang, các sóng chéo, xiên, trên, dưới, ngang, dá»c, Ä‘á»u có thể giao nhau. Sá»± hoán vị trở nên bất kỳ khiến tÃnh cách tạo sinh mở ra toà n diện: Vá»›i số chữ giá»›i hạn (16) nhưng âm, ảnh và ý có thể biến đổi gần như đến vô cùng. Cho nên, những câu thÆ¡ như: Trang thiên thanh ấp xanh mùa cốm tiếckhông chỉ có má»™t kiếp sống, mà chúng có thể có những kiếp sống khác, tùy theo sức tạo sinh cá»§a ngưá»i Ä‘á»c: Trang thư á»§ tình thu mùa cốm biếcLê Ãạt gá»i thÆ¡ ông là haikâu, có lẽ để phân biệt vá»›i hai câu hiểu theo nghÄ©a thông thưá»ng, vì ẩn sau má»—i haikâu, còn có những hai câu thÆ¡ khác chưa khám phá. Ngó Lá»i ẩn cả bóng chữ lẫn bóng câu. Trong văn há»c hiện đại, ngưá»i ta thưá»ng đỠcao vai trò cá»§a ngưá»i Ä‘á»c như má»™t đối tác văn há»c trá»±c diện vá»›i tác phẩm. Nhưng thá»±c ra không phải tác phẩm nà o cÅ©ng cho ngưá»i Ä‘á»c cái quyá»n liên danh vá»›i tác giả. Vá»›i những câu thÆ¡ cổ Ä‘iển như: Buồn trông cá»a bể chiá»u hômhoặc hiện đại như: Váºy sao em lại ngá»§thì ngưá»i Ä‘á»c chỉ có thể nghiêng mình, tiếp nháºn cảnh tình, mà không thể tiếp tục tạo sinh ra những câu thÆ¡ má»›i, như vá»›i: Thê Húc dáng cong bước chiá»u ký ứcThÆ¡ haikâu cá»§a Lê Ãạt không phát sinh từ haiku cá»§a Nháºt Bản mà gần gụi vá»›i tinh thần phá câu cá»§a Mallarmé và tÃnh chất độc láºp chữ trong thÆ¡ chữ Hán. Trước khi là má»™t dấu hiệu chỉ định sá»± váºt, chữ Hán đã mô tả sá»± váºt bằng đưá»ng nét: Má»—i chữ là má»™t đồ hình. Bản thân chữ Hán là những bức hoạt há»a phối âm, có khả năng tá»± túc, độc láºp vá»›i những chữ khác. Và dụ câu thÆ¡ Thiên địa phong trần cá»§a Ãặng Trần Côn, tức Trá»i - đất - gió - bụi là 4 chữ độc láºp. Ãây không phải là má»™t câu thÆ¡ (hiểu theo nghÄ©a cổ Ä‘iển: Câu có chá»§ từ, động từ, tÄ©nh từ) mà là nhiá»u câu thÆ¡ vì ta có thể đảo lá»™n tráºt tá»± 4 chữ : Ãất gió bụi trá»i, trá»i bụi gió đất... không há» gì. Nhưng khi Phan Huy Ãch chuyển sang tiếng Việt thà nh Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụi thì chỉ còn có má»™t câu thÆ¡ hay và chỉ má»™t mà thôi: câu thÆ¡ Việt không thể đảo lá»™n tráºt tá»± như câu thÆ¡ chữ Hán (không riêng gì Phan Huy Ãch, mà hầu như bất cứ ai dịch thÆ¡ ÃÆ°á»ng, dù là dịch hay, cÅ©ng là m mất tÃnh cách độc láºp chữ trong câu thÆ¡ chữ Hán). Lê Ãạt dưá»ng như có ý muốn phá vỡ tráºt tá»± nà y. Ông phá câu tiếng Việt, ông cởi trói thÆ¡ ông khá»i hình thức câu, để Ä‘i đến câu bất định: Má»™t cấu