Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trÆ°á»ng
___

 Ná»—i Buồn Chiến Tranh


     Ná»—i Buồn Chiến Tranh hay Thân Phận Tình Yêu, hai tá»±a Ä‘á», má»™t tác phẩm. DÆ°á»ng nhÆ° tác giả đã lưỡng lá»± lâu lắm giữa Ná»—i Buồn Chiến Tranh(1) và Thân Phận Tình Yêu. Sau cùng, tuy lá»±a Ná»—i Buồn Chiến Tranh nhÆ°ng vẫn lÆ°u lại Thân Phận Tình YêunÆ¡i bìa sau. Má»™t sá»± phân vân dá»… hiểu và hợp lý, vì trong ná»—i buồn chiến tranh nổi trôi  thân phận tình yêu. Vả qua bao gian nan, khốc liệt, tình yêu vẫn sống, vẫn tiếp tục là nguồn sống trÆ°á»›c chiến tranh, trong chiến tranh và ngoài chiến tranh. Trong khichiến tranh đã kết thúc, đã chết mà tàn tích - tức ná»—i buồn - vẫn còn tiếp tục hủy diệt tâm hồn và thể xác con ngÆ°á»i.

*

     Ná»—i Buồn Chiến Tranh viết vá» cuá»™c Ä‘á»i má»™t chiến binh vá»›i những hồi khứ đứt Ä‘oạn hay liên tục, là ánh hồi quang chiếu xuống những Ä‘oản Ä‘á»i. Là khúc thÆ°Æ¡ng ca, tâm ca, tình ca thÆ¡ má»™ng, tuyệt diệu và tuyệt vá»ng, hãi hùng và bi thảm; quyến luyện thá»±c tại và ảo giác, cuá»™c sống và cõi chết, quá khứ và vị lai. Trong những tiểu thuyết viết vá» cuá»™c chiến 20 năm, phát xuất từ những nhân chứng phía Nam hay phía Bắc, đây là tác phẩm xâu sa, Ä‘á»›n Ä‘au, tàn khốc, bi quan và cÅ©ng lạc quan hÆ¡n cả.

 Truyện viết vá» Ä‘á»i Kiên, ngÆ°á»i bá»™ Ä‘á»™i thuá»™c cánh quân trinh sát, trong mÆ°á»i năm chiến tranh và mÆ°á»i năm hòa bình. Kiên xuất thân từ má»™t gia đình trí thức tiểu tÆ° sản miá»n Bắc. Cha là há»a sÄ©, má»™t há»a sÄ© phạm "tá»™i đồ", bị chối bá», ngÆ°á»i ta phê phán tranh ông thể hiện những chân dung ma quá»·. NgÆ°á»i há»a sÄ© đó, lạc loài giữa xã há»™i ngÆ°á»i, đành há»™i nhập vào xã há»™i không ngÆ°á»i, xã há»™i yêu ma "siêu thá»±c" của những nhân vật bi thảm trong tranh, đắm chìm trong thế giá»›i ảo giác và sau cùng, đã tiêu hủy toàn bá»™ sáng tác trÆ°á»›c khi từ giã cõi Ä‘á»i, để được cùng những đứa con tinh thần của mình bÆ°á»›c sang cõi khác.

     Mẹ Kiên, má»™t đảng viên, bá» cha từ lúc Kiên còn nhá». Những ká»· niệm vá» mẹ rất mÆ¡ hồ, trừ vài lá»i mẹ dặn: "Bây giá» con đã là Ä‘á»™i viên thiếu niên, nay mai là vào Ä‘oàn [...] nên cứng rắn dần lên con ạ." (trang 135)

     Kiên biết rất ít vá» ngÆ°á»i chồng sau của mẹ, má»™t nhà thÆ¡ tiá»n chiến vá» già. Ông có những quan niệm Ä‘á»™c đáo vá» cuá»™c Ä‘á»i, ngÆ°á»i cha dượng ấy đã từng khuyên Kiên: "NghÄ©a vụ của má»™t con ngÆ°á»i trÆ°á»›c trá»i đất là sống chứ không phải hy sinh nó, là nếm trải sá»± Ä‘á»i má»™t cách đủ ngành ngá»n chứ không phải là chối bá» [...], mong con hãy cảnh giác vá»›i tất cả những sá»± thúc giục con ngÆ°á»i lấy cái chết để chứng tá» má»™t cái gì đấy." (trang 61)

