Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

XV. Thơ Tạo Sinh
Lê Ãạt


 
Cái tôi trong thơ hiện đại

     Như chúng ta đã biết dòng mạch siêu thá»±c ra Ä‘á»i những năm 20 vá»›i phong trào "Ãa Ãa" từ Zurich, sang Paris - New-York. Ãối vá»›i thi ca, André Breton, Jean Cocteau chối bá» cấu trúc cổ Ä‘iển, dá»±a trên nguyên lý song song: Song song trong vần Ä‘iệu, song song trong Ä‘iệp âm, Ä‘iệp ý, song song trong đối âm, đối ngẫu, ... để mở ra má»™t phong cách sắp xếp chữ nghÄ©a khác, trong đó cấu trúc du dương không còn giữ địa vị độc tôn như xưa nữa. Cấu trúc má»›i còn gá»i là cấu trúc không vần "non vers", phát hiện ngay từ đầu thế ká»· vá»›i ý hướng giải thoát câu thÆ¡ từ hình thức thẳng sang hình thức nổi, hay hình thức âm thanh, hoặc đảo lá»™n ngữ pháp từ thá»i kỳ Ãa Ãa. Guillaume Apollinaire là má»™t trong những ngưá»i tiên phong bước vào thể loại vô hình thức.

     Trong ná»­a đầu thế ká»· XX, những khuynh hướng đối lập trá»±c diện vá»›i nhau. Ãôi khi trong cùng má»™t tác giả hoặc trong cùng má»™t tác phẩm, xuất hiện cả hai quan niệm: Quan niệm thẩm mỹ liên tục -cá»§a bài thÆ¡- kết hợp, đồng nhất và hài hòa vá»›i quan niệm gián Ä‘oạn, rã rá»i, tư tán trong cấu trúc. Sá»± trung thành vá»›i hình thức cổ Ä‘iển và sá»± chối bá» cổ Ä‘iển xuất hiện thưá»ng xuyên trong các tác phẩm cá»§a Paul Claudel, Paul Valéry, Blaise Cendrars ... Ảnh hưởng vừa đối tác, vừa giao hòa cá»§a các nhà thÆ¡ này chấm dứt những năm 50, để nhưá»ng chá»— cho má»™t thế hệ thi nhân má»›i, khuynh đảo thế hệ Ä‘i trước và sáng lập ra ngôn ngữ cách tân hiện đại, dá»±a trên ngữ căn há»c, chối bá» má»i thá»a hiệp vá»›i cổ Ä‘iển và lãng mạn. Há» là những Pierre Jean Jouve, Jules Supervielle, St John Perse, rồi Paul Eluard, René Char, Henri Michaux, Francis Ponge, Yves Bonnefoy, ...

     Ngoài khác biệt cÆ¡ bản trong cách tạo hình giữa siêu thá»±c và cổ Ä‘iển như chúng ta đã biết, sá»± khác biệt thứ hai giữa thÆ¡ hiện đại vá»›i thÆ¡ cổ Ä‘iển và lãng mạn là ở "cái tôi".

 Từ xưa đến nay, cái tôi -le moi- vẫn được coi như là căn nguyên hay sá»± khÆ¡i nguồn cá»§a động tác sáng tạo. Thá»i lãng mạn, cái tôi, vá»›i trạng thái ý thức và sá»± nhận thức cá»§a nó, là yếu tố chá»§ động cấu tạo nên bài thÆ¡.

     Cái tôi, được quan niệm như má»™t dữ kiện, trá»ng tâm cá»§a ý thức, tiếp nhận những cảm xúc. Sá»± tiếp nhận đó tạo nên dược tố, kích thích nó, khiến cái tôi tô màu những nhận thức cá»§a mình vá» cuá»™c Ä‘á»i: tình yêu, buồn vui, hoang mang, lo sợ. Thi pháp cá»§a Eluard, dưới má»™t khía cạnh nào đó, vẫn còn giữ truyá»n thống này.

     Nhưng đối vá»›i Paul Eluard cÅ©ng như đối vá»›i thế hệ thi nhân hiện đại, vị trí cá»§a "cái tôi" đã không còn như trước nữa: nó đã mất địa vị độc tôn, hoặc đã lu má», hay đã bá»™i phân, lÅ©y thừa trở thành cái tôi multiple tùy theo bài thÆ¡.

     Ãối vá»›i thÆ¡ hiện đại, cứu cánh cá»§a động tác thi ca nằm ở sá»± biểu lá»™, phát giác, thoát thai, giải phóng cái tôi chưa biết -le moi inconnu-, thám hiểm thế giá»›i cá»§a nó bằng áng sáng ngôn ngữ. Paul Eluard cho rằng: Bài thÆ¡ thá»±c hiện bằng lá»i, sá»± ngẫu hợp kỳ diệu cá»§a cái tôi và ngoại giá»›i và là má»™t hình thái kết hợp tình yêu. Theo Breton và Eluard, tình yêu là má»™t phong cách thÆ¡, ngoài tầm lý trí, là nguồn cá»§a sá»± há»™i nhập cái tôi ý thức trong cái tôi vô thức.

     Ãối vá»›i Henri Michaux: Không có má»™t tôi, không có mưá»i tôi. Tôi chỉ là vị trí thăng bằng. Và ngưá»i ký tên tác phẩm chỉ là má»™t hình thái nhất thá»i cá»§a nhÅ©ng yếu tố rá»i rạc, không ngừng chuyển động để dàn ra những thá»±c thể bất kỳ và gián Ä‘oạn. Ãiá»u đó giúp ông thoát khá»i sá»± há»—n loạn và có thể làm chá»§ mình.

     Francis Ponge từ bá» cái tôi để giải đáp má»™t vấn đỠkhác: Ãó là làm sao thể hiện bằng động tác ngôn ngữ, mối tương quan sâu xa giữa ngưá»i và sá»± vật. Từ bá» cái tôi, Ponge từ bá» những chá»§ đỠlấy cái tôi làm gốc, như những lo âu, ám ảnh, sá»± tìm kiếm siêu hình ... và rất an nhiên Ponge Ä‘em vật thể objet làm thành vật chÆ¡i objeu và vật vui objoie. Trong thú vui cá»§a mình vá»›i đồ vật, Ponge tìm thấy nguyên lý: "Thế giá»›i câm má»›i là tổ quốc".

     Tóm lại, thi ca hiện đại, đặt lại vấn đỠthân phận cá»§a cái tôi đã từng chi phối hệ thống tư tưởng cá»§a con ngưá»i trong suốt hai mươi thế ká»·.

     Vá»›i St John Perse, nhà thÆ¡ kiêu kỳ và linh thiêng vì có khả năng thiên bẩm, nhà thÆ¡ vừa là ngoại nhân mà còn là nhân chứng, tham dá»± vào chuyến phiêu lưu mà bài thÆ¡ đỠcảm.

     Nhà thÆ¡, đối vá»›i Breton, là ngưá»i giải phóng, và là tiá»n trạm cá»§a ngưá»i tương lai.
 Ãối vá»›i René Char, không phải là ngoại giá»›i mà là đất, miá»n đất đặc biệt cá»§a quê hương ông (vùng Isle sur la Sorgue, Vaucluse) đã cung cấp chất liệu cho những bài thÆ¡ cá»§a ông. Và qua đất mà Char định vị mình như má»™t con ngưá»i ý thức, con ngưá»i nhất thá»i và muôn thuở. Sống bởi và sống bằng tư tưởng, giữa những biên giá»›i cá»§a những thá»±c tại vô nhân, vô luân, đáng ngại.
 Lá»­a, nước, đất, không khí, cái cuốc, cái cầy, mùa màng, sống, chết, tình yêu, ánh sáng và bóng tối tạo má»™t vÅ© trụ ngữ há»c giàu có, ở đó những phức tạp và nhÅ©ng nghịch lý đối chất nhau trong kinh nghiệm con ngưá»i.

     Theo Char: "Chúng ta chỉ có thể sống trước ngưỡng cá»­a hé mở, đứng trên con đưá»ng niêm phong ranh giá»›i giữa ánh sáng và bóng tối." Thi sÄ©, là ngưá»i dùng lá»i lẽ chính xác, hòa hợp con ngưá»i vá»›i tình trạng trá»n vẹn nắm bắt ấy.

     Ngưá»i nghệ sÄ©, theo Nietzsche, há»§y hoại những hình thức đã có để tái tạo nhÅ©ng kết hợp má»›i bằng trò chÆ¡i.
     Sá»± nổi dậy cá»§a thÆ¡ hiện đại do đó có hai chặng: Chặng phá vỡ ngôn ngữ, trước tiên là má»™t dụng cụ, má»™t khí giá»›i và nhá» khí giá»›i ấy, thi nhân đạt tá»›i mục đích là con ngưá»i tá»± do.

     Henri Michaux viết: "Ãá»™c giả, bạn cầm ở tay đây má»™t quyển sách không phải tác giả làm" và cái không tôi -không tác giả- đỠnghị vá»›i độc giả làm chung má»™t quyển sách khác.
     Michaux biệt lập cái tôi để khách quan nó, để loại trừ vai trò ưu tiên cá»§a nó trong văn bản, và rải rác nó vào nhiá»u cá thể khác, đủ loại, sinh ra và biến Ä‘i trong má»—i bản văn.

     Má»™t mặt khác, cái tôi là má»™t đơn vị cố hữu đối vá»›i tác phẩm, má»™t tổ chức ná»™i tại cá»§a văn bản, mà ở trong đó mạch thông không bị gián Ä‘oạn từ bài này sang bài khác, má»—i bài thoát ra má»™t hình thức hư cấu khác nhau. Và cái tôi đó nói lên tính cách phi lý cá»§a tất cả những cách xây dá»±ng dá»±a trên bất kỳ má»™t thá»±c tế nào.

     Francis Ponge là má»™t nhà xây dá»±ng, má»™t ngưá»i thợ; ông đã lao động 10 năm trước khi cho in tuyển tập Le parti pris des choses (1942) (Vá» phe sá»± vật). Nhận thấy mình không thể "diá»…n tả" được, Ponge tìm đến sá»± vật để chÆ¡i. Ông nói: "Tôi nhìn những vật gần nhất, nhìn những hòn sá»i dưới chân tôi, tôi quan sát nó cho đến khi nó mở ra, để lá»™ ra má»™t hố sâu, và cái hố này ít nguy hiểm hÆ¡n cái hố sâu nÆ¡i con ngưá»i, vì bằng những phương tiện diá»…n tả, tôi có thể khép nó lại được." Muốn thể hiện Ä‘iá»u đó, trước hết phải quên Ä‘i tất cả những gì chúng ta đã biết vá» vật thể: tất cả những thành kiến đã có sẵn vá» nó. Sau đó, muốn để cho nó tái sinh trong ý thức ta, thì phải vận dụng đến kiến thức ngôn ngữ, nhưng không phải trong cái nghÄ©a miêu tả thông thưá»ng, mà dùng phương pháp lắp ghép -gá»i là objeu- để chế tạo ra văn bản, cÅ©ng lạ lùng và đặc biệt như vật thể.