trúc cách ly toà n diện. ÃÆ°Æ¡ng nắng đưá»ng rùng lạnh cÅ©ng có thể là : ÃÆ°á»ng nắng đương rùng lạnh hay Rùng lạnh đưá»ng đương nắng, vv... Vá»›i thá»§ pháp nà y, nhà thÆ¡ độc láºp và dân chá»§ hóa má»—i chữ; nói khác Ä‘i ông tháo chữ ra khá»i phép đặt câu theo văn phạm cổ Ä‘iển (má»—i chữ có má»™t chức vụ cố định trong câu). Ông đưa chữ ra khá»i lãnh vá»±c quan liêu để đạt tá»›i sá»± bình đẳng bình quyá»n: Má»—i chữ Ä‘á»u đắt giá như nhau, Ä‘á»u tá»± do Ä‘i lại trong kâu. Có thể đó là má»™t hình thức thá»±c hiện dân chá»§ và nhân quyá»n trong tráºn đồ chữ nghÄ©a cá»§a Lê Ãạt. Chữ trở thà nh má»™t sinh thể tá»± do hà nh động và di động. Ở má»—i vị trà khác nhau, chúng tạo nên những môi trưá»ng khác, những tình huống khác. Chữ là hóa thân cá»§a con ngưá»i. Mỹ há»c bá»—ng mang Ä‘áºm má»™t tÃnh đạo đức há»c sâu nặng. * Có thể xem thÆ¡ Lê Ãạt như những bức há»a mang đưá»ng nét "thiên di", chuyển từ hữu hình sang vô thể, từ vô thể trở lại hữu hình. Chuyển từ phong cảnh sang tình cảnh, từ váºt chất sang con ngưá»i trong luân hồi giữa mÆ¡ và thá»±c, phối hợp không gian, thá»i gian và khoảnh khắc: Tháp Gô tÃch núm đồi trưa thở nắngÃây là phong cảnh trung du trải dà i trong không gian và thá»i gian? Ãây là tráºn bão tình SÆ¡n Tinh - Thá»§y Tinh trong má»™t thá»i cổ tÃch? Hay đây là khoảnh khắc khá»a thân hiện hình cá»§a ngưá»i kiá»u nữ trong những truyá»n thuyết muôn Ä‘á»i? TÃnh chất di động từ thá»±c tại hữu hình chuyển sang ảo ảnh, từ tâm cảnh sang tâm linh, sang những chuyển biến vô hình, siêu hình, phải chăng là cuá»™c hà nh trình trong vô thức, giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa thức và tỉnh, mà có lần Lê Ãạt gá»i là há»™i chứng từ thức: Khuya mõ Ä‘oạn tình, kinh thoát tụcAi gõ mõ, ai Ä‘oạn tình, ai Ä‘á»c kinh, ai thoát tục? Ai là m thÆ¡, ai từ thức, ai lụy trần? Ai thanh, ai tục? Ai tỉnh, ai mÆ¡?... * Chênh vênh giữa nhiá»u biên địa, Ngó Lá»i là sá»± hiện diện và gặp gỡ cá»§a những vắng mặt: Cổ thi, ÃÆ°á»ng thi, ca dao, Nguyá»…n Du, Mallarmé, Desnos, quá khứ, ká»· niệm, ước hẹn, bá»™i thá»... trong má»™t ngôn ngữ tình đã được giải phóng: Tà u đắm hẹn bá»™i thá» lênh láng biểnTừ má»™t ngoại cảnh thá»i sá»±: tà u đắm, ô nhiá»…m biển cá»§a thá»i nay, Haikâu như vết dầu loang dần trên mặt sóng, chuyển sang tâm cảnh cá»§a những hẹn biển thá» non, cá»§a những giấc mÆ¡ ô nhiá»…m, cá»§a những tinh má»™ng láng lênh, cá»§a những bá»™i