     Kiên là sá»± hòa hợp hoàn hảo giữa mẹ và cha: xung phong Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i ở tuổi mÆ°á»i bảy, khăng khăng chiến đấu, bá» lại ngÆ°á»i yêu, cứng rắn theo nghÄ©a mẹ. Và Kiên đã xả thân làm ngÆ°á»i hùng, tiêu phí cuá»™c Ä‘á»i trong nghÄ©a vụ, trong tàn sát, trong chiến thắng, trong sống sót trở vá»; để rồi không bao giá» thoát khá»i ná»—i cô Ä‘Æ¡n, lạc loài, yếu Ä‘uối, ra khá»i ná»—i buồn của cha, ná»—i buồn gia truyá»n, ná»—i buồn truyá»n kiếp mà cha đã lÆ°u lại cho anh nhÆ° má»™t báu vật, nhÆ° má»™t tài sản duy nhất trÆ°á»›c khi ông mất.

     Kiên hành Ä‘á»™ng nhÆ°ng không mấy khi chủ Ä‘á»™ng: trong tình yêu, chủ Ä‘á»™ng là PhÆ°Æ¡ng. Trên chiến trÆ°á»ng, chủ Ä‘á»™ng là bạo lá»±c. Kiên bị lôi vào dòng cuồng lÆ°u của cuá»™c Ä‘á»i, Kiên Ä‘i chiến đấu nhÆ° má»™t ngÆ°á»i mụ mẫm trí óc được các "hào quang" dẫn Ä‘Æ°á»ng, rồi cố gắng vượt qua những cá»­a tá»­, nhá» PhÆ°Æ¡ng chỉ lối. Kiên tiêu biểu cho tầng lá»›p thanh niên lá»›n lên, ngoan ngoãn tuân theo chỉ thị, theo "tiếng gá»i non sông", không đặt vấn Ä‘á», không có vấn Ä‘á», không đòi há»i vấn Ä‘á».

*

     PhÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i Kiên yêu trá»n kiếp, vai phụ mà có chá»— đứng chính trong truyện. PhÆ°Æ¡ng xuất hiện không nhiá»u nhÆ°ng thao túng Ä‘á»i Kiên, thao túng mãnh liệt hÆ¡n chiến tranh. Từ những ngày thÆ¡ ấu, Kiên đã yêu PhÆ°Æ¡ng vá»›i mối tình thứ nhất. Xa PhÆ°Æ¡ng trong mÆ°á»i năm chiến tranh. Khi hòa bình trở lại: gặp PhÆ°Æ¡ng má»™t thá»i rồi vÄ©nh viá»…n xa PhÆ°Æ¡ng. Trong gặp và xa: Kiên yêu PhÆ°Æ¡ng vá»›i mối tình thứ nhì.

     PhÆ°Æ¡ng là má»™t hiện tượng kỳ ảo: chinh phục con ngÆ°á»i bằng tình yêu và sống bằng tình yêu. PhÆ°Æ¡ng là biểu tượng của tá»± do, thiết tha, duy cảm, sống hết mình, phung phí sinh lá»±c, rá»™ng chi cảm giác. PhÆ°Æ¡ng miệt mài yêu Ä‘Æ°Æ¡ng, Ä‘au thÆ°Æ¡ng và nhục cảm. Từ tuổi mÆ°á»i ba, PhÆ°Æ¡ng đã tìm hạnh phúc trong tá»± do tuyệt đối, tá»± giải phóng mình khá»i má»i thành kiến, má»i lo âu, má»i ràng buá»™c, má»i quy luật của xã há»™i loài ngÆ°á»i. Là kệ, làmặc kệ. Do đó, phần hồn PhÆ°Æ¡ng gần gÅ©i vá»›i cha Kiên, PhÆ°Æ¡ng nghệ sÄ©, PhÆ°Æ¡ng mang ảo giác của cuá»™c Ä‘á»i.

     Trong sáng tạo, cha Kiên đã hoài thai khai nhụy -cÅ©ng trong tá»± do tuyệt đối- những tác phẩm nghệ thuật. NhÆ°ng những đứa con đó sá»›m bị hành quyết. Tuy cha Kiên không tham dá»± cuá»™c chiến giết ngÆ°á»i, nhÆ°ng những đứa con tinh thần của ông cÅ©ng bị sá»± ngu muá»™i càn quét, hủy diệt. PhÆ°Æ¡ng là ngÆ°á»i duy nhất hiểu được ná»—i buồn chiến tranhcủa cha Kiên. Và há» yêu nhau, mối tình ngang trái hiện hữu nhÆ°ng không thể hiện hình trong cõi Ä‘á»i thÆ°á»ng mà Ä‘i vào cõi má»™ng.

     Cha Kiên mất Ä‘i, bao nhiêu tình yêu còn lại PhÆ°Æ¡ng dồn ép, lồng ấp cho Kiên. Trong những giây phút khắt khe nhất của định mệnh, PhÆ°Æ¡ng sẵn sàng liá»u lÄ©nh Ä‘em sinh mệnh mình để đổi trao lấy má»™t vài khắc giây cuồng Ä‘iên hạnh phúc vá»›i ngÆ°á»i yêu. Vẫn kệ, vẫn mặc kệ Ä‘á»i, kệ, mặc kệđạn bom và khói lá»­a. NhÆ°ng thảm cảnh đêm chia ly cùng vá»›i những hẹp hòi u muá»™i của Kiên sau đó đã gạt PhÆ°Æ¡ng ra khá»i quỹ đạo Ä‘á»i Kiên. Từ đấy, PhÆ°Æ¡ng Ä‘em tình yêu của mình chia chác cho những kẻ may mắn khác. Trong lối sống buông thả và phóng đãng, PhÆ°Æ¡ng hủy diệt Ä‘á»i mình, tá»± hủy để được nẩy sinh: PhÆ°Æ¡ng là sá»± vÄ©nh cá»­u duy nhất còn sót lại, sau chiến tranh.

*

     Ngoài tình yêu, Ná»—i Buồn Chiến Tranh  còn là cuốn tiểu thuyết viết vá» chiến tranh và chống chiến tranh. Nhận diện chiến tranh dÆ°á»›i những góc cạnh bi quan, tàn nhẫn nhất: qua kinh nghiệm mÆ°á»i năm tàn sát, con ngÆ°á»i há»c được những gì vá» lòng nhân ái? vá» tình ngÆ°á»i? vá» nhân tính?  Nhữngxa xỉ phẩm ấy, hầu hết Ä‘á»u đã vắng mặt trên thị trÆ°á»ng xÆ°Æ¡ng máu. Khi phải trá»±c diện vá»›i cái chết, chỉ có má»™t chân lý đáng giá và đáng kể: "Miá»…n là không ngá»m trong mùa khô." (trang 21). Bảo Ninh đã tìm được má»™t định nghÄ©a hoang mang và khốc liệt vá» chiến tranh: "Chiến tranh là cõi không nhà không cá»­a, lang thang khốn khổ và phiêu bạt vÄ© đại, là cõi không đàn ông, không đàn bà, là thế giá»›i thảm sầu, vô cảm, là tuyệt tá»± khủng khiếp nhất của dòng giống con ngÆ°á»i." (trang 32)

     Còn hòa bình, hòa bình là gì? DÆ°á»›i ngòi bút của Bảo Ninh, hòa bình cÅ©ng không vinh dá»± lắm:

 " - Hừ! Hòa bình! Mẹ kiếp, hòa bình chẳng qua là thứ cây má»c lên từ máu thịt bao anh em mình, để chừa lại có chút xÆ°Æ¡ng. Mà những ngÆ°á»i được phân công nằm lại góc rừng le là những ngÆ°á»i đáng sống nhất." (trang 44)
      Nguyên Ngá»c kể lại: "Bảo Ninh có lần tâm sá»± vá»›i tôi rằng anh viết vì câu há»i: Vì sao anh lại còn sống sót đến hôm nay trong khi hàng trăm, hàng vạn bạn bè của anh cÅ©ng trẻ trung, cÅ©ng phÆ¡i phá»›i, rất nhiá»u ngÆ°á»i còn đẹp đẽ hÆ¡n anh, tài năng hÆ¡n anh bá»™i phần... lại đã mất Ä‘i? Câu há»i dày vò anh đến trá»n Ä‘á»i nhÆ° má»™t niá»m ân hận vừa vô lý, vừa có thật không nguôi. Và câu há»i thứ hai: Tại sao tất cả những Ä‘iá»u ghê gá»›m ấy, bây giá» lại nhÆ° thế này?"(2)

     Tại sao tất cả những Ä‘iá»u ghê gá»›m ấy chỉ Ä‘em lại má»™t thá»±c tại nhÆ° thế này? Câu há»i kinh hoàng vá» bản chất chiến tranh  và cuá»™c Ä‘á»i, khó giải đáp cho thế hệ Bảo Ninh và cả những thế hệ không có Bảo Ninh, không còn Bảo Ninh. Tiên tri của nhận thức, PhÆ°Æ¡ng đã có những hoài nghi rất sá»›m vá» bản chất cuá»™c Ä‘á»i: "Chiến tranh, hòa bình, vào đại há»c, Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i khác nhau lắm hay sao? Và thế nào là cuá»™c Ä‘á»i tốt, cuá»™c Ä‘á»i xấu? Tình nguyện Ä‘i vào bá»™ Ä‘á»™i ở tuổi mÆ°á»i bảy thì cao thượng hÆ¡n vào đại há»c ở tuổi mÆ°á»i bảy hay sao?" (trang150)