    Nhưng "trò chÆ¡i" chữ cá»§a Ponge dưá»ng như có những giá»›i hạn cá»§a nó. Ponge vật hóa con ngưá»i (déshumaniser, chữ cá»§a Sartre) và ngưá»i hóa các sinh vật và tÄ©nh vật như hòn sá»i, con ốc. Ponge nhìn con ngưá»i qua đôi mắt con ốc, hòn sá»i, đó là cái nhìn tuyệt vá»i má»›i trong sáng tạo nhưng gây nghịch lý: Có thể có sáng tạo nếu con ngưá»i phá»§ nhận con ngưá»i? Con ngưá»i đứng ngoài con ngưá»i để "diá»…n tả" được không? ThÆ¡ là "cuá»™c chÆ¡i" mà thi nhân Ä‘em cả Ä‘á»i ngưá»i để thá»­ nghiệm. Vậy thi nhân có thể đứng "ngoài ngưá»i" để "thá»­ nghiệm" nhân sinh?

     Cuá»™c thá»­ nghiệm trưá»ng kỳ ấy, những Ãặng Ãình Hưng, Lê Ãạt, Văn Cao, Trần Dần, Hoàng Cầm, ... Ä‘á»u đã trải qua. Ponge "may mắn" hay "rá»§i ro" hÆ¡n hỠđã thoát khá»i cuá»™c thá»­ nghiệm Ä‘á»i mình.
 
 
 
 
 

Bóng Chữ Lê Ãạt
 

     Tập thÆ¡ Bóng Chữ cá»§a Lê Ãạt do nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn in năm 1994 gồm 138 bài thÆ¡, sáng tác trong khoảng thá»i gian trên 30 năm. Tác phẩm cá»§a má»™t Ä‘á»i ngưá»i và ngưá»i Ä‘á»c cÅ©ng không thể má»™t sá»›m má»™t chiá»u hiểu hết được.
     ThÆ¡ Lê Ãạt nằm trong dòng thÆ¡ hiện đại. Bản chất mang sắc thái Ä‘a ngã -le moi multiple- thám hiểm những cái tôi chưa biết -le moi inconnu- chưa thành hình.

     Vá» cấu trúc, rá»i bá» hình thức thẳng -forme linéaire- sang hình thức nổi -typographique-, Ä‘i vào cấu trúc không gian, không vần -non vers-, đảo lá»™n ngữ pháp cổ Ä‘iển: cắt chữ, phân câu theo má»™t trật tá»± má»›i. Phong cách này bắt nguồn từ quan niệm thẩm mỹ và triết lý gián Ä‘oạn, đối lập vá»›i quan niệm thẩm mỹ liên tục trong văn chương và trong cuá»™c sống, hiện diện trong thÆ¡ văn từ trước đến giá».

     Muốn tìm hiểu tác phẩm và tác phong văn há»c đó, trước hết phải đặt Bóng Chữ vào bối cảnh cá»§a nó, vào gia đình thÆ¡ hiện đại, vá»›i dòng mạch thế ká»· XX. Dòng mạch này, đối vá»›i phần đông chúng ta, dưá»ng như vẫn còn là má»™t hoang đảo, mà trước tập Bóng Chữ cá»§a Lê Ãạt, cÅ©ng chỉ có má»™t vài tên tuổi như Thanh Tâm Tuyá»n, Ãặng Ãình Hưng, má»—i ngưá»i má»™t lối, đã tìm cách bước vào.
     Ở ngã ba, giữa tinh thần khoa há»c và trí tuệ trong thÆ¡ hiện đại, giữa truyá»n thống tạo vật huyá»n đồng trong triết lý Lão Trang, và bằng chữ Việt, đắm trong lịch sá»­ chữ, qua thÆ¡ văn, ca dao, tục ngữ ... Lê Ãạt tha thẩn tạo nên Bóng Chữ.