ước bá»™i thá»... Hay từ má»™t huyá»n thoại thá»i danh: Tóc phong lan cổ bạch đà n tÃch sóngNgưá»i đẹp trong tranh ngáºp ngừng bước ra, bá»—ng vỡ tan như mảnh gương bá»™i ước; như những con chữ bá»™i tình vừa há»™i tụ nên hình hà i nà ng trong giây lát đã vá»™i chia tay để Ä‘i tìm những thoại huyá»n chưa biết, những tÃch cổ chưa hay cá»§a những lan phong tóc, những thoại bạch đà n, những sông sóng mắt, những mắt hò khoan, những cổ ngấn đà n... Từ háºn vạn cổ, trăng Khuất Nguyên xưa, thoát thai: Bóng cá dạ trăng buồn quẫy nướcHay câu thÆ¡ Ãá»— Phá»§, biến thà nh: Ãôi bóng câu huyá»n cong biếc liá»…uNhà thÆ¡ hẳn đã nắm bắt được cái "khoảnh khắc" bây giá» và ở đây, cho nên ông tạo Ä‘iá»u kiện gặp gỡ giữa xưa và nay, để những bóng cá, dạ trăng oan khuất năm xưa, có dịp giải oan cho những háºn tình chưa ngó, để những hà ng cưá»i trắng bây giá» có thể thăng thiên lên bầu trá»i xanh xưa sau. * TÃnh cách trữ tình và lãng mạn không lá»™ mà như đã nhá» thà nh máºt tố, ngấm và o chữ rồi sao lên, khiến các con chữ ráo hoảnh, chúng như chưa hỠđẫm lệ bao giá». Có vẻ há» hững, thản nhiên, vô tình, nhưng thá»±c ra chúng đã nhiá»…m tình từ tâm, lụy tình từ kiếp trước, đã Ä‘am mê hÆ¡n má»™t lần Ä‘á»i và đã vượt khá»i nhục cảm Ä‘á»i thưá»ng để Ä‘i và o xác thân ái ân Ä‘á»i chữ, khiến má»—i kết hợp hôm nay Ä‘á»u phát ra má»™t tình trưá»ng, má»™t từ trưá»ng, tÄ©nh lặng mà vô cùng Ä‘au thương và dáºy sóng: Ngưá»i đẹp lẩn khe hai hà ng chữ tốiHà nh động thÆ¡ trong Ngó Lá»i chá»§ yếu là má»™t hà nh trình và o tình vừa cách ly, vừa há»™i tụ. Ngưá»i thÆ¡ nhá» cáºy vô thức phát lá»™ những khoảnh khắc khác nhau cá»§a má»™t Ä‘á»i tình, cá»§a nhiá»u Ä‘á»i tình, cá»§a má»™t ná»n văn hóa, cá»§a nhiá»u ná»n văn hóa, những ngá»n lá»a Ä‘am mê,... và cắt ra những hình tượng, những mảnh puzzle ghép lại thà nh thÆ¡ trong má»™t công nghệ sinh há»c chữ đặc biệt. Nhưng má»—i yếu tố vẫn còn mang trong mình những vết thương quá khứ, chưa hết lụy tình mà đã hồi sinh, chúng Ä‘em và o Ä‘á»i má»›i những niá»m Ä‘au cÅ©: Tim lặng lạnh gốc bồ đỠmưa cÅ© Chúng ta sinh ra trong cô đơn, gián Ä‘oạn
và chết đi trong gián đoạn, cô đơn. Mỗi cố gắng "giao
lưu" vá»›i kẻ khác dưá»ng như chỉ là ảo tưởng. Ở chóp
đỉnh của hạnh phúc, hai cá thể cũng không biết những gì
đang xảy ra trong nhau, bởi đau không thể chia, sướng không
thể sẻ, bởi không có cầu "thông thương" trá»±c tiếp vÃ
liên tục giữa con ngưá»i.
