Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Sóng
từ trÆ°á»ng
Nỗi Buồn Chiến Tranh |
Ná»—i Buồn Chiến Tranh hay Thân Pháºn Tình Yêu, hai tá»±a Ä‘á», má»™t tác phẩm. DÆ°á»ng nhÆ° tác giả đã lưỡng lá»± lâu lắm giữa Ná»—i Buồn Chiến Tranh(1) và Thân Pháºn Tình Yêu. Sau cùng, tuy lá»±a Ná»—i Buồn Chiến Tranh nhÆ°ng vẫn lÆ°u lại Thân Pháºn Tình YêunÆ¡i bìa sau. Má»™t sá»± phân vân dá»… hiểu và hợp lý, vì trong ná»—i buồn chiến tranh nổi trôi thân pháºn tình yêu. Vả qua bao gian nan, khốc liệt, tình yêu vẫn sống, vẫn tiếp tục là nguồn sống trÆ°á»›c chiến tranh, trong chiến tranh và ngoà i chiến tranh. Trong khichiến tranh đã kết thúc, đã chết mà tà n tÃch - tức ná»—i buồn - vẫn còn tiếp tục hủy diệt tâm hồn và thể xác con ngÆ°á»i. * Ná»—i Buồn Chiến Tranh viết vá» cuá»™c Ä‘á»i má»™t chiến binh vá»›i những hồi khứ đứt Ä‘oạn hay liên tục, là ánh hồi quang chiếu xuống những Ä‘oản Ä‘á»i. Là khúc thÆ°Æ¡ng ca, tâm ca, tình ca thÆ¡ má»™ng, tuyệt diệu và tuyệt vá»ng, hãi hùng và bi thảm; quyến luyện thá»±c tại và ảo giác, cuá»™c sống và cõi chết, quá khứ và vị lai. Trong những tiểu thuyết viết vá» cuá»™c chiến 20 năm, phát xuất từ những nhân chứng phÃa Nam hay phÃa Bắc, đây là tác phẩm xâu sa, Ä‘á»›n Ä‘au, tà n khốc, bi quan và cÅ©ng lạc quan hÆ¡n cả. Truyện viết vá» Ä‘á»i Kiên, ngÆ°á»i bá»™ Ä‘á»™i thuá»™c cánh quân trinh sát, trong mÆ°á»i năm chiến tranh và mÆ°á»i năm hòa bình. Kiên xuất thân từ má»™t gia đình trà thức tiểu tÆ° sản miá»n Bắc. Cha là há»a sÄ©, má»™t há»a sÄ© phạm "tá»™i đồ", bị chối bá», ngÆ°á»i ta phê phán tranh ông thể hiện những chân dung ma quá»·. NgÆ°á»i há»a sÄ© đó, lạc loà i giữa xã há»™i ngÆ°á»i, Ä‘Ã nh há»™i nháºp và o xã há»™i không ngÆ°á»i, xã há»™i yêu ma "siêu thá»±c" của những nhân váºt bi thảm trong tranh, đắm chìm trong thế giá»›i ảo giác và sau cùng, đã tiêu hủy toà n bá»™ sáng tác trÆ°á»›c khi từ giã cõi Ä‘á»i, để được cùng những đứa con tinh thần của mình bÆ°á»›c sang cõi khác. Mẹ Kiên, má»™t đảng viên, bá» cha từ lúc Kiên còn nhá». Những ká»· niệm vá» mẹ rất mÆ¡ hồ, trừ và i lá»i mẹ dặn: "Bây giá» con đã là đội viên thiếu niên, nay mai là và o Ä‘oà n [...] nên cứng rắn dần lên con ạ." (trang 135) Kiên biết rất Ãt vá» ngÆ°á»i chồng sau của mẹ, má»™t nhà thÆ¡ tiá»n chiến vá» già . Ông có những quan niệm Ä‘á»™c đáo vá» cuá»™c Ä‘á»i, ngÆ°á»i cha dượng ấy đã từng khuyên Kiên: "NghÄ©a vụ của má»™t con ngÆ°á»i trÆ°á»›c trá»i