     Là má»™t nhà lý luận và nghiên cứu, Lê Ãạt đã sắp xếp tác phẩm cá»§a mình theo tình tá»± khoa há»c. Song song vá»›i Bóng Chữ nhà thÆ¡ còn cho ra Ä‘á»i tập truyện ngắn Hèn Ãại Nhân, kết hợp những bài viết nói lên vị thế và nhân cách cá»§a ngưá»i cầm bút. Riêng truyện ngắn Hèn Ãại Nhân, viết vỠý nghÄ©a cá»§a cái chết, sá»± sống và sáng tác, má»™t tá»± truyện cá»§a tác giả: Khi cần nhẫn nhục sẵn sàng gạt cái gá»i là danh dá»± sang má»™t bên, để sống còn, để sáng tác. Sống và sáng là cứu cánh cá»§a ngưá»i nghệ sÄ©. Nhưng khi tác phẩm đã hình thành, nếu tập bản thảo cá»§a mình bị chiếm Ä‘oạt, thì ngưá»i nghệ sÄ© lại là kẻ sẵn sàng Ä‘em sinh mệnh cá»§a mình để bảo vệ tác phẩm, đổi lấy sá»± ra Ä‘á»i cá»§a tác phẩm. Tập truyện xuất hiện bên cạnh tập thÆ¡, là giấy khai sinh và là lý do hiện hình cá»§a Bóng Chữ.

     Bóng Chữ nằm trong dòng thÆ¡ hiện đại cá»§a thế ká»· này, mà chúng tôi xin tạm gá»i là ThÆ¡ Tạo Sinh, đánh dấu sá»± ra Ä‘á»i cá»§a má»™t dòng thÆ¡, khác vá»›i thÆ¡ má»›i trong quan niệm cÅ©, khác vá»›i thÆ¡ tá»± do mà hai chữ tá»± do bị lạm dụng đã nhiá»u. Tạo trong nghÄ©a sáng tạo, sinh trong nghÄ©a sinh ra, sinh sôi, nẩy nở, phức âm Ä‘a tầng, Ä‘a nghÄ©a và Ä‘a ngã.

     Tác phẩm chia làm 4 phần:

1. Phần giáo đầu: Tiểu sử và chân dung tác giả.
2. Phần thứ nhì: Chiá»u Bích Câu là tình yêu hay sá»± há»™i ngá»™ giữa ngưá»i và thÆ¡.
3. Phần thứ ba: Lão Núi, chân dung lịch sử trong khung cảnh đất nước.
4. Phần thứ tư: Mùi sầu riêng, hợp thể vá» tình yêu và con ngưá»i trong quá trình lịch sá»­ và văn hóa, xưa và nay.
     Sá»± phân Ä‘oạn chỉ có tính cách rất tượng trưng, vì trong cả bốn phần Ä‘á»u có sá»± liên tục những gián Ä‘oạn, và gián Ä‘oạn những liên tục cá»§a những hệ hình:
 - Hệ tình yêu,
 - Hệ dục tính,
 - Hệ châm biếm,
 - Hệ đấu tranh,
 - Hệ nghệ thuật.


     Trước khi vào tập, chúng ta thá»­ Ä‘á»c lại hai chữ "bóng chữ". Bóng chữ, má»™t hình ảnh vừa mÆ¡ hồ, vừa xác thá»±c. MÆ¡ hồ vì có ai biết thế nào là bóng chữ? NghÄ©a bóng cá»§a chữ chăng? Ãúng mà chưa đủ. Xác thá»±c vì khó tìm má»™t định nghÄ©a nào gần gụi thÆ¡ Lê Ãạt hÆ¡n "Bóng chữ". Bởi má»—i chữ trong thÆ¡ ông chỉ là cái bóng, đè lên những chữ khác. Lê Ãạt dùng "con chữ" để chỉ những thá»±c thể chữ nghÄ©a cá»§a mình. Vì nó sống, nó chuyển động, nó biến đổi, nó tá»± nhân lên. Bản sắc cá»§a nó là Ä‘a ngã.

     ThÆ¡ là nghệ thuật tạo hình bằng chữ. Mật độ hình ảnh trong thÆ¡ định lượng chất thÆ¡ trong thÆ¡. ThÆ¡ Lê Ãạt, ngoài những biện pháp tạo hình thông thưá»ng như ẩn dụ, hoán dụ, so sánh, cùng các phép tỉnh lược danh từ, tính từ, động từ, ... xóa bỠý niệm trung gian, còn xuất hiện những biện pháp khác dá»±a trên các thành tố khác:

 - Tạo hình bằng tính chất Ä‘a ngã cá»§a chữ,
 - Tạo hình bằng cách cắt chữ, cắt câu, gián Ä‘oạn mạch chữ, mạch văn,
 - Tạo hình trong cách chuyển động mạch văn, chối bá» sá»± ngắt câu cố định, chuyển sang cách ngắt câu bất định,
 - Tạo hình bằng tính cách đối hình, đảo ngữ và nói lái trong ngôn ngữ Việt.
     Và trên tất cả, Bóng Chữ mang tính chất hồn nhiên, thÆ¡ dại, nói đúng ra là ngây ngô, trong ý nghÄ©a naif há»™i há»a, cá»§a má»™t ngưá»i:
 Ngây ngô quên hết lối vá» già
*













     Con chữ cá»§a Lê Ãạt tương đương vá»›i objeu và objoie cá»§a Francis Ponge, má»™t trò chÆ¡i chữ, má»™t thú vui chữ, má»™t mặt trận chữ, má»™t trận đồ bát quái mà tác giả bầy ra trong địa đồ và địa chỉ Lão Núi.
     Lão Núi là những bức chân dung lập thể có tính cách châm biếm rất Tú Xương, Xuân Hương, ngay trong tá»±a Ä‘á»: Ông phó cả Ngá»±a, Ông cụ chăn dê, ông cụ Nguồn.
     Trong Ông phó cả ngá»±a, cả ba chữ phó, cả và ngá»±a Ä‘á»u hàm súc. Ngá»±a có thể gợi ý từ ngá»±a Hồ:

 Tình riêng chim Việt ngá»±a Hồ
 Chim Việt ngá»±a Hồ biết nhá»› nước thương non
     Ngá»±a viết hoa còn có thể là Ngưá»i viết hoa, là Nguyá»…n viết hoa; Ngá»±a có thể là hóa thân cá»§a ngưá»i trong giấc mÆ¡ Trang Châu hóa bướm. Ngá»±a còn gần vá»›i gia đình bá» ngá»±a:  ngứa, ngó, ngoáy, ... nhá» liên tưởng âm thanh.
     Chữ Cả là anh cả, là xếp, và còn gần âm vá»›i cà như cà rịch cà tang, cà tong cà teo mà cÅ©ng có thể là cà như cán, đè, đàn áp, ...
     Chữ Phó cÅ©ng vô cùng phức tạp, phó có thể là phó bảng, phó má»™c, phó tiến sÄ©, phó thưá»ng dân, ....  Phó dẫn đến các quan hệ thầy - thợ, cha - con, bác - cháu, quan - dân, chá»§ - tá»›, ...
     Chữ dê gợi những âm đồng nghÄ©a: dê, dâm, dương, mà còn gợi những âm khác nghÄ©a: như dương trong thái dương, như dần trong canh dần, như dân trong quốc dân, hay Quốc và dân ... Ông cụ chăn dê hình như còn là má»™t ngưá»i chăn chữ :
 Æ  những con A con B con C
 con Dê
 bản trang trắng thảo thÆ¡m
     (trang 60)
      Chữ Nguồn viết hoa, cÅ©ng có thể là chữ Ngưá»i viết hoa, mà Nguồn còn có thể là nguồn nước như:
 Nhá»› nước Ä‘au lòng con quốc quốc.
 (Bà Huyện Thanh Quan)
hoặc:
 NÆ¡i Bác vá» Nguồn nước má»›i sinh.
 (Tố Hữu)
     Nguồn đây cÅ©ng có thể là phản nguồn, đối cá»±c vá»›i quan niệm nguồn gốc cụ thể, cố định và hoài cổ. Nguồn gốc đối vá»›i nhà thÆ¡ ở đây mang tính chất huyá»n thoại và luôn luôn chuyển động nó ở bên kia biên thùy cõi biết:
 Nguồn nÆ¡i đàng trong
    (trang 68)
     Ãàng trong có thể  là đối lập cá»§a đàng ngoài. Ãàng trong vừa có nghÄ©a là trong đục ... vừa có nghÄ©a là ná»™i tâm cá»§a Nước:
 Tay áp ngá»±c
 trầm ngâm
 tiếng nước tâm sá»± đáy
 Ngưá»i thâm canh sống
     (trang 69)
     Nguồn phần nào tương tá»± vá»›i bản lai diện mục cá»§a các thiá»n sư. Thế giá»›i cá»§a các ông Lão Núi là Sáng Thế Xuân cá»§a chữ.

