Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Sóng từ trưá»ng
___

 Ná»—i Buồn Chiến Tranh


     Ná»—i Buồn Chiến Tranh hay Thân Phận Tình Yêu, hai tá»±a Ä‘á», má»™t tác phẩm. Dưá»ng như tác giả đã lưỡng lá»± lâu lắm giữa Ná»—i Buồn Chiến Tranh(1) và Thân Phận Tình Yêu. Sau cùng, tuy lá»±a Ná»—i Buồn Chiến Tranh nhưng vẫn lưu lại Thân Phận Tình YêunÆ¡i bìa sau. Má»™t sá»± phân vân dá»… hiểu và hợp lý, vì trong ná»—i buồn chiến tranh nổi trôi  thân phận tình yêu. Vả qua bao gian nan, khốc liệt, tình yêu vẫn sống, vẫn tiếp tục là nguồn sống trước chiến tranh, trong chiến tranh và ngoài chiến tranh. Trong khichiến tranh đã kết thúc, đã chết mà tàn tích - tức ná»—i buồn - vẫn còn tiếp tục há»§y diệt tâm hồn và thể xác con ngưá»i.

*

     Ná»—i Buồn Chiến Tranh viết vá» cuá»™c Ä‘á»i má»™t chiến binh vá»›i những hồi khứ đứt Ä‘oạn hay liên tục, là ánh hồi quang chiếu xuống những Ä‘oản Ä‘á»i. Là khúc thương ca, tâm ca, tình ca thÆ¡ má»™ng, tuyệt diệu và tuyệt vá»ng, hãi hùng và bi thảm; quyến luyện thá»±c tại và ảo giác, cuá»™c sống và cõi chết, quá khứ và vị lai. Trong những tiểu thuyết viết vá» cuá»™c chiến 20 năm, phát xuất từ những nhân chứng phía Nam hay phía Bắc, đây là tác phẩm xâu sa, đớn Ä‘au, tàn khốc, bi quan và cÅ©ng lạc quan hÆ¡n cả.

 Truyện viết vá» Ä‘á»i Kiên, ngưá»i bá»™ đội thuá»™c cánh quân trinh sát, trong mưá»i năm chiến tranh và mưá»i năm hòa bình. Kiên xuất thân từ má»™t gia đình trí thức tiểu tư sản miá»n Bắc. Cha là há»a sÄ©, má»™t há»a sÄ© phạm "tá»™i đồ", bị chối bá», ngưá»i ta phê phán tranh ông thể hiện những chân dung ma quá»·. Ngưá»i há»a sÄ© đó, lạc loài giữa xã há»™i ngưá»i, đành há»™i nhập vào xã há»™i không ngưá»i, xã há»™i yêu ma "siêu thá»±c" cá»§a những nhân vật bi thảm trong tranh, đắm chìm trong thế giá»›i ảo giác và sau cùng, đã tiêu há»§y toàn bá»™ sáng tác trước khi từ giã cõi Ä‘á»i, để được cùng những đứa con tinh thần cá»§a mình bước sang cõi khác.

     Mẹ Kiên, má»™t đảng viên, bá» cha từ lúc Kiên còn nhá». Những ká»· niệm vá» mẹ rất mÆ¡ hồ, trừ vài lá»i mẹ dặn: "Bây giá» con đã là đội viên thiếu niên, nay mai là vào Ä‘oàn [...] nên cứng rắn dần lên con ạ." (trang 135)

     Kiên biết rất ít vá» ngưá»i chồng sau cá»§a mẹ, má»™t nhà thÆ¡ tiá»n chiến vá» già. Ông có những quan niệm độc đáo vá» cuá»™c Ä‘á»i, ngưá»i cha dượng ấy đã từng khuyên Kiên: "NghÄ©a vụ cá»§a má»™t con ngưá»i trước trá»i đất là sống chứ không phải hy sinh nó, là nếm trải sá»± Ä‘á»i má»™t cách đủ ngành ngá»n chứ không phải là chối bá» [...], mong con hãy cảnh giác vá»›i tất cả những sá»± thúc giục con ngưá»i lấy cái chết để chứng tá» má»™t cái gì đấy." (trang 61)