* Má»—i khoảnh khắc ra Ä‘i mang theo những mẩu sinh mệnh tư tưởng chưa kịp thà nh hình mà đã tà n lụi. Nhưng thá»i gian cÅ©ng chỉ là má»™t chuá»—i dà i những khoảnh khắc chết yểu. Thá»i gian vừa là nghÄ©a trang, vừa là cái nôi cá»§a những tÃch tắc tức thá»i. Thá»i gian mang tÃnh chất đứt Ä‘oạn cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, và má»—i khoảnh khắc là má»™t cô đơn, chia biệt, giam cõi âm trong lòng, bởi còn Ä‘ang sống nó đã chết. Khoảnh khắc tá»±a như định mệnh cá»§a con ngưá»i: Sống để tiến vá» cái chết, và nó cÅ©ng gắn liá»n vá»›i trá»±c giác sáng tạo, cÅ©ng lóe lên rồi cÅ©ng tắt lụi, nếu con ngưá»i không kịp thá»i ghi lại bằng chữ. Chữ chÃnh là thịt xương cá»§a những sinh mệnh tư tưởng lóe lên trong khoảnh khắc. Chữ chÃnh là chứng từ cá»§a những mẩu tư tưởng đã qua Ä‘á»i :"Heo may từ xao xác nghÄ©a trang già " (trang 80). Chữ cÅ©ng mang định mệnh gián Ä‘oạn và cô đơn cá»§a khoảnh khắc, cá»§a Ä‘á»i ngưá»i, nhưng chữ sống sót, chữ không bị thá»i gian xóa Ä‘i như xác thân hay khoảnh khắc Trăng liêu trai hoa cá»a trang không ngá»§Chữ là thuáºt cho phép ngưá»i sống sống vá»›i ngưá»i chết, cho chúng ta hôm nay sống vá»›i Nguyá»…n Du, Lý Bạch, Tản Ãà hôm qua, trong những khoảnh khắc Ä‘ang trôi, kéo theo những chia ly cách biệt. Lê Ãạt gắn bó sâu xa vá»›i ý niệm thá»i gian, khoảnh khắc, vá»›i tình yêu, sá»± sống và sá»± chết, hẳn không khá»i nghiệm suy vá» những mất mát trong phút giây Ä‘ang sống. Hà nh động cách ly và tạo sinh con chữ, Ä‘em nó ra khá»i từ trưá»ng liên tục cá»§a những câu thÆ¡ có văn phạm, phải chăng, ở đây không chỉ là sá»± cách tân hình thức ngôn ngữ thÆ¡, mà còn là sá»± thá»±c hiện tá»± do và cÅ©ng là má»™t cách tìm mình, tìm đến táºn nguồn cá»§a những cô đơn gián Ä‘oạn trong sá»± sống; tìm cách hồi sinh những phút giây sáng tạo hiếm hoi trong Ä‘á»i để kết thà nh má»™t xâu chữ -tình- thoát khá»i sá»± há»§y diệt cá»§a thá»i gian? Nhà thÆ¡ vÄ©nh viá»…n là má»™t kẻ lang thanh trang lần quê chữ tìm mình (trang 122). Há»a hằn cÅ©ng có lần nhà thÆ¡ du cư kia may kỳ ngá»™ má»™t khoảnh khắc vÄ©nh cá»u. * Nặng nợ vá»›i chữ, vá»›i tình, vỡi chữ tình và tình chữ, thÆ¡ Lê Ãạt gánh những kiếp tình, nổi, chìm, lỡ, mòn, thá», bồi, lầm, lá»—i... trong má»—i hóa thân chữ. Ãất lở đá mòn má»™t hai chìm nổiLá»a Ngó Lá»i thầm thì trong bóng câu bóng chữ, rá»§ ngưá»i Ä‘á»c má»™ng du trong cõi có có không không, kết hợp không gian thá»i gian trong những sát na hò hẹn, chia ly, bùng lên rồi tắt lịm, khâm liệm má»™t vÅ© trụ nhá»› thương, đắm say, cô đơn, gián Ä‘oạn, phân kỳ, mà hồn chữ thể hiện và hồi sinh những chứng tÃch cá»§a sá»± sống tưởng đã chết trong con ngưá»i. ThÆ¡ Lê Ãạt tỉnh táo mà đam mê, xót xa và hy vá»ng; dưá»ng như bình thản, vô tâm, nhưng đến được chá»— vô tâm có đâu là dá»…? Chẳng đã trải bao hà nh hương trắng má»™ng? Ai đốt rừng cho gá»— tiêu tâm (trang 60)Cảm Æ¡n chữ đã không phụ nhà thÆ¡ và nhà thÆ¡ Ä‘a mang đã trả lại cho tim ta những ká»· liệm vùi nông chân lá»™ úa tình (trang 164) trong má»™t thoáng ngá»™ yêu: Má»™t huệ tình Æ¡n chữ ngá»™ thừa yêu (trang 176) Yên CÆ¡, Giáng Sinh 1997
1 hoán vị g(i)ai thừa 16! = 1x2x3x ... x16 = 20.922.789.000, gần 21 tỷ. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |