Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trưá»ng
Lê Bá Ãảng, kịch ngưá»i |
Có thể nói má»—i thá»i kỳ há»™i há»a
cá»§a Lê Bá Ãảng, Ä‘á»u phát xuất từ bi kịch cá nhân. Cuá»™c
Ä‘á»i trá»±c tiếp cá»§a tác giả và những ngưá»i thân đã lÃ
cá»§i lá»a cho tác phẩm, những kịch ngưá»i mà ông đặt
tên là tấn tuồng nhân loại (comédie humaine) thoát thai
từ những trò Ä‘á»i, trò Ä‘iếm, mà tác giả đả trải qua.
Nếu từ ngá»±a, Lê Bá Ãảng cấu tạo thế giá»›i lạc quan vá» ngưá»i, thì vá»›i ngưá»i, ông đứng ở tư thế ngược lại. Ông vẽ ngưá»i dưới góc độ thú, hoặc Ãt ra là bằng cái nhìn cá»§a thú vá» ngưá»i. Francis Ponge đã từng nhìn ngưá»i bằng mắt ốc, mắt sá»i... Lê Bá Ãảng nhìn ngưá»i bằng mắt ngá»±a, mắt mèo, mắt núi, mắt sông... và như thế, chưa chắc ngưá»i đã cao và sâu hÆ¡n thú hoặc váºt. Ngưá»i xem đặt biệt chú ý đến những
nét má»ng, nét đơn, tôi gá»i là những nét bi
quan Lê Bá Ãảng:
Dessin cá»§a ông đã sống và sáng há»™ ngưá»i, trong cái tư thế vừa mong manh, vừa bạc bẽo, nhạt nhẽo, pháºn sao pháºn bạc như vôi. Chúng biểu trưng cảm nháºn bi quan cá»§a Lê Bá Ãảng vá» con ngưá»i, chúng là hiện thân thói Ä‘á»i đơn bạc, đảo Ä‘iên, thế bấp bênh trong cuá»™c sống. Chúng vắt vẻo cái mong manh trong sinh mệnh con ngưá»i treo ngà nh giữa sống và chết. Lê Bá Ãảng dùng nét vừa như chất liệu há»™i há»a, vừa như dung cách há»a sÄ©, vừa như nhân cách cá»§a đối tượng há»™i há»a tức là con ngưá»i. Và hiếm có nghệ sÄ© nà o, chỉ vá»›i khÃa cạnh dessin không thôi, có thể phá»§ lấp nhiá»u diện mạo nghệ thuáºt như thế. Có thể nói Lê Bá Ãảng ghét ngưá»i. Ông thao túng con ngưá»i bằng những nét mỉa mai, châm biếm, Lê Bá Ãảng nhìn và thá»±c hiện cõi nhân sinh bé tÃ(1) trong những trạng thái ngoạn mục và khôi hà i. Ở đây, chữ nhân Ä‘i liá»n vá»›i chữ dục, thế giá»›i ngưá»i cá»§a Lê Bá Ãảng là cõi nhân dục triá»n miên. Ông vẽ những cái không thể vẽ được: cái phiếm và cái Ä‘iếm trong con ngưá»i. TÃnh cách biếm và điếm trong con ngưá»i hòa hợp vá»›i chất rong chÆ¡i, hà i hước cá»§a chÃnh tác giả, tác hợp vá»›i những chất liệu cá»±c kỳ đơn giản: má»±c tà u, nét má»ng, tạo không khà đối thoại, thá»a hiệp tay đôi giữa nghệ sÄ© và những nhân váºt do ông tạo ra: Nhân váºt được nghệ sÄ© nhìn và vẽ, đồng thá»i nghệ sÄ© cÅ©ng là nhân váºt. Nghệ sÄ© ở trong nhân váºt, nhìn và vẽ nhân váºt bằng linh hồn và thể xác cá»§a chÃnh mình. Có thể nói, khi vẽ ngưá»i, Lê Bá Ãảng đã phân thân và hóa thân. Ông vừa vẽ, lại vừa là nhân váºt trong tranh ông Ä‘ang vẽ. Hà nh trình nà y thá»±c hiện qua trá»ng tâm mắt. Vượt ra ngoà i câu nói thưá»ng tình đôi mắt là cá»a sổ cá»§a linh hồn, mắt đối vá»›i Lê Bá Ãảng là hồng tâm sáng tạo. Mắt soi suốt tâm linh và thể xác ngưá»i và váºt. Mắt sống trong núi, trong cây, trong cá», trong sông, trong biển... Mắt ở thượng nguồn chẩy xuống miá»n xuôi: suối mắt, mắt phượng, mắt hiển linh, mắt thịt da, mắt dâm ô trụy lạc, mắt thú, mắt ngưá»i... Ãối tượng bị vẽ sẽ được nhiá»u con mắt ở tứ phÃa chiếu và o như thế, và chÃnh đối tượng cÅ©ng có quyá»n nhìn lại những quang cảnh xẩy ra trước mắt. Hiện tượng phức xạ nà y khiến cho những chân dung ngưá»i trong tranh Lê Bá Ãảng lạ lùng hÆ¡n những biếm há»a khác: Chúng nhiá»u chiá»u. Xoay Ä‘i, xoay lại, nhìn dưới góc độ nà o, má»—i nhân váºt trong tranh Ä‘á»u có thể nhìn mình, Ä‘á»u có thể dở dói những hà nh vi khác nhau, những tâm cảm khác nhau. Chúng bá»™c lá»™ không những cả ná»™i tâm lẫn hình thức cá»§a chúng, mà chúng còn cho biết những ẩn ức, những Ä‘iá»u không nói, những ám ảnh, những má»™ng mÆ¡, chưa thà nh hình. Nói theo ngôn ngữ triết há»c, tác giả mở cho ngưá»i xem và o cả các vùng ý thức lẫn tiá»m thức trong con ngưá»i. Nói gá»n: Tác phẩm mở cho thấy chá»— có thể cá»§a con ngưá»i. Và chÃnh cái có thể đó, là cÆ¡ nguyên nghệ thuáºt, là nguồn cảm hứng bất táºn cá»§a nhân sinh. Yên CÆ¡, tháng 1-1997
Chú thÃch:
(1) chữ của Nguyễn Khải. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |