Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ XV.
Thơ Tạo Sinh
|
Cái tôi trong
thơ hiện đại
NhÆ° chúng ta đã biết dòng mạch siêu thá»±c ra Ä‘á»i những năm 20 vá»›i phong trà o "Ãa Ãa" từ Zurich, sang Paris - New-York. Ãối vá»›i thi ca, André Breton, Jean Cocteau chối bá» cấu trúc cổ Ä‘iển, dá»±a trên nguyên lý song song: Song song trong vần Ä‘iệu, song song trong Ä‘iệp âm, Ä‘iệp ý, song song trong đối âm, đối ngẫu, ... để mở ra má»™t phong cách sắp xếp chữ nghÄ©a khác, trong đó cấu trúc du dÆ°Æ¡ng không còn giữ địa vị Ä‘á»™c tôn nhÆ° xÆ°a nữa. Cấu trúc má»›i còn gá»i là cấu trúc không vần "non vers", phát hiện ngay từ đầu thế ká»· vá»›i ý hÆ°á»›ng giải thoát câu thÆ¡ từ hình thức thẳng sang hình thức nổi, hay hình thức âm thanh, hoặc đảo lá»™n ngữ pháp từ thá»i kỳ Ãa Ãa. Guillaume Apollinaire là má»™t trong những ngÆ°á»i tiên phong bÆ°á»›c và o thể loại vô hình thức. Trong ná»a đầu thế ká»· XX, những khuynh hÆ°á»›ng đối láºp trá»±c diện vá»›i nhau. Ãôi khi trong cùng má»™t tác giả hoặc trong cùng má»™t tác phẩm, xuất hiện cả hai quan niệm: Quan niệm thẩm mỹ liên tục -của bà i thÆ¡- kết hợp, đồng nhất và hà i hòa vá»›i quan niệm gián Ä‘oạn, rã rá»i, tÆ° tán trong cấu trúc. Sá»± trung thà nh vá»›i hình thức cổ Ä‘iển và sá»± chối bá» cổ Ä‘iển xuất hiện thÆ°á»ng xuyên trong các tác phẩm của Paul Claudel, Paul Valéry, Blaise Cendrars ... Ảnh hưởng vừa đối tác, vừa giao hòa của các nhà thÆ¡ nà y chấm dứt những năm 50, để nhÆ°á»ng chá»— cho má»™t thế hệ thi nhân má»›i, khuynh đảo thế hệ Ä‘i trÆ°á»›c và sáng láºp ra ngôn ngữ cách tân hiện đại, dá»±a trên ngữ căn há»c, chối bá» má»i thá»a hiệp vá»›i cổ Ä‘iển và lãng mạn. Há» là những Pierre Jean Jouve, Jules Supervielle, St John Perse, rồi Paul Eluard, René Char, Henri Michaux, Francis Ponge, Yves Bonnefoy, ... Ngoà i khác biệt cÆ¡ bản trong cách tạo hình giữa siêu thá»±c và cổ Ä‘iển nhÆ° chúng ta đã biết, sá»± khác biệt thứ hai giữa thÆ¡ hiện đại vá»›i thÆ¡ cổ Ä‘iển và lãng mạn là ở "cái tôi". Từ xÆ°a đến nay, cái tôi -le moi- vẫn được coi nhÆ° là căn nguyên hay sá»± khÆ¡i nguồn của Ä‘á»™ng tác sáng tạo. Thá»i lãng mạn, cái tôi, vá»›i trạng thái ý thức và sá»± nháºn thức của nó, là yếu tố chủ Ä‘á»™ng cấu tạo nên bà i thÆ¡. Cái tôi, được quan niệm nhÆ° má»™t dữ kiện, trá»ng tâm của ý thức, tiếp nháºn những cảm xúc. Sá»± tiếp nháºn đó tạo nên dược tố, kÃch thÃch nó, khiến cái tôi tô mà u những nháºn thức của mình vá» cuá»™c Ä‘á»i: tình yêu, buồn vui, hoang mang, lo sợ. Thi pháp của Eluard, dÆ°á»›i má»™t khÃa cạnh nà o đó, vẫn còn giữ truyá»n thống nà y. NhÆ°ng đối vá»›i Paul Eluard cÅ©ng nhÆ° đối vá»›i thế hệ thi nhân hiện đại, vị trà của "cái tôi" đã không còn nhÆ° trÆ°á»›c nữa: nó đã mất địa vị Ä‘á»™c tôn, hoặc đã lu má», hay đã bá»™i phân, lÅ©y thừa trở thà nh cái tôi multiple tùy theo bà i thÆ¡. Ãối vá»›i thÆ¡ hiện đại, cứu cánh của Ä‘á»™ng tác thi ca nằm ở sá»± biểu lá»™, phát giác, thoát thai, giải phóng cái tôi chÆ°a biết -le moi inconnu-, thám hiểm thế giá»›i của nó bằng áng sáng ngôn ngữ. Paul Eluard cho rằng: Bà i thÆ¡ thá»±c hiện bằng lá»i, sá»± ngẫu hợp kỳ diệu của cái tôi và ngoại giá»›i và là má»™t hình thái kết hợp tình yêu. Theo Breton và Eluard, tình yêu là má»™t phong cách thÆ¡, ngoà i tầm lý trÃ, là nguồn của sá»± há»™i nháºp cái tôi ý thức trong cái tôi vô thức. Ãối vá»›i Henri Michaux: Không có má»™t tôi, không có mÆ°á»i tôi. Tôi chỉ là vị trà thăng bằng. Và ngÆ°á»i ký tên tác phẩm chỉ là má»™t hình thái nhất thá»i của nhÅ©ng yếu tố rá»i rạc, không ngừng chuyển Ä‘á»™ng để dà n ra những thá»±c thể bất kỳ và gián Ä‘oạn. Ãiá»u đó giúp ông thoát khá»i sá»± há»—n loạn và có thể là m chủ mình. Francis Ponge từ bá» cái tôi để giải đáp má»™t vấn Ä‘á» khác: Ãó là là m sao thể hiện bằng Ä‘á»™ng tác ngôn ngữ, mối tÆ°Æ¡ng quan sâu xa giữa ngÆ°á»i và sá»± váºt. Từ bá» cái tôi, Ponge từ bá» những chủ Ä‘á» lấy cái tôi là m gốc, nhÆ° những lo âu, ám ảnh, sá»± tìm kiếm siêu hình ... và rất an nhiên Ponge Ä‘em váºt thể objet là m thà nh váºt chÆ¡i objeu và váºt vui objoie. Trong thú vui của mình vá»›i đồ váºt, Ponge tìm thấy nguyên lý: "Thế giá»›i câm má»›i là tổ quốc". Tóm lại, thi ca hiện đại, đặt lại vấn Ä‘á» thân pháºn của cái tôi đã từng chi phối hệ thống tÆ° tưởng của con ngÆ°á»i trong suốt hai mÆ°Æ¡i thế ká»·. Vá»›i St John Perse, nhà thÆ¡ kiêu kỳ và linh thiêng vì có khả năng thiên bẩm, nhà thÆ¡ vừa là ngoại nhân mà còn là nhân chứng, tham dá»± và o chuyến phiêu lÆ°u mà bà i thÆ¡ Ä‘á» cảm. Nhà thÆ¡,
đối vá»›i Breton, là ngÆ°á»i giải phóng, và là tiá»n trạm
của ngÆ°á»i tÆ°Æ¡ng lai.
Theo Char: "Chúng ta chỉ có thể sống trÆ°á»›c ngưỡng cá»a hé mở, đứng trên con Ä‘Æ°á»ng niêm phong ranh giá»›i giữa ánh sáng và bóng tối." Thi sÄ©, là ngÆ°á»i dùng lá»i lẽ chÃnh xác, hòa hợp con ngÆ°á»i vá»›i tình trạng trá»n vẹn nắm bắt ấy. NgÆ°á»i
nghệ sĩ, theo Nietzsche, hủy hoại những hình thức đã có
để tái tạo nhũng kết hợp mới bằng trò chơi.
Henri Michaux
viết: "Ãá»™c giả, bạn cầm ở tay đây má»™t quyển sách
không phải tác giả là m" và cái không tôi -không
tác giả- đỠnghị với độc giả là m chung một quyển sách
khác.
Má»™t mặt khác, cái tôi là má»™t Ä‘Æ¡n vị cố hữu đối vá»›i tác phẩm, má»™t tổ chức ná»™i tại của văn bản, mà ở trong đó mạch thông không bị gián Ä‘oạn từ bà i nà y sang bà i khác, má»—i bà i thoát ra má»™t hình thức hÆ° cấu khác nhau. Và cái tôi đó nói lên tÃnh cách phi lý của tất cả những cách xây dá»±ng dá»±a trên bất kỳ má»™t thá»±c tế nà o. Francis Ponge là má»™t nhà xây dá»±ng, má»™t ngÆ°á»i thợ; ông đã lao Ä‘á»™ng 10 năm trÆ°á»›c khi cho in tuyển táºp Le parti pris des choses (1942) (Vá» phe sá»± váºt). Nháºn thấy mình không thể "diá»…n tả" được, Ponge tìm đến sá»± váºt để chÆ¡i. Ông nói: "Tôi nhìn những váºt gần nhất, nhìn những hòn sá»i dÆ°á»›i chân tôi, tôi quan sát nó cho đến khi nó mở ra, để lá»™ ra má»™t hố sâu, và cái hố nà y Ãt nguy hiểm hÆ¡n cái hố sâu nÆ¡i con ngÆ°á»i, vì bằng những phÆ°Æ¡ng tiện diá»…n tả, tôi có thể khép nó lại được." Muốn thể hiện Ä‘iá»u đó, trÆ°á»›c hết phải quên Ä‘i tất cả những gì chúng ta đã biết vá» váºt thể: tất cả những thà nh kiến đã có sẵn vá» nó. Sau đó, muốn để cho nó tái sinh trong ý thức ta, thì phải váºn dụng đến kiến thức ngôn ngữ, nhÆ°ng không phải trong cái nghÄ©a miêu tả thông thÆ°á»ng, mà dùng phÆ°Æ¡ng pháp lắp ghép -gá»i là objeu- để chế tạo ra văn bản, cÅ©ng lạ lùng và đặc biệt nhÆ° váºt thể. NhÆ°ng "trò chÆ¡i" chữ của Ponge dÆ°á»ng nhÆ° có những giá»›i hạn của nó. Ponge váºt hóa con ngÆ°á»i (déshumaniser, chữ của Sartre) và ngÆ°á»i hóa các sinh váºt và tÄ©nh váºt nhÆ° hòn sá»i, con ốc. Ponge nhìn con ngÆ°á»i qua đôi mắt con ốc, hòn sá»i, đó là cái nhìn tuyệt vá»i má»›i trong sáng tạo nhÆ°ng gây nghịch lý: Có thể có sáng tạo nếu con ngÆ°á»i phủ nháºn con ngÆ°á»i? Con ngÆ°á»i đứng ngoà i con ngÆ°á»i để "diá»…n tả" được không? ThÆ¡ là "cuá»™c chÆ¡i" mà thi nhân Ä‘em cả Ä‘á»i ngÆ°á»i để thá» nghiệm. Váºy thi nhân có thể đứng "ngoà i ngÆ°á»i" để "thá» nghiệm" nhân sinh? Cuá»™c thá»
nghiệm trÆ°á»ng kỳ ấy, những Ãặng Ãình HÆ°ng, Lê Ãạt,
Văn Cao, Trần Dần, Hoà ng Cầm, ... Ä‘á»u đã trải qua. Ponge
"may mắn" hay "rủi ro" hÆ¡n hỠđã thoát khá»i cuá»™c thá» nghiệm
Ä‘á»i mình.
Bóng Chữ Lê
Ãạt
Táºp thÆ¡
Bóng
Chữ của Lê Ãạt do nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn in năm
1994 gồm 138 bà i thÆ¡, sáng tác trong khoảng thá»i gian trên 30
năm. Tác phẩm của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i và ngÆ°á»i Ä‘á»c cÅ©ng
không thể má»™t sá»›m má»™t chiá»u hiểu hết được.
Vá» cấu trúc, rá»i bá» hình thức thẳng -forme linéaire- sang hình thức nổi -typographique-, Ä‘i và o cấu trúc không gian, không vần -non vers-, đảo lá»™n ngữ pháp cổ Ä‘iển: cắt chữ, phân câu theo má»™t tráºt tá»± má»›i. Phong cách nà y bắt nguồn từ quan niệm thẩm mỹ và triết lý gián Ä‘oạn, đối láºp vá»›i quan niệm thẩm mỹ liên tục trong văn chÆ°Æ¡ng và trong cuá»™c sống, hiện diện trong thÆ¡ văn từ trÆ°á»›c đến giá». Muốn tìm
hiểu tác phẩm và tác phong văn há»c đó, trÆ°á»›c hết phải
đặt Bóng Chữ và o bối cảnh của nó, và o gia đình
thơ hiện đại, với dòng mạch thế kỷ XX. Dòng mạch nà y,
đối vá»›i phần đông chúng ta, dÆ°á»ng nhÆ° vẫn còn là má»™t
hoang đảo, mà trÆ°á»›c táºp Bóng Chữ của Lê Ãạt, cÅ©ng chỉ
có má»™t và i tên tuổi nhÆ° Thanh Tâm Tuyá»n, Ãặng Ãình HÆ°ng,
má»—i ngÆ°á»i má»™t lối, đã tìm cách bÆ°á»›c và o.