     NhÆ°ng "PhÆ°Æ¡ng lý" sáng suốt ấy, mấy ai chia sẻ? NgÆ°á»i ta cuống cuồng xông vào chiến tranh, xông vào lý tưởng, xông vào những đỉnh cao cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° những con thiêu thân thèm khát máu đèn, loá mắt, loạn thần vì "cao cả", mà quên Ä‘i những nhá» nhặt, tầm thÆ°á»ng, những viên gạch, hòn sá»i, hạt cát âm thầm nhào nên cuá»™c sống!

     NhÆ° bao nhiêu ngÆ°á»i khác, Kiên đã ra Ä‘i, đã tiêu tán cuá»™c Ä‘á»i cho chiến tranh, cho lý tưởng, để rồi trong má»™t phút định thần ngoảnh lại, Kiên "đứng lặng ngắm toàn cảnh Ä‘á»i mình Ä‘ang mất Ä‘i, Ä‘ang trôi xa, Ä‘ang vÄ©nh biệt chính mình." (trang 128). Ãá»™c thoại trên đây nói lên má»™t thá»±c tại rá»›m máu: những nhá» nhặt, tầm thÆ°á»ng nhÆ° ăn, ngủ, chÆ¡i, vui, buồn, Ä‘au, sầu, nhá»›... của cuá»™c sống hàng ngày, má»™t khi đã được những vinh hạnh to lá»›n nhÆ° tổ quốc, lý tưởng... giẫm lên, dày xéo lâu lắt mà không thÆ°Æ¡ng tiếc thì không còn cách nào hồi sinh được nữa: con ngÆ°á»i đã tuyệt tá»± vá»›i cuá»™c Ä‘á»i.

*

     Chiến tranh Ä‘á»a đày, chết chóc, thế giá»›i hãi hùng hầu nhÆ° là Ä‘á»™c quyá»n của đàn ông: đàn ông gây nên chiến tranh và đàn ông hành Ä‘á»™ng. Hành Ä‘á»™ng nhÆ°ng không chủ Ä‘á»™ng. Ãàn bà, xuất hiện không nhiá»u, nhÆ°ng nắm vai chủ Ä‘á»™ng: há» là biểu tượng của tha nhân, của tình yêu và Ä‘á»™ lượng. Từ Hạnh, ngÆ°á»i đã cho Kiên những rối loạn cảm giác đầu Ä‘á»i, đến Hòa, ngÆ°á»i giao liên đã hy sinh trên chiến trÆ°á»ng để đồng Ä‘á»™i được sống sót, rồi Hiá»n, ngÆ°á»i chiến binh tàn tật, đã sống vá»™i vã vá»›i Kiên má»™t đêm cuối cùng, dÆ° âm muá»™n màng của những ngày giã từ cuá»™c chiến, đến ngÆ°á»i đàn bà câm, là hầm trú ẩn của Kiên trong những giây phút hoang mang, cô Ä‘á»™c nhất của tâm hồn, thá»i hậu chiến.
     Và sau cùng và trên hết là PhÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i đàn bà hữu hình hay vô hình, đã vượt lên những chết chóc, tàn sát, đã tiếp máu, tiếp thở cho Kiên, đã lôi Kiên ra khá»i bàn tay thần chết và đã trói buá»™c Kiên mãi mãi vá»›i tình yêu. Những ngÆ°á»i phụ nữ đó không nắm vận mệnh má»™t ai, há» là vận mệnh, há» là định mệnh.

     Kiên tin vào định mệnh. Cuá»™c Ä‘á»i Kiên và PhÆ°Æ¡ng, nếu không có đêm tiá»…n Ä‘Æ°a trÆ°á»›c khi Kiên lên Ä‘Æ°á»ng, nếu PhÆ°Æ¡ng không dứt khoát, chủ Ä‘á»™ng Ä‘Æ°a Kiên má»™t quãng thì có thể tất cả đã khác: Kiên đã không phải nhúng máu ngÆ°á»i quá sá»›m và những dã man của Ä‘á»i lính sau này cÅ©ng không thể hiện má»™t cách lạnh lùng và nhẫn tâm đến thế. Từ đêm chia ly định mệnh ấy, Kiên mê lạc trong má»™t lá»™ trình vạch sẵn, sáng suốt và khiếp đảm của chiến tranh: trong sá»± vắng mặt của nhân tính, chiến tranh có nghÄ©a là được phép giết ngÆ°á»i vì lý tưởng, giết ngÆ°á»i trong vinh quang, giết ngÆ°á»i để được vinh dá»± bảo vệ má»™t cái gì cao cả.