     Kiên là sá»± hòa hợp hoàn hảo giữa mẹ và cha: xung phong Ä‘i bá»™ đội ở tuổi mưá»i bảy, khăng khăng chiến đấu, bá» lại ngưá»i yêu, cứng rắn theo nghÄ©a mẹ. Và Kiên đã xả thân làm ngưá»i hùng, tiêu phí cuá»™c Ä‘á»i trong nghÄ©a vụ, trong tàn sát, trong chiến thắng, trong sống sót trở vá»; để rồi không bao giá» thoát khá»i ná»—i cô đơn, lạc loài, yếu Ä‘uối, ra khá»i ná»—i buồn cá»§a cha, ná»—i buồn gia truyá»n, ná»—i buồn truyá»n kiếp mà cha đã lưu lại cho anh như má»™t báu vật, như má»™t tài sản duy nhất trước khi ông mất.

     Kiên hành động nhưng không mấy khi chá»§ động: trong tình yêu, chá»§ động là Phương. Trên chiến trưá»ng, chá»§ động là bạo lá»±c. Kiên bị lôi vào dòng cuồng lưu cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, Kiên Ä‘i chiến đấu như má»™t ngưá»i mụ mẫm trí óc được các "hào quang" dẫn đưá»ng, rồi cố gắng vượt qua những cá»­a tá»­, nhá» Phương chỉ lối. Kiên tiêu biểu cho tầng lá»›p thanh niên lá»›n lên, ngoan ngoãn tuân theo chỉ thị, theo "tiếng gá»i non sông", không đặt vấn Ä‘á», không có vấn Ä‘á», không đòi há»i vấn Ä‘á».

*

     Phương, ngưá»i Kiên yêu trá»n kiếp, vai phụ mà có chá»— đứng chính trong truyện. Phương xuất hiện không nhiá»u nhưng thao túng Ä‘á»i Kiên, thao túng mãnh liệt hÆ¡n chiến tranh. Từ những ngày thÆ¡ ấu, Kiên đã yêu Phương vá»›i mối tình thứ nhất. Xa Phương trong mưá»i năm chiến tranh. Khi hòa bình trở lại: gặp Phương má»™t thá»i rồi vÄ©nh viá»…n xa Phương. Trong gặp và xa: Kiên yêu Phương vá»›i mối tình thứ nhì.

     Phương là má»™t hiện tượng kỳ ảo: chinh phục con ngưá»i bằng tình yêu và sống bằng tình yêu. Phương là biểu tượng cá»§a tá»± do, thiết tha, duy cảm, sống hết mình, phung phí sinh lá»±c, rá»™ng chi cảm giác. Phương miệt mài yêu đương, Ä‘au thương và nhục cảm. Từ tuổi mưá»i ba, Phương đã tìm hạnh phúc trong tá»± do tuyệt đối, tá»± giải phóng mình khá»i má»i thành kiến, má»i lo âu, má»i ràng buá»™c, má»i quy luật cá»§a xã há»™i loài ngưá»i. Là kệ, làmặc kệ. Do đó, phần hồn Phương gần gÅ©i vá»›i cha Kiên, Phương nghệ sÄ©, Phương mang ảo giác cá»§a cuá»™c Ä‘á»i.

     Trong sáng tạo, cha Kiên đã hoài thai khai nhụy -cÅ©ng trong tá»± do tuyệt đối- những tác phẩm nghệ thuật. Nhưng những đứa con đó sá»›m bị hành quyết. Tuy cha Kiên không tham dá»± cuá»™c chiến giết ngưá»i, nhưng những đứa con tinh thần cá»§a ông cÅ©ng bị sá»± ngu muá»™i càn quét, há»§y diệt. Phương là ngưá»i duy nhất hiểu được ná»—i buồn chiến tranhcá»§a cha Kiên. Và há» yêu nhau, mối tình ngang trái hiện hữu nhưng không thể hiện hình trong cõi Ä‘á»i thưá»ng mà Ä‘i vào cõi má»™ng.