Là má»™t nhà lý luáºn và nghiên cứu, Lê Ãạt đã sắp xếp tác phẩm của mình theo tình tá»± khoa há»c. Song song vá»›i Bóng Chữ nhà thÆ¡ còn cho ra Ä‘á»i táºp truyện ngắn Hèn Ãại Nhân, kết hợp những bà i viết nói lên vị thế và nhân cách của ngÆ°á»i cầm bút. Riêng truyện ngắn Hèn Ãại Nhân, viết vỠý nghÄ©a của cái chết, sá»± sống và sáng tác, má»™t tá»± truyện của tác giả: Khi cần nhẫn nhục sẵn sà ng gạt cái gá»i là danh dá»± sang má»™t bên, để sống còn, để sáng tác. Sống và sáng là cứu cánh của ngÆ°á»i nghệ sÄ©. NhÆ°ng khi tác phẩm đã hình thà nh, nếu táºp bản thảo của mình bị chiếm Ä‘oạt, thì ngÆ°á»i nghệ sÄ© lại là kẻ sẵn sà ng Ä‘em sinh mệnh của mình để bảo vệ tác phẩm, đổi lấy sá»± ra Ä‘á»i của tác phẩm. Táºp truyện xuất hiện bên cạnh táºp thÆ¡, là giấy khai sinh và là lý do hiện hình của Bóng Chữ. Bóng Chữ nằm trong dòng thÆ¡ hiện đại của thế ká»· nà y, mà chúng tôi xin tạm gá»i là ThÆ¡ Tạo Sinh, đánh dấu sá»± ra Ä‘á»i của má»™t dòng thÆ¡, khác vá»›i thÆ¡ má»›i trong quan niệm cÅ©, khác vá»›i thÆ¡ tá»± do mà hai chữ tá»± do bị lạm dụng đã nhiá»u. Tạo trong nghÄ©a sáng tạo, sinh trong nghÄ©a sinh ra, sinh sôi, nẩy nở, phức âm Ä‘a tầng, Ä‘a nghÄ©a và đa ngã. Tác phẩm chia là m 4 phần: 1. Phần giáo đầu: Tiểu sá» và chân dung tác giả.Sá»± phân Ä‘oạn chỉ có tÃnh cách rất tượng trÆ°ng, vì trong cả bốn phần Ä‘á»u có sá»± liên tục những gián Ä‘oạn, và gián Ä‘oạn những liên tục của những hệ hình: - Hệ tình yêu,
ThÆ¡ là nghệ thuáºt tạo hình bằng chữ. Máºt Ä‘á»™ hình ảnh trong thÆ¡ định lượng chất thÆ¡ trong thÆ¡. ThÆ¡ Lê Ãạt, ngoà i những biện pháp tạo hình thông thÆ°á»ng nhÆ° ẩn dụ, hoán dụ, so sánh, cùng các phép tỉnh lược danh từ, tÃnh từ, Ä‘á»™ng từ, ... xóa bỠý niệm trung gian, còn xuất hiện những biện pháp khác dá»±a trên các thà nh tố khác: - Tạo hình bằng tÃnh chất Ä‘a ngã của chữ,Và trên tất cả, Bóng Chữ mang tÃnh chất hồn nhiên, thÆ¡ dại, nói đúng ra là ngây ngô, trong ý nghÄ©a naif há»™i há»a, của má»™t ngÆ°á»i: Ngây ngô quên hết lối vá» giÃ
Con
chữ của Lê Ãạt tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i objeu
và objoie của Francis Ponge, một trò
chÆ¡i chữ, má»™t thú vui chữ, má»™t mặt tráºn chữ, má»™t tráºn
đồ bát quái mà tác giả bầy ra trong địa đồ và địa
chỉ Lão Núi.
Tình riêng chim Việt ngá»±a HồNgá»±a viết hoa còn có thể là NgÆ°á»i viết hoa, là Nguyá»…n viết hoa; Ngá»±a có thể là hóa thân của ngÆ°á»i trong giấc mÆ¡ Trang Châu hóa bÆ°á»›m. Ngá»±a còn gần vá»›i gia đình bá» ngá»±a: ngứa, ngó, ngoáy, ... nhá» liên tưởng âm thanh. Chữ Cả là anh cả, là xếp, và còn gần âm vá»›i cà nhÆ° cà rịch cà tang, cà tong cà teo mà cÅ©ng có thể là cà nhÆ° cán, đè, Ä‘Ã n áp, ... Chữ Phó cÅ©ng vô cùng phức tạp, phó có thể là phó bảng, phó má»™c, phó tiến sÄ©, phó thÆ°á»ng dân, .... Phó dẫn đến các quan hệ thầy - thợ, cha - con, bác - cháu, quan - dân, chủ - tá»›, ... Chữ dê gợi những âm đồng nghÄ©a: dê, dâm, dÆ°Æ¡ng, mà còn gợi những âm khác nghÄ©a: nhÆ° dÆ°Æ¡ng trong thái dÆ°Æ¡ng, nhÆ° dần trong canh dần, nhÆ° dân trong quốc dân, hay Quốc và dân ... Ông cụ chăn dê hình nhÆ° còn là má»™t ngÆ°á»i chăn chữ : Æ những con A con B con CChữ Nguồn viết hoa, cÅ©ng có thể là chữ NgÆ°á»i