Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 Lê Bá Ãảng, kịch ngưá»i


 
     Có thể nói má»—i thá»i kỳ há»™i há»a cá»§a Lê Bá Ãảng, Ä‘á»u phát xuất từ bi kịch cá nhân. Cuá»™c Ä‘á»i trá»±c tiếp cá»§a tác giả và những ngưá»i thân đã là cá»§i lá»­a cho tác phẩm, những kịch ngưá»i mà ông đặt tên là tấn tuồng nhân loại (comédie humaine) thoát thai từ những trò Ä‘á»i, trò Ä‘iếm, mà tác giả đả trải qua.

     Nếu từ ngá»±a, Lê Bá Ãảng cấu tạo thế giá»›i lạc quan vá» ngưá»i, thì vá»›i ngưá»i, ông đứng ở tư thế ngược lại. Ông vẽ ngưá»i dưới góc độ thú, hoặc ít ra là bằng cái nhìn cá»§a thú vá» ngưá»i. Francis Ponge đã từng nhìn ngưá»i bằng mắt ốc, mắt sá»i... Lê Bá Ãảng nhìn ngưá»i bằng mắt ngá»±a, mắt mèo, mắt núi, mắt sông... và như thế, chưa chắc ngưá»i đã cao và sâu hÆ¡n thú hoặc vật.

     Ngưá»i xem đặt biệt chú ý đến những nét má»ng, nét đơn, tôi gá»i là những nét bi quan Lê Bá Ãảng:
     Nếu trong tranh ngá»±a, nét cá»§a ông tung bay, giàu có, hoành tráng, thì trong tranh ngưá»i, ông hà tiện nét, nét cá»§a ông hoài nghi, cay độc, châm biếm, đôi khi đến độ suồng xã, dâm ô... Những nét ấy nói  há»™ tranh, chúng bá»™c lá»™ những gì thoát ra từ cuá»™c sống tráo trở cá»§a con ngưá»i vá»›i những hỉ, ná»™, ái ố, lạc... trong trạng thái trần trụi thê thảm nhất và vì thế, cÅ©ng khôi hài, hạ tiện, cÅ©ng đơn má»ng và lật lá»ng như phận ngưá»i.

     Dessin cá»§a ông đã sống và sáng há»™ ngưá»i, trong cái tư thế vừa mong manh, vừa bạc bẽo, nhạt nhẽo, phận sao phận bạc như vôi. Chúng biểu trưng cảm nhận bi quan cá»§a Lê Bá Ãảng vá» con ngưá»i, chúng là hiện thân thói Ä‘á»i đơn bạc, đảo Ä‘iên, thế bấp bênh trong cuá»™c sống. Chúng vắt vẻo cái mong manh trong sinh mệnh con ngưá»i treo ngành giữa sống và  chết.

     Lê Bá Ãảng dùng nét vừa như chất liệu há»™i há»a, vừa như dung cách há»a sÄ©, vừa như nhân cách cá»§a đối tượng há»™i há»a tức là con ngưá»i. Và hiếm có nghệ sÄ© nào, chỉ vá»›i khía cạnh dessin không thôi, có thể phá»§ lấp nhiá»u diện mạo nghệ thuật như thế.

     Có thể nói Lê Bá Ãảng ghét ngưá»i. Ông thao túng con ngưá»i bằng những nét mỉa mai, châm biếm, Lê Bá Ãảng nhìn và thá»±c hiện cõi nhân sinh bé tí(1) trong những trạng thái ngoạn mục và khôi hài. Ở đây, chữ nhân Ä‘i liá»n vá»›i chữ dục, thế giá»›i ngưá»i cá»§a Lê Bá Ãảng là cõi nhân dục triá»n miên. Ông vẽ những cái không thể vẽ được: cái phiếm và cái Ä‘iếm trong con ngưá»i.

     Tính cách biếm và Ä‘iếm trong con ngưá»i hòa hợp vá»›i chất rong chÆ¡i, hài hước cá»§a chính tác giả, tác hợp vá»›i những chất liệu cá»±c kỳ đơn giản: má»±c tàu, nét má»ng, tạo không khí đối thoại, thá»a hiệp tay đôi giữa nghệ sÄ© và những nhân vật do ông tạo ra: Nhân vật được nghệ sÄ© nhìn và vẽ, đồng thá»i nghệ sÄ© cÅ©ng là nhân vật. Nghệ sÄ© ở trong nhân vật, nhìn và vẽ nhân vật bằng linh hồn và thể xác cá»§a chính mình.

     Có thể nói, khi vẽ ngưá»i, Lê Bá Ãảng đã phân thân và hóa thân. Ông vừa vẽ, lại vừa là nhân vật trong tranh ông Ä‘ang vẽ. Hành trình này thá»±c hiện qua trá»ng tâm mắt. Vượt ra ngoài câu nói thưá»ng tình đôi mắt là cá»­a sổ cá»§a linh hồn, mắt đối vá»›i Lê Bá Ãảng là hồng tâm sáng tạo. Mắt soi suốt tâm linh và thể xác ngưá»i và vật. Mắt sống trong núi, trong cây, trong cá», trong sông, trong biển... Mắt ở thượng nguồn chẩy xuống miá»n xuôi: suối mắt, mắt phượng, mắt hiển linh, mắt thịt da, mắt dâm ô trụy lạc, mắt thú, mắt ngưá»i...

     Ãối tượng bị vẽ sẽ được nhiá»u con mắt ở tứ phía chiếu vào như thế, và chính đối tượng cÅ©ng có quyá»n nhìn lại những quang cảnh xẩy ra trước mắt. Hiện tượng phức xạ này khiến cho những chân dung ngưá»i trong tranh Lê Bá Ãảng lạ lùng hÆ¡n những biếm há»a khác: Chúng nhiá»u chiá»u. Xoay Ä‘i, xoay lại, nhìn dưới góc độ nào, má»—i nhân vật trong tranh Ä‘á»u có thể nhìn mình, Ä‘á»u có thể dở dói những hành vi khác nhau, những tâm cảm khác nhau. Chúng bá»™c lá»™ không những cả ná»™i tâm lẫn hình thức cá»§a chúng, mà chúng còn cho biết những ẩn ức, những Ä‘iá»u không nói, những ám ảnh,  những má»™ng mÆ¡, chưa thành hình. Nói theo ngôn ngữ triết há»c, tác giả mở cho ngưá»i xem vào cả các vùng ý thức lẫn tiá»m thức trong con ngưá»i. Nói gá»n: Tác phẩm mở cho thấy chá»— có thể cá»§a con ngưá»i. Và chính cái có thể đó, là cÆ¡ nguyên nghệ thuật, là nguồn cảm hứng bất tận cá»§a nhân sinh.

Yên Cơ, tháng 1-1997
Chú thích:
(1) chữ của Nguyễn Khải.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]