     Vá» mặt ngữ căn và triết lý, ba bài thÆ¡ trên có sá»± tư thông giữa ngưá»i và vật như ngưá»i và ngá»±a, ngá»±a và má»™c; chúng là chân dung phác thảo những kiếp ngưá»i-ngá»±a, ngá»±a-ngưá»i, mà cÅ©ng là chân dung gá»—, chân dung ngá»±a gá»—, đánh số hoặc không đánh số, má»™t đàn lốc nhốc, quần cá»™c, lá»™c ngá»™c, nhong nhong như nhau.
     Mà cÅ©ng có thể là má»™t huyá»n thoại vá» nước, từ cái ngày mưá»i chín tháng tám nào đó, Ãê Ãồng Lao bị vỡ, nước vỡ bá», ngưá»i ta đốt pháo mừng tuổi nước, mừng ngôi sao má»›i ra Ä‘á»i, huyá»n thoại kéo dài cho tá»›i Ä‘iá»m Ãại Mùa Thắng Xuân:

 Mưá»i chín ... tám
 Thì reo
 Rồi ùng ục
 Rá»… nước đại thụ
 từ sÆ¡ địa
 mịt mù dã sá»­
 phun sáng ngần
 Ãêm pháo hoa mừng tuổi nước
 Má»™t ngôi sao má»›i lá»›n
     Mà cÅ©ng có thể là những mảnh puzzle cá»§a má»™t bức dư đồ rách, trải bao thăng trầm, tụt xuống thá»i ma mút, tiến lên văn minh Xahara; bức dư đồ đã qua những ga Kỳ Lừa, những hợp tác Rừng ... những đại lá»™ Rừng chưa kịp đặt tên.
     Mà cÅ©ng có thể là chân dung anh Cả, anh Kế, anh Ké, có công cải cá» nương Voi(1) thích món ... giả hùm "phập phồng má»™t vị riá»ng quê", ưa trò đồ mi, nói như Xuân Hương gá»i là "cắm giếng":
 Ã”ng cắm giếng
 Cồn đất múp
 Sừng gái mưá»i bẩy
 Ãào lút hai vầu cá»™t cá»
     Mà cÅ©ng có thể chỉ là má»™t chuyện bạch đàn. Má»™t lịch sá»­ mưá»i năm trồng cây. Trăm năm trồng ngưá»i.
     Mà cÅ©ng có thể là má»™t loại sấm, trong đó những con chữ thông minh tá»± biết ứng xá»­ vá»›i Ä‘á»i: Khi nguy biến thì chui, thì đảo; khi an toàn thì nổi, có khi trở tục thành thanh ... bằng tất cả những thá»§ pháp có thể mưá»ng tượng được trong tiếng Việt.

     Tính chất Ä‘a ngã cá»§a chữ, hợp cùng cách xếp đặt lập thể những hình ảnh cắt nghiêng, chồng chéo, đảo lá»™n trật tá»±, những lá»›p lang úp mở,  tất cả phối hợp thành tác phẩm Ä‘a thá»±c (méta-réalisme) vá» má»™t mệnh nước, mệnh ngưá»i, mệnh ngá»±a, mệnh gá»—, mệnh ngá»±a gá»—. Chất lượng hình ảnh tùy thuá»™c sá»± khám phá, sáng tạo trong kho ngôn ngữ và lịch sá»­ ngôn ngữ cá»§a ngưá»i Ä‘á»c.