viết hoa, mà Nguồn còn có thể là nguồn nÆ°á»›c nhÆ°: Nhá»› nÆ°á»›c Ä‘au lòng con quốc quốc.hoặc: NÆ¡i Bác vá» Nguồn nÆ°á»›c má»›i sinh.Nguồn đây cÅ©ng có thể là phản nguồn, đối cá»±c vá»›i quan niệm nguồn gốc cụ thể, cố định và hoà i cổ. Nguồn gốc đối vá»›i nhà thÆ¡ ở đây mang tÃnh chất huyá»n thoại và luôn luôn chuyển Ä‘á»™ng nó ở bên kia biên thùy cõi biết: Nguồn nÆ¡i Ä‘Ã ng trongÃà ng trong có thể là đối láºp của Ä‘Ã ng ngoà i. Ãà ng trong vừa có nghÄ©a là trong đục ... vừa có nghÄ©a là ná»™i tâm của NÆ°á»›c: Tay áp ngá»±cNguồn phần nà o tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i bản lai diện mục của các thiá»n sÆ°. Thế giá»›i của các ông Lão Núi là Sáng Thế Xuân của chữ. Vá» mặt
ngữ căn và triết lý, ba bà i thơ trên có sự tư thông giữa
ngÆ°á»i và váºt nhÆ° ngÆ°á»i và ngá»±a, ngá»±a và má»™c; chúng lÃ
chân dung phác thảo những kiếp ngÆ°á»i-ngá»±a, ngá»±a-ngÆ°á»i,
mà cũng là chân dung gỗ, chân dung ngựa gỗ, đánh số hoặc
không đánh số, một đà n lốc nhốc, quần cộc, lộc ngộc,
nhong nhong nhÆ° nhau.
MÆ°á»i chÃn ... támMà cÅ©ng có thể là những mảnh puzzle của má»™t bức dÆ° đồ rách, trải bao thăng trầm, tụt xuống thá»i ma mút, tiến lên văn minh Xahara; bức dÆ° đồ đã qua những ga Kỳ Lừa, những hợp tác Rừng ... những đại lá»™ Rừng chÆ°a kịp đặt tên. Mà cÅ©ng có thể là chân dung anh Cả, anh Kế, anh Ké, có công cải cá» nÆ°Æ¡ng Voi(1) thÃch món ... giả hùm "pháºp phồng má»™t vị riá»ng quê", Æ°a trò đồ mi, nói nhÆ° Xuân HÆ°Æ¡ng gá»i là "cắm giếng": Ông cắm giếngMà cÅ©ng có thể chỉ là má»™t chuyện bạch Ä‘Ã n. Má»™t lịch sá» mÆ°á»i năm trồng cây. Trăm năm trồng ngÆ°á»i. Mà cÅ©ng có thể là má»™t loại sấm, trong đó những con chữ thông minh tá»± biết ứng xá» vá»›i Ä‘á»i: Khi nguy biến thì chui, thì đảo; khi an toà n thì nổi, có khi trở tục thà nh thanh ... bằng tất cả những thủ pháp có thể mÆ°á»ng tượng được trong tiếng Việt. TÃnh chất Ä‘a ngã của chữ, hợp cùng cách xếp đặt láºp thể những hình ảnh cắt nghiêng, chồng chéo, đảo lá»™n tráºt tá»±, những lá»›p lang úp mở, tất cả phối hợp thà nh tác phẩm Ä‘a thá»±c (méta-réalisme) vá» má»™t mệnh nÆ°á»›c, mệnh ngÆ°á»i, mệnh ngá»±a, mệnh gá»—, mệnh ngá»±a gá»—. Chất lượng hình ảnh tùy thuá»™c sá»± khám phá, sáng tạo trong kho ngôn ngữ và lịch sá» ngôn ngữ của ngÆ°á»i Ä‘á»c. * Vá» mặt cấu trúc hình thức, Lê Ãạt dùng rất nhiá»u biện pháp cách tân để tạo hình má»›i, tạo ngôn ngữ má»›i. Tạo hình bằng cách cắt chữ: Má»™t đóa mimosa mở ra ba hình: mi - môi - xa: Mimoza chiá»u khép cánh mi môi xaMở ẩn dụ cổ Ä‘iển, cắt mây mÆ°a thà nh MÆ°a mấy mùaLê Ãạt Ä‘Æ°a ra những hình ảnh má»›i vá» mắt, chÆ°a từng xuất hiện bao giá»: Từ hình ảnh mắt xanh, cổ Ä‘iển, Lê Ãạt viết: Mắt vạn niên thanhnhÆ° thế thì mắt không chỉ xanh thôi, mà còn to, tròn, có Ä‘uôi nhÆ° lá vạn niên thanh, xanh vÄ©nh cá»u: Câu thÆ¡ ấp ủ giấc má»™ng trÆ°á»ng sinh trong biển lục. Rồi hình ảnh trÆ°a hồ thủy bất chợt đến sau, Ä‘em trÆ°a, má»™t ý niệm thá»i gian hữu hạn, cắt đứt vạn niên, ý niệm thá»i gian vô hạn bằng má»™t mà u xanh khác: xanh hồ thủy. Vết cắt ấy chÃnh là sá»± giao thoa giữa hai mà u lục và lÆ¡ và là điểm hẹn giữa hiện tại và tÆ°Æ¡ng lai, giữa hữu hạn và vô hạn. TÃnh