     Cha Kiên mất Ä‘i, bao nhiêu tình yêu còn lại Phương dồn ép, lồng ấp cho Kiên. Trong những giây phút khắt khe nhất cá»§a định mệnh, Phương sẵn sàng liá»u lÄ©nh Ä‘em sinh mệnh mình để đổi trao lấy má»™t vài khắc giây cuồng Ä‘iên hạnh phúc vá»›i ngưá»i yêu. Vẫn kệ, vẫn mặc kệ Ä‘á»i, kệ, mặc kệđạn bom và khói lá»­a. Nhưng thảm cảnh đêm chia ly cùng vá»›i những hẹp hòi u muá»™i cá»§a Kiên sau đó đã gạt Phương ra khá»i quỹ đạo Ä‘á»i Kiên. Từ đấy, Phương Ä‘em tình yêu cá»§a mình chia chác cho những kẻ may mắn khác. Trong lối sống buông thả và phóng đãng, Phương há»§y diệt Ä‘á»i mình, tá»± há»§y để được nẩy sinh: Phương là sá»± vÄ©nh cá»­u duy nhất còn sót lại, sau chiến tranh.

*

     Ngoài tình yêu, Ná»—i Buồn Chiến Tranh  còn là cuốn tiểu thuyết viết vá» chiến tranh và chống chiến tranh. Nhận diện chiến tranh dưới những góc cạnh bi quan, tàn nhẫn nhất: qua kinh nghiệm mưá»i năm tàn sát, con ngưá»i há»c được những gì vá» lòng nhân ái? vá» tình ngưá»i? vá» nhân tính?  Nhữngxa xỉ phẩm ấy, hầu hết Ä‘á»u đã vắng mặt trên thị trưá»ng xương máu. Khi phải trá»±c diện vá»›i cái chết, chỉ có má»™t chân lý đáng giá và đáng kể: "Miá»…n là không ngá»m trong mùa khô." (trang 21). Bảo Ninh đã tìm được má»™t định nghÄ©a hoang mang và khốc liệt vá» chiến tranh: "Chiến tranh là cõi không nhà không cá»­a, lang thang khốn khổ và phiêu bạt vÄ© đại, là cõi không đàn ông, không đàn bà, là thế giá»›i thảm sầu, vô cảm, là tuyệt tá»± khá»§ng khiếp nhất cá»§a dòng giống con ngưá»i." (trang 32)

     Còn hòa bình, hòa bình là gì? Dưới ngòi bút cá»§a Bảo Ninh, hòa bình cÅ©ng không vinh dá»± lắm:

 " - Hừ! Hòa bình! Mẹ kiếp, hòa bình chẳng qua là thứ cây má»c lên từ máu thịt bao anh em mình, để chừa lại có chút xương. Mà những ngưá»i được phân công nằm lại góc rừng le là những ngưá»i đáng sống nhất." (trang 44)
      Nguyên Ngá»c kể lại: "Bảo Ninh có lần tâm sá»± vá»›i tôi rằng anh viết vì câu há»i: Vì sao anh lại còn sống sót đến hôm nay trong khi hàng trăm, hàng vạn bạn bè cá»§a anh cÅ©ng trẻ trung, cÅ©ng phÆ¡i phá»›i, rất nhiá»u ngưá»i còn đẹp đẽ hÆ¡n anh, tài năng hÆ¡n anh bá»™i phần... lại đã mất Ä‘i? Câu há»i dày vò anh đến trá»n Ä‘á»i như má»™t niá»m ân hận vừa vô lý, vừa có thật không nguôi. Và câu há»i thứ hai: Tại sao tất cả những Ä‘iá»u ghê gá»›m ấy, bây giá» lại như thế này?"(2)

     Tại sao tất cả những Ä‘iá»u ghê gá»›m ấy chỉ Ä‘em lại má»™t thá»±c tại như thế này? Câu há»i kinh hoàng vá» bản chất chiến tranh  và cuá»™c Ä‘á»i, khó giải đáp cho thế hệ Bảo Ninh và cả những thế hệ không có Bảo Ninh, không còn Bảo Ninh. Tiên tri cá»§a nhận thức, Phương đã có những hoài nghi rất sá»›m vá» bản chất cuá»™c Ä‘á»i: "Chiến tranh, hòa bình, vào đại há»c, Ä‘i bá»™ đội khác nhau lắm hay sao? Và thế nào là cuá»™c Ä‘á»i tốt, cuá»™c Ä‘á»i xấu? Tình nguyện Ä‘i vào bá»™ đội ở tuổi mưá»i bảy thì cao thượng hÆ¡n vào đại há»c ở tuổi mưá»i bảy hay sao?" (trang150)