đất là sống chứ không phải hy sinh nó, là nếm trải sá»± Ä‘á»i má»™t cách đủ ngà nh ngá»n chứ không phải là chối bá» [...], mong con hãy cảnh giác vá»›i tất cả những sá»± thúc giục con ngÆ°á»i lấy cái chết để chứng tá» má»™t cái gì đấy." (trang 61) Kiên là sá»± hòa hợp hoà n hảo giữa mẹ và cha: xung phong Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i ở tuổi mÆ°á»i bảy, khăng khăng chiến đấu, bá» lại ngÆ°á»i yêu, cứng rắn theo nghÄ©a mẹ. Và Kiên đã xả thân là m ngÆ°á»i hùng, tiêu phà cuá»™c Ä‘á»i trong nghÄ©a vụ, trong tà n sát, trong chiến thắng, trong sống sót trở vá»; để rồi không bao giá» thoát khá»i ná»—i cô Ä‘Æ¡n, lạc loà i, yếu Ä‘uối, ra khá»i ná»—i buồn của cha, ná»—i buồn gia truyá»n, ná»—i buồn truyá»n kiếp mà cha đã lÆ°u lại cho anh nhÆ° má»™t báu váºt, nhÆ° má»™t tà i sản duy nhất trÆ°á»›c khi ông mất. Kiên hà nh Ä‘á»™ng nhÆ°ng không mấy khi chủ Ä‘á»™ng: trong tình yêu, chủ Ä‘á»™ng là PhÆ°Æ¡ng. Trên chiến trÆ°á»ng, chủ Ä‘á»™ng là bạo lá»±c. Kiên bị lôi và o dòng cuồng lÆ°u của cuá»™c Ä‘á»i, Kiên Ä‘i chiến đấu nhÆ° má»™t ngÆ°á»i mụ mẫm trà óc được các "hà o quang" dẫn Ä‘Æ°á»ng, rồi cố gắng vượt qua những cá»a tá», nhá» PhÆ°Æ¡ng chỉ lối. Kiên tiêu biểu cho tầng lá»›p thanh niên lá»›n lên, ngoan ngoãn tuân theo chỉ thị, theo "tiếng gá»i non sông", không đặt vấn Ä‘á», không có vấn Ä‘á», không đòi há»i vấn Ä‘á». * PhÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i Kiên yêu trá»n kiếp, vai phụ mà có chá»— đứng chÃnh trong truyện. PhÆ°Æ¡ng xuất hiện không nhiá»u nhÆ°ng thao túng Ä‘á»i Kiên, thao túng mãnh liệt hÆ¡n chiến tranh. Từ những ngà y thÆ¡ ấu, Kiên đã yêu PhÆ°Æ¡ng vá»›i mối tình thứ nhất. Xa PhÆ°Æ¡ng trong mÆ°á»i năm chiến tranh. Khi hòa bình trở lại: gặp PhÆ°Æ¡ng má»™t thá»i rồi vÄ©nh viá»…n xa PhÆ°Æ¡ng. Trong gặp và xa: Kiên yêu PhÆ°Æ¡ng vá»›i mối tình thứ nhì. PhÆ°Æ¡ng là má»™t hiện tượng kỳ ảo: chinh phục con ngÆ°á»i bằng tình yêu và sống bằng tình yêu. PhÆ°Æ¡ng là biểu tượng của tá»± do, thiết tha, duy cảm, sống hết mình, phung phà sinh lá»±c, rá»™ng chi cảm giác. PhÆ°Æ¡ng miệt mà i yêu Ä‘Æ°Æ¡ng, Ä‘au thÆ°Æ¡ng và nhục cảm. Từ tuổi mÆ°á»i ba, PhÆ°Æ¡ng đã tìm hạnh phúc trong tá»± do tuyệt đối, tá»± giải phóng mình khá»i má»i thà nh kiến, má»i lo âu, má»i rà ng buá»™c, má»i quy luáºt của xã há»™i loà i ngÆ°á»i. Là kệ, là mặc kệ. Do đó, phần hồn PhÆ°Æ¡ng gần gÅ©i vá»›i cha Kiên, PhÆ°Æ¡ng nghệ sÄ©, PhÆ°Æ¡ng mang ảo giác