cách giao lÆ°u kim cổ nà y tạo những hình ảnh lạ lùng và đà i các trong thÆ¡ Lê Ãạt: Mây may thu mắt thủy mặc hồVà từ đôi mắt xanh, Lê Ãạt tạo những biến tố khác nhau trong nồng Ä‘á»™, âm Ä‘á»™ và sắc Ä‘á»™, pha trá»™n giữa há»™i há»a, thi ca và âm nhạc: Mắt xÆ°a xanhTừ mắt xanh thá»i quá khứ, chuyển sang mắt bão, thá»i hiện đại: Mắt chuyển là m mà y cau mi chá»›p giáºtvà những đôi mắt lá răm rất ca dao, rất Xuân HÆ°Æ¡ng: Nắng cúc lăm răm vÅ©ng nhá»hoặc: NÆ°á»›c rá»a lông mà yNhÆ° thế, riêng hình ảnh vá» mắt, tÃnh chất tạo sinh đã mở ra vô táºn, tùy theo cách kết hợp giữa quá khứ vá»›i hiện tại, giữa con chữ hôm qua và con chữ hôm nay. Ngá» Nguyá»…n Du và Ãạm Tiên đã Ä‘i bát phố, nhà thÆ¡ gõ cá»a Hồn thanh minh và há»i: Hồn có nhà hay bát má»™ Ä‘i xanhvà nhà thÆ¡ vẽ tranh khá»a thân thủy mạc: Bãi nổi, sông thon, chiá»u vá»— énCó khi ông Ä‘em há»™i há»a vá» miá»n Ä‘iá»n dã: Há»™i kênh đầyVá»›i Bóng Chữ, trạng thái u mê có thể mở ra thà nh má»™t quang cảnh đầy âm thanh và thiết tha tâm cảm: VỠốc u u gá»i mê miá»n cát ngủvà Bóng Chữ vẽ "đèn phố" dÆ°á»›i dạng khá»a thân, phân thân và phức âm: Chấp chá»›i đèn lên tóc phố
Anh rình / trắng nghìn trăng / nghiêng ngõ má»™ngvà nhà thÆ¡ bá» cách ngắt câu cố định: Hoa hồng hoa hồng bông có thể Ä‘á»c nhiá»u cách: Hoa | hồng hoa | hồng bông hoặc: Hoa hồng hoa | hồng bông v...v... Má»—i cách ngắt câu Ä‘em lại má»™t cục diện âm thanh và ngữ nghÄ©a khác: Hè thon cong thân nắng cá»±a mìnhMá»—i câu thÆ¡ trên đây bầy ra Ãt nhất hai cách ngắt câu khác nhau. Linh Ä‘á»™ng cách ngắt câu nhÆ° thế, nhà thÆ¡ tạo chuyển Ä‘á»™ng cho câu thÆ¡ và cho hình ảnh, khiến các từ có thể kết hợp theo những ngữ nghÄ©a khác, những mô hình khác: Hè thon | cong thân nắng | cá»±a mình khác vá»›i: Hè thon cong | thân nắng cá»±a mình và Hè thon | cong thân | nắng cá»±a mình Rồi
TÃnh cánh di Ä‘á»™ng ảnh theo cách ngắt câu, phát xuất từ sá»± gián Ä‘oạn những liên tục và liên tục những gián Ä‘oạn trong mạch câu. Nói khác Ä‘i, má»—i chữ trong câu vừa có vị trà độc láºp đối vá»›i những chữ khác, vừa có khả năng kết hợp vá»›i những chữ khác, không nhất thiết phải theo má»™t tráºt tá»± nhất định. Bóng Chữ còn tạo hình nhá» cáºn ảnh (gros plan) bằng cách đẩy và o giữa mạch câu thÆ¡ má»™t âm thanh xa lạ, khác hẳn vá»›i nhịp câu: Từng thá»› thịtNhững chữ ò e , cong , ồ, u ú , bổi hổi lạc và o câu thÆ¡ nhÆ° những trái phá, cắt đứt mạch văn, gián Ä‘oạn không gian, tạo sá»± ngạc nhiên. Ngoà i tác dụng gợi thanh, gợi hình, tạo linh hồn cho khung cảnh và động tác, chúng còn là những âm được chiếu gros plan thà nh âm thanh nổi, tá»±a những hình cube của Cézanne trong không gian phẳng của há»™i há»a, là m đổi toà n diện cục bá»™ nghệ thuáºt tác phẩm. Trong trÆ°á»ng hợp câu đối cổ Ä‘iển "Da trắng vá»— bì bạch" của Ãoà n Thị Ãiểm, Bóng Chữ tách là m hai ảnh em, rồi tổng hợp lại, chiếu gros plan lên âm thanh "ồ hô" gợi hình ảnh khá»a thân: Æ i em rất ôNhà thÆ¡ đã tái sinh câu đối của ngÆ°á»i xÆ°a trong tráºn đồ ngôn ngữ hiện đại. *
Ãến đây,
chúng ta đã có gần đầy đủ phÆ°Æ¡ng tiện để phân tÃch
bà i Bóng Chữ, bà i thơ quy tụ những yếu tố tiêu biểu
cho phong cách tạo sinh trong thÆ¡ Lê Ãạt.
A. Chia xa rồi anh má»›i thấy emBà i thÆ¡ 49 chữ + bóng chữ = 51 chữ. Câu A mở ra sá»± cách biệt giữa hai cá thể. Câu B cố tình lạm phát lá»i, ba chữ: thÆ¡, thiếu, nhá», chụm lại má»™t hình: (tuổi thÆ¡ = niên thiếu = tuổi nhá»), ngược lại vá»›i cách phân tÃch má»™t chữ thà nh ba hình trong mimoza = mi, môi, xa. B, bắc cầu (enjambement) vá»›i chữ cuối của A, mở ra những hình ảnh khác nhau tùy theo cách ngắt câu: - Em nhÆ° má»™t thá»i thÆ¡ | thiếu nhá»DÆ°á»›i hai dạng thức nà y, thÆ¡ và thiếu đã biến nghÄ©a: ThÆ¡ có thể là thÆ¡ ngây, nà ng thÆ¡, mà cÅ©ng có thể chỉ là thÆ¡ không thôi. Thiếu trở thà nh biến từ, nghÄ©a là vắng hoặc chÆ°a đủ: Em nhÆ° má»™t thá»i vắng tuổi nhá»hoặc còn có thể Ä‘á»c A và B nhÆ° hai câu thÆ¡ Ä‘á»™c láºp, và nhÆ° thế, B được hiểu nhÆ° má»™t phép tỉnh luợc chủ từ: Chia xa rồi anh má»›i thấy em.
MÆ°a mấy mùaVà hai hình ấy lại có khả năng tạo hình bằng phiếm định, dÆ°á»ng nhÆ° chúng há»i nhau trong câu thÆ¡, vá» "chuyện ấy". Mấy: Bao nhiêu? Và i? Má»™t Ãt? Biết bao nhiêu mà kể? Chẳng bao giá»? ... Mấy mang trong mình má»™t quá trình văn há»c, trải hÆ¡n má»™t Ä‘á»i tình: NÆ°á»›c non cách mấy buồng thêu - Kiá»u -(mấy: bao nhiêu? vừa há»i vừa cảm thán) Ãã dá»… tình cá» mấy khi - Kiá»u - (mấy: chẳng nhiá»u lắm đâu) Mấy lòng hạ cố đến nhau -Kiá»u - (mấy: và i, má»™t Ãt) và mấy còn có ý hòai nghi vá» má»™t sá»± khÆ°á»›c từ, Ä‘oạn tuyệt: Mấy lần cá»a đóng khen cà i -Kiá»u - Bao nhiêu ân tình, bao nhiêu trạng huống qua má»™t chữ mấy! ChÆ°a dứt
chia ly, đã trà n sang nhung nhớ:
Chiá»u Âu LâuÂu Lâu là quê hÆ°Æ¡ng của Lê Ãạt, má»™t bến sông ở Yên Bái. Âu Lâu đồng âm vá»›i Âu Lạc, cÅ©ng quê hÆ°Æ¡ng của Lê Ãạt và của nhiá»u ngÆ°á»i. Mà âu còn là có lẽ: Ba sinh âu hẳn duyên trá»i chi đây -Kiá»u - Hoặc âu cÅ©ng là thà : Âu Ä‘Ã nh quả kiếp nhân sinh - Kiá»u - Hay âu chỉ Ä‘Æ¡n giản nhÆ° là âu yếm, và lâu còn là mái lầu nhÆ° Hồng Lâu Má»™ng. Và nhÆ° thế âu lâu là mái lầu buồn, lầu yêu, lầu yêu buồn, hồng lâu má»™ng, ... Trong chiá»u
âu lâu ấy, bóng chữ động chân cầu.