     Nhưng "Phương lý" sáng suốt ấy, mấy ai chia sẻ? Ngưá»i ta cuống cuồng xông vào chiến tranh, xông vào lý tưởng, xông vào những đỉnh cao cuá»™c Ä‘á»i như những con thiêu thân thèm khát máu đèn, loá mắt, loạn thần vì "cao cả", mà quên Ä‘i những nhá» nhặt, tầm thưá»ng, những viên gạch, hòn sá»i, hạt cát âm thầm nhào nên cuá»™c sống!

     Như bao nhiêu ngưá»i khác, Kiên đã ra Ä‘i, đã tiêu tán cuá»™c Ä‘á»i cho chiến tranh, cho lý tưởng, để rồi trong má»™t phút định thần ngoảnh lại, Kiên "đứng lặng ngắm toàn cảnh Ä‘á»i mình Ä‘ang mất Ä‘i, Ä‘ang trôi xa, Ä‘ang vÄ©nh biệt chính mình." (trang 128). Ãá»™c thoại trên đây nói lên má»™t thá»±c tại rá»›m máu: những nhá» nhặt, tầm thưá»ng như ăn, ngá»§, chÆ¡i, vui, buồn, Ä‘au, sầu, nhá»›... cá»§a cuá»™c sống hàng ngày, má»™t khi đã được những vinh hạnh to lá»›n như tổ quốc, lý tưởng... giẫm lên, dày xéo lâu lắt mà không thương tiếc thì không còn cách nào hồi sinh được nữa: con ngưá»i đã tuyệt tá»± vá»›i cuá»™c Ä‘á»i.

*

     Chiến tranh Ä‘á»a đày, chết chóc, thế giá»›i hãi hùng hầu như là độc quyá»n cá»§a đàn ông: đàn ông gây nên chiến tranh và đàn ông hành động. Hành động nhưng không chá»§ động. Ãàn bà, xuất hiện không nhiá»u, nhưng nắm vai chá»§ động: há» là biểu tượng cá»§a tha nhân, cá»§a tình yêu và độ lượng. Từ Hạnh, ngưá»i đã cho Kiên những rối loạn cảm giác đầu Ä‘á»i, đến Hòa, ngưá»i giao liên đã hy sinh trên chiến trưá»ng để đồng đội được sống sót, rồi Hiá»n, ngưá»i chiến binh tàn tật, đã sống vá»™i vã vá»›i Kiên má»™t đêm cuối cùng, dư âm muá»™n màng cá»§a những ngày giã từ cuá»™c chiến, đến ngưá»i đàn bà câm, là hầm trú ẩn cá»§a Kiên trong những giây phút hoang mang, cô độc nhất cá»§a tâm hồn, thá»i hậu chiến.
     Và sau cùng và trên hết là Phương, ngưá»i đàn bà hữu hình hay vô hình, đã vượt lên những chết chóc, tàn sát, đã tiếp máu, tiếp thở cho Kiên, đã lôi Kiên ra khá»i bàn tay thần chết và đã trói buá»™c Kiên mãi mãi vá»›i tình yêu. Những ngưá»i phụ nữ đó không nắm vận mệnh má»™t ai, há» là vận mệnh, há» là định mệnh.

     Kiên tin vào định mệnh. Cuá»™c Ä‘á»i Kiên và Phương, nếu không có đêm tiá»…n đưa trước khi Kiên lên đưá»ng, nếu Phương không dứt khoát, chá»§ động đưa Kiên má»™t quãng thì có thể tất cả đã khác: Kiên đã không phải nhúng máu ngưá»i quá sá»›m và những dã man cá»§a Ä‘á»i lính sau này cÅ©ng không thể hiện má»™t cách lạnh lùng và nhẫn tâm đến thế. Từ đêm chia ly định mệnh ấy, Kiên mê lạc trong má»™t lá»™ trình vạch sẵn, sáng suốt và khiếp đảm cá»§a chiến tranh: trong sá»± vắng mặt cá»§a nhân tính, chiến tranh có nghÄ©a là được phép giết ngưá»i vì lý tưởng, giết ngưá»i trong vinh quang, giết ngưá»i để được vinh dá»± bảo vệ má»™t cái gì cao cả.