của cuá»™c Ä‘á»i. Trong sáng tạo, cha Kiên đã hoà i thai khai nhụy -cÅ©ng trong tá»± do tuyệt đối- những tác phẩm nghệ thuáºt. NhÆ°ng những đứa con đó sá»›m bị hà nh quyết. Tuy cha Kiên không tham dá»± cuá»™c chiến giết ngÆ°á»i, nhÆ°ng những đứa con tinh thần của ông cÅ©ng bị sá»± ngu muá»™i cà n quét, hủy diệt. PhÆ°Æ¡ng là ngÆ°á»i duy nhất hiểu được ná»—i buồn chiến tranhcủa cha Kiên. Và há» yêu nhau, mối tình ngang trái hiện hữu nhÆ°ng không thể hiện hình trong cõi Ä‘á»i thÆ°á»ng mà đi và o cõi má»™ng. Cha Kiên mất Ä‘i, bao nhiêu tình yêu còn lại PhÆ°Æ¡ng dồn ép, lồng ấp cho Kiên. Trong những giây phút khắt khe nhất của định mệnh, PhÆ°Æ¡ng sẵn sà ng liá»u lÄ©nh Ä‘em sinh mệnh mình để đổi trao lấy má»™t và i khắc giây cuồng Ä‘iên hạnh phúc vá»›i ngÆ°á»i yêu. Vẫn kệ, vẫn mặc kệ Ä‘á»i, kệ, mặc kệđạn bom và khói lá»a. NhÆ°ng thảm cảnh đêm chia ly cùng vá»›i những hẹp hòi u muá»™i của Kiên sau đó đã gạt PhÆ°Æ¡ng ra khá»i quỹ đạo Ä‘á»i Kiên. Từ đấy, PhÆ°Æ¡ng Ä‘em tình yêu của mình chia chác cho những kẻ may mắn khác. Trong lối sống buông thả và phóng đãng, PhÆ°Æ¡ng hủy diệt Ä‘á»i mình, tá»± hủy để được nẩy sinh: PhÆ°Æ¡ng là sá»± vÄ©nh cá»u duy nhất còn sót lại, sau chiến tranh. * Ngoà i tình yêu, Ná»—i Buồn Chiến Tranh còn là cuốn tiểu thuyết viết vá» chiến tranh và chống chiến tranh. Nháºn diện chiến tranh dÆ°á»›i những góc cạnh bi quan, tà n nhẫn nhất: qua kinh nghiệm mÆ°á»i năm tà n sát, con ngÆ°á»i há»c được những gì vá» lòng nhân ái? vá» tình ngÆ°á»i? vá» nhân tÃnh? Nhữngxa xỉ phẩm ấy, hầu hết Ä‘á»u đã vắng mặt trên thị trÆ°á»ng xÆ°Æ¡ng máu. Khi phải trá»±c diện vá»›i cái chết, chỉ có má»™t chân lý đáng giá và đáng kể: "Miá»…n là không ngá»m trong mùa khô." (trang 21). Bảo Ninh đã tìm được má»™t định nghÄ©a hoang mang và khốc liệt vá» chiến tranh: "Chiến tranh là cõi không nhà không cá»a, lang thang khốn khổ và phiêu bạt vÄ© đại, là cõi không Ä‘Ã n ông, không Ä‘Ã n bà , là thế giá»›i thảm sầu, vô cảm, là tuyệt tá»± khủng khiếp nhất của dòng giống con ngÆ°á»i." (trang 32) Còn hòa bình, hòa bình là gì? DÆ°á»›i ngòi bút của Bảo Ninh, hòa bình cÅ©ng không vinh dá»± lắm: " - Hừ! Hòa bình! Mẹ kiếp, hòa bình chẳng qua là thứ cây má»c lên từ máu thịt bao anh em mình, để chừa lại có chút xÆ°Æ¡ng. Mà những ngÆ°á»i được phân công nằm lại góc rừng le là những ngÆ°á»i đáng sống nhất." (trang 44)Nguyên Ngá»c kể lại: "Bảo Ninh có lần tâm sá»± vá»›i tôi rằng