*

     Má»™t trong những khía cạnh bi quan và lạc quan nhất của Ná»—i Buồn Chiến Tranhlà đối lập bản chất tá»± tôn, anh hùng của ngÆ°á»i nam vá»›i tiá»m năng tá»± tại, nhẫn nhục nÆ¡i ngÆ°á»i nữ, Bảo Ninh đã đạt tá»›i những mâu thuẫn cao Ä‘á»™ trong cùng má»™t tác phẩm.

     Tình yêu là nguồn của cuá»™c Ä‘á»i: phụ nữ -qua khả năng yêu Ä‘Æ°Æ¡ng và sinh nở- gây ra sá»± sống. NhÆ°ng há» không có khí giá»›i, sức lá»±c để bảo vệ sá»± sống. Ngược lại, ngÆ°á»i nam, có khả năng yêu Ä‘Æ°Æ¡ng nhÆ°ng không có khả năng sinh nở, dùng sức mạnh nhÆ° má»™t quyá»n lá»±c tối cao để tận hưởng và phung phí sinh mạng, nhÆ° để trả Ä‘Å©a cho sá»± bất lá»±c của mình trÆ°á»›c nghÄ©a vụ cấu tạo cuá»™c Ä‘á»i: Ãó là mâu thuẫn sâu xa và bi thảm nhất của con ngÆ°á»i, trá»±c diện vá»›i tình yêu, sá»± sống và sá»± chết.
     Sá»± mâu thuẫn này còn xẩy ra trong sáng tạo: Nghệ sÄ© và tác phẩm có thể tồn tại được trong má»™t môi trÆ°á»ng bảo thủ, lấy khủng bố làm khí giá»›i Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i nghệ thuật, Æ°a khai tá»­ cái má»›i, thích hành quyết cái lạ, không Æ°ng thám hiểm những vùng chÆ°a biết mà chỉ thèm thuồng nhai lại những ợ chua trong thá»±c quản của chính mình, ròng rã hÆ¡n ná»­a thế ká»· rồi mà chÆ°a thấy chán?

*

     Ná»—i Buồn Chiến Tranh hay Thân Phận Tình Yêu còn đối chất tình yêu vá»›i chiến tranh, hai kỳ phùng địch thủ:
 - Má»™t bên thiêng liêng, tha thiết, bắt nguồn cho sá»± sống.
 - Má»™t bên hung tàn, vô Ä‘á»™ và hủy diệt sá»± sống.
 Trong  cuá»™c tranh đấu không ngừng giữa hai phạm trù đối lập ấy: Chiến tranh vá»›i sức công phá mãnh liệt, đã tàn sát và hủy diệt tất cả: từ cá» cây, hoa lá, xác ngÆ°á»i và đến cả hồn ngÆ°á»i. NhÆ°ng chiến tranh không tiêu diệt được tình yêu: thái Ä‘á»™ lạc quan đến tuyệt diệu ấy của tác phẩm, mấy ai đạt được?

Tết Nhâm Thân, 1992.
Chú thích

(1) Bài này được viết vào dịp tết Nhâm Thân 1992, tôi chÆ°a biết gì vá» Bảo Ninh. Sau này, được biết, Ná»—i Buồn Chiến Tranh viết xong năm 89. Há»™i Nhà Văn in thành sách tháng 12-1990, vá»›i tá»±a Thân Phận Tình Yêu, do nhà xuất bản "Ä‘á» nghị", nhiá»u Ä‘oạn bị cắt bá». Thân Phận Tình Yêu là má»™t trong ba tác phẩm được giải văn xuôi vào tháng 9 năm 1991. Ãt lâu sau, tác phẩm được tái bản và lấy lại tên cÅ© là Ná»—i Buồn Chiến Tranh.

(2) Trích bài TrÆ°á»ng Viết Văn Nguyá»…n Du, Má»™t Sá»± Nghiệp Ãáng Say Mê, Nguyên Ngá»c, báo Văn Nghệ, số 47, ra ngày 25-11-1989.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]