Bóng chữ Ä‘á»™ng câu trầnlại mở ra má»™t thá»±c tại khác vô cùng đắm say và thÆ¡ má»™ng giữa hai thá»±c thể chữ và câu . Bóng chữ chao đảo giữa má»™ng và thá»±c, giữa tục và thanh, giữa ngÆ°á»i và ảnh, giữa phôi pha và vÄ©nh cá»u. *
Bóng Chữ là táºp thÆ¡ tình, là mối sầu riêng, không tên - không tôi - không địa chỉ. Nấp sau bóng của những hình hà i hóm hỉnh, trêu ngÆ°Æ¡i, là má»™t tình yêu thiết tha, trầm lắng, là ná»—i buồn riêng tìm kiếm triá»n miên tình yêu và nghệ thuáºt: Tình yêu đã lẩn trong nghệ thuáºt hay nghệ thuáºt đã trốn trong tình yêu: Sóng tháp bútCÅ©ng có khi là sá»± hoà i vá»ng má»™t vết yêu chÆ°a là nh: Anh Ä‘á» thổi những dấu hôn tro phủ.Ở phần sầu riêng ấy, bóng chữ ẩn bóng tôi, bóng ta, mà cÅ©ng không tôi, không ta, để trở thà nh cái tôi phổ quát của con ngÆ°á»i lạc loà i rồi tan loãng trong thiên nhiên, trong vÅ© trụ nhÆ° những cánh thÆ° lạc trong hÆ° vô: Và ng hồ bayNgay cả những cánh thÆ° có ngÆ°á»i nháºn cÅ©ng hóa thân sang kiếp khác: Chiá»u gió cả, tiếng ngà n xÆ°a khản láVà trong cõi âm dÆ°Æ¡ng hòa hợp chung sống ấy, cả đến bÆ°á»›c chân cÅ©ng vô chủ: Bãi trăng rằmTrên ngã rẽ đôi âm - thế, sầm uất cá»™ xe, chiá»u cÅ©ng lạc loà i: Chiá»u ngu ngÆ¡ xe phố luân hồiSá»± hoang vắng, xa lạ chiếm Ä‘oạt cả linh hồn Ãức Mẹ dồng trinh: Mắt MariaVà chúa vô ngôn, lang thang, Ä‘i hoang ngoà i cá»a Bắc: Chúa không lá»iVô và n hình ảnh vượt trùng u uẩn nhÆ° thế mang tÃnh cách giao hòa giữa hai cõi tá» sinh, giữa ngà n xÆ°a và hiện tại trong những góc cạnh thiết tha và sâu lắng nhất. Sá»± hợp tác giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa con ngÆ°á»i và thiên nhiên, giữa lịch sá» và văn hóa kết tinh trong thÆ¡ Lê Ãạt: Cây ải cây aiCây ải cây ai (gợi ná»—i buồn Tú XÆ°Æ¡ng: Ãêm nảo đêm nao tá»› cÅ©ng buồn) gáºp cÆ¡n gió sải (anh gió nà y Ä‘ang phóng bÆ°á»›c tháºt dà i, hai tay giăng ra), thì láºp tức cây aỉ cây ai hóa thân thà nh ngÆ°á»i con gái tóc buông thá». TÃnh chất biến ảo liêu trai -từ ná»—i buồn sang ngÆ°á»i con gái, từ thảo má»™c sang con ngÆ°á»i- trong thÆ¡ Lê Ãạt, có lẽ bắt nguồn từ những ảo ảnh của cuá»™c Ä‘á»i, vô thÆ°á»ng của sinh tá», mà thá»±c tế, phải chăng, chỉ là không không sắc sắc. Bóng Chữ là tác phẩm của má»™t Ä‘á»i. NgÆ°á»i yêu thÆ¡ không thể khám phá hết cái hay trong má»™t lúc. NhÆ°ng chÃnh vì má»—i lần đến vá»›i Bóng Chữ chúng ta lại thấy má»™t khÃa cạnh liêu trai má»›i, má»™t cháºp chá»n hÆ° thá»±c má»›i mà tác phẩm gắn bó vá»›i ta và biện minh cho hình thức cá»™ng tác sáng tạo giữa ngÆ°á»i viết và ngÆ°á»i Ä‘á»c. ThÆ¡ Lê Ãạt khó và tối. Tác giả niêm phong tác phẩm của mình bằng sá»± cô Ä‘á»ng chữ nghÄ©a. NhÆ°ng đó là cái khó của sá»± tìm tòi khoa há»c, cái tối là ẩn số của bình minh, là sá»± niêm phong gạn lá»c tÆ° tưởng. Cho đến nay chúng ta chÆ°a có má»™t tác phẩm nà o thể hiện sá»± thay đổi toà n diện trong phong cách thÆ¡, từ bản sắc triết há»c, đến cấu trúc hình thức và ná»™i dung nhÆ° thế. Vá»›i Bóng Chữ thÆ¡ má»›i đã thá»±c sá»± nhÆ°á»ng ngôi cho má»™t dòng thÆ¡ khác, ThÆ¡ Tạo Sinh hiện đại trong tinh thần khuynh đảo và tái sinh những giá trị cổ Ä‘iển.
|
Chú thÃch
(1) Xem thơ Voi (Tố Hữu): Voi là đại bác. © 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]