anh viết vì câu há»i: Vì sao anh lại còn sống sót đến hôm nay trong khi hà ng trăm, hà ng vạn bạn bè của anh cÅ©ng trẻ trung, cÅ©ng phÆ¡i phá»›i, rất nhiá»u ngÆ°á»i còn đẹp đẽ hÆ¡n anh, tà i năng hÆ¡n anh bá»™i phần... lại đã mất Ä‘i? Câu há»i dà y vò anh đến trá»n Ä‘á»i nhÆ° má»™t niá»m ân háºn vừa vô lý, vừa có tháºt không nguôi. Và câu há»i thứ hai: Tại sao tất cả những Ä‘iá»u ghê gá»›m ấy, bây giá» lại nhÆ° thế nà y?"(2) Tại sao tất cả những Ä‘iá»u ghê gá»›m ấy chỉ Ä‘em lại má»™t thá»±c tại nhÆ° thế nà y? Câu há»i kinh hoà ng vá» bản chất chiến tranh và cuá»™c Ä‘á»i, khó giải đáp cho thế hệ Bảo Ninh và cả những thế hệ không có Bảo Ninh, không còn Bảo Ninh. Tiên tri của nháºn thức, PhÆ°Æ¡ng đã có những hoà i nghi rất sá»›m vá» bản chất cuá»™c Ä‘á»i: "Chiến tranh, hòa bình, và o đại há»c, Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i khác nhau lắm hay sao? Và thế nà o là cuá»™c Ä‘á»i tốt, cuá»™c Ä‘á»i xấu? Tình nguyện Ä‘i và o bá»™ Ä‘á»™i ở tuổi mÆ°á»i bảy thì cao thượng hÆ¡n và o đại há»c ở tuổi mÆ°á»i bảy hay sao?" (trang150) NhÆ°ng "PhÆ°Æ¡ng lý" sáng suốt ấy, mấy ai chia sẻ? NgÆ°á»i ta cuống cuồng xông và o chiến tranh, xông và o lý tưởng, xông và o những đỉnh cao cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° những con thiêu thân thèm khát máu đèn, loá mắt, loạn thần vì "cao cả", mà quên Ä‘i những nhá» nhặt, tầm thÆ°á»ng, những viên gạch, hòn sá»i, hạt cát âm thầm nhà o nên cuá»™c sống! NhÆ° bao nhiêu ngÆ°á»i khác, Kiên đã ra Ä‘i, đã tiêu tán cuá»™c Ä‘á»i cho chiến tranh, cho lý tưởng, để rồi trong má»™t phút định thần ngoảnh lại, Kiên "đứng lặng ngắm toà n cảnh Ä‘á»i mình Ä‘ang mất Ä‘i, Ä‘ang trôi xa, Ä‘ang vÄ©nh biệt chÃnh mình." (trang 128). Ãá»™c thoại trên đây nói lên má»™t thá»±c tại rá»›m máu: những nhá» nhặt, tầm thÆ°á»ng nhÆ° ăn, ngủ, chÆ¡i, vui, buồn, Ä‘au, sầu, nhá»›... của cuá»™c sống hà ng ngà y, má»™t khi đã được những vinh hạnh to lá»›n nhÆ° tổ quốc, lý tưởng... giẫm lên, dà y xéo lâu lắt mà không thÆ°Æ¡ng tiếc thì không còn cách nà o hồi sinh được nữa: con ngÆ°á»i đã tuyệt tá»± vá»›i cuá»™c Ä‘á»i. * Chiến
tranh Ä‘á»a Ä‘Ã y, chết chóc, thế giá»›i hãi hùng hầu nhÆ° lÃ
Ä‘á»™c quyá»n của Ä‘Ã n ông: Ä‘Ã n ông gây nên chiến tranh vÃ
Ä‘Ã n ông hà nh Ä‘á»™ng. Hà nh Ä‘á»™ng nhÆ°ng không chủ Ä‘á»™ng. Ãà n
bà , xuất hiện không nhiá»u, nhÆ°ng nắm vai chủ Ä‘á»™ng: há»
là biểu tượng của tha nhân, của tình yêu và độ lượng.