*

     Má»™t trong những khía cạnh bi quan và lạc quan nhất cá»§a Ná»—i Buồn Chiến Tranhlà đối lập bản chất tá»± tôn, anh hùng cá»§a ngưá»i nam vá»›i tiá»m năng tá»± tại, nhẫn nhục nÆ¡i ngưá»i nữ, Bảo Ninh đã đạt tá»›i những mâu thuẫn cao độ trong cùng má»™t tác phẩm.

     Tình yêu là nguồn cá»§a cuá»™c Ä‘á»i: phụ nữ -qua khả năng yêu đương và sinh nở- gây ra sá»± sống. Nhưng há» không có khí giá»›i, sức lá»±c để bảo vệ sá»± sống. Ngược lại, ngưá»i nam, có khả năng yêu đương nhưng không có khả năng sinh nở, dùng sức mạnh như má»™t quyá»n lá»±c tối cao để tận hưởng và phung phí sinh mạng, như để trả đũa cho sá»± bất lá»±c cá»§a mình trước nghÄ©a vụ cấu tạo cuá»™c Ä‘á»i: Ãó là mâu thuẫn sâu xa và bi thảm nhất cá»§a con ngưá»i, trá»±c diện vá»›i tình yêu, sá»± sống và sá»± chết.
     Sá»± mâu thuẫn này còn xẩy ra trong sáng tạo: Nghệ sÄ© và tác phẩm có thể tồn tại được trong má»™t môi trưá»ng bảo thá»§, lấy khá»§ng bố làm khí giá»›i đương đầu vá»›i nghệ thuật, ưa khai tá»­ cái má»›i, thích hành quyết cái lạ, không ưng thám hiểm những vùng chưa biết mà chỉ thèm thuồng nhai lại những ợ chua trong thá»±c quản cá»§a chính mình, ròng rã hÆ¡n ná»­a thế ká»· rồi mà chưa thấy chán?

*

     Ná»—i Buồn Chiến Tranh hay Thân Phận Tình Yêu còn đối chất tình yêu vá»›i chiến tranh, hai kỳ phùng địch thá»§:
 - Má»™t bên thiêng liêng, tha thiết, bắt nguồn cho sá»± sống.
 - Má»™t bên hung tàn, vô độ và há»§y diệt sá»± sống.
 Trong  cuá»™c tranh đấu không ngừng giữa hai phạm trù đối lập ấy: Chiến tranh vá»›i sức công phá mãnh liệt, đã tàn sát và há»§y diệt tất cả: từ cá» cây, hoa lá, xác ngưá»i và đến cả hồn ngưá»i. Nhưng chiến tranh không tiêu diệt được tình yêu: thái độ lạc quan đến tuyệt diệu ấy cá»§a tác phẩm, mấy ai đạt được?

Tết Nhâm Thân, 1992.
Chú thích

(1) Bài này được viết vào dịp tết Nhâm Thân 1992, tôi chưa biết gì vá» Bảo Ninh. Sau này, được biết, Ná»—i Buồn Chiến Tranh viết xong năm 89. Há»™i Nhà Văn in thành sách tháng 12-1990, vá»›i tá»±a Thân Phận Tình Yêu, do nhà xuất bản "đỠnghị", nhiá»u Ä‘oạn bị cắt bá». Thân Phận Tình Yêu là má»™t trong ba tác phẩm được giải văn xuôi vào tháng 9 năm 1991. Ãt lâu sau, tác phẩm được tái bản và lấy lại tên cÅ© là Ná»—i Buồn Chiến Tranh.

(2) Trích bài Trưá»ng Viết Văn Nguyá»…n Du, Má»™t Sá»± Nghiệp Ãáng Say Mê, Nguyên Ngá»c, báo Văn Nghệ, số 47, ra ngày 25-11-1989.

© 1991-1998 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]