Từ Hạnh, ngÆ°á»i đã cho Kiên những rối loạn cảm giác đầu
Ä‘á»i, đến Hòa, ngÆ°á»i giao liên đã hy sinh trên chiến trÆ°á»ng
để đồng Ä‘á»™i được sống sót, rồi Hiá»n, ngÆ°á»i chiến
binh tà n táºt, đã sống vá»™i vã vá»›i Kiên má»™t đêm cuối cùng,
dư âm muộn mà ng của những ngà y giã từ cuộc chiến, đến
ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà câm, là hầm trú ẩn của Kiên trong những
giây phút hoang mang, cô Ä‘á»™c nhất của tâm hồn, thá»i háºu
chiến.
Kiên tin và o định mệnh. Cuá»™c Ä‘á»i Kiên và PhÆ°Æ¡ng, nếu không có đêm tiá»…n Ä‘Æ°a trÆ°á»›c khi Kiên lên Ä‘Æ°á»ng, nếu PhÆ°Æ¡ng không dứt khoát, chủ Ä‘á»™ng Ä‘Æ°a Kiên má»™t quãng thì có thể tất cả đã khác: Kiên đã không phải nhúng máu ngÆ°á»i quá sá»›m và những dã man của Ä‘á»i lÃnh sau nà y cÅ©ng không thể hiện má»™t cách lạnh lùng và nhẫn tâm đến thế. Từ đêm chia ly định mệnh ấy, Kiên mê lạc trong má»™t lá»™ trình vạch sẵn, sáng suốt và khiếp đảm của chiến tranh: trong sá»± vắng mặt của nhân tÃnh, chiến tranh có nghÄ©a là được phép giết ngÆ°á»i vì lý tưởng, giết ngÆ°á»i trong vinh quang, giết ngÆ°á»i để được vinh dá»± bảo vệ má»™t cái gì cao cả. * Má»™t trong những khÃa cạnh bi quan và lạc quan nhất của Ná»—i Buồn Chiến Tranhlà đối láºp bản chất tá»± tôn, anh hùng của ngÆ°á»i nam vá»›i tiá»m năng tá»± tại, nhẫn nhục nÆ¡i ngÆ°á»i nữ, Bảo Ninh đã đạt tá»›i những mâu thuẫn cao Ä‘á»™ trong cùng má»™t tác phẩm. Tình
yêu là nguồn của cuá»™c Ä‘á»i: phụ nữ -qua khả
năng yêu đương và sinh nở- gây ra sự sống. Nhưng hỠkhông
có khà giới, sức lực để bảo vệ sự sống. Ngược lại,
ngÆ°á»i nam, có khả năng yêu Ä‘Æ°Æ¡ng nhÆ°ng không
có khả năng sinh nở, dùng sức mạnh nhÆ° má»™t quyá»n
lá»±c tối cao để táºn hưởng và phung phà sinh mạng, nhÆ° để
trả đũa cho sự bất lực của
mình trÆ°á»›c nghÄ©a vụ cấu tạo cuá»™c Ä‘á»i: Ãó là mâu thuẫn
sâu xa và bi thảm nhất của con ngÆ°á»i, trá»±c diện vá»›i tình
yêu, sự sống và sự chết.
* Ná»—i
Buồn Chiến Tranh hay Thân Pháºn
Tình Yêu còn đối chất tình yêu với chiến tranh,
hai kỳ phùng địch thủ:
|
(1) Bà i nà y được viết và o dịp tết Nhâm Thân 1992, tôi chÆ°a biết gì vá» Bảo Ninh. Sau nà y, được biết, Ná»—i Buồn Chiến Tranh viết xong năm 89. Há»™i Nhà Văn in thà nh sách tháng 12-1990, vá»›i tá»±a Thân Pháºn Tình Yêu, do nhà xuất bản "Ä‘á» nghị", nhiá»u Ä‘oạn bị cắt bá». Thân Pháºn Tình Yêu là má»™t trong ba tác phẩm được giải văn xuôi và o tháng 9 năm 1991. Ãt lâu sau, tác phẩm được tái bản và lấy lại tên cÅ© là Ná»—i Buồn Chiến Tranh. (2) TrÃch bà i TrÆ°á»ng Viết Văn Nguyá»…n Du, Má»™t Sá»± Nghiệp Ãáng Say Mê, Nguyên Ngá»c, báo Văn Nghệ, số 47, ra ngà y 25-11-1989. © 1991-1998 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ] |