*

     Vá» mặt cấu trúc hình thức, Lê Ãạt dùng rất nhiá»u biện pháp cách tân để tạo hình má»›i, tạo ngôn ngữ má»›i. Tạo hình bằng cách cắt chữ: Má»™t đóa mimosa mở ra ba hình: mi - môi - xa:

 Mimoza chiá»u khép cánh mi môi xa
     Mở ẩn dụ cổ Ä‘iển, cắt mây mưa thành
 Mưa mấy mùa
                       mây mấy độ thu
 (trang 27)
     Lê Ãạt đưa ra những hình ảnh má»›i vá» mắt, chưa từng xuất hiện bao giá»:
     Từ hình ảnh mắt xanh, cổ Ä‘iển, Lê Ãạt viết:
 Mắt vạn niên thanh
                             trưa hồ thá»§y
 (trang 88)
như thế thì mắt không chỉ xanh thôi, mà còn to, tròn, có Ä‘uôi như lá vạn niên thanh, xanh vÄ©nh cá»­u: Câu thÆ¡ ấp á»§ giấc má»™ng trưá»ng sinh trong biển lục. Rồi hình ảnh trưa hồ thá»§y bất chợt đến sau, Ä‘em trưa, má»™t ý niệm thá»i gian hữu hạn, cắt đứt vạn niên, ý niệm thá»i gian vô hạn bằng má»™t màu xanh khác: xanh hồ thá»§y. Vết cắt ấy chính là sá»± giao thoa giữa hai màu lục và lÆ¡ và là Ä‘iểm hẹn giữa hiện tại và tương lai, giữa hữu hạn và vô hạn. Tính cách giao lưu kim cổ này tạo những hình ảnh lạ lùng và đài các trong thÆ¡ Lê Ãạt:
 Mây may thu mắt thá»§y mặc hồ
      (trang 30)
     Và từ đôi mắt xanh, Lê Ãạt tạo những biến tố khác nhau trong nồng độ, âm độ và sắc độ, pha trá»™n giữa há»™i há»a, thi ca và âm nhạc:
Mắt xưa xanh
                    mưa mành
                                    sương liá»…u sóng
Mùa sang may
                      thu đánh ngải lông mày
 (trang 94)
     Từ mắt xanh thá»i quá khứ, chuyển sang mắt bão, thá»i hiện đại:
Mắt chuyển  làm mày cau   mi chá»›p giật
Tim đài xanh  bão thổi cấp mưá»i hai
 (trang 80)
và những đôi mắt lá răm rất ca dao, rất Xuân Hương:
Nắng cúc lăm răm vÅ©ng nhá»
Mà cho đấy rửa lông mày
 (trang 26)
hoặc:
Nước rửa lông mày
 anh tưới tâm cây
Vùng lửa hạn
mắt lá ngày răm mát
 (trang 32)
     Như thế, riêng hình ảnh vá» mắt, tính chất tạo sinh đã mở ra vô tận, tùy theo cách kết hợp giữa quá khứ vá»›i hiện tại, giữa con chữ hôm qua và con chữ hôm nay.
     Ngá» Nguyá»…n Du và Ãạm Tiên đã Ä‘i bát phố, nhà thÆ¡ gõ cá»­a Hồn thanh minh và há»i:
 Hồn có nhà hay bát má»™ Ä‘i xanh
 (trang 134)
và nhà thÆ¡ vẽ tranh khá»a thân thá»§y mạc:
  Bãi nổi, sông thon, chiá»u vá»— én
  Ãồi má»m, mây lưu thá»§y, mắt thuyá»n quên
  (trang 75)
 Có khi ông Ä‘em há»™i há»a vá» miá»n Ä‘iá»n dã:
  Há»™i kênh đầy
   chân trắng ngấn sông quê
    (trang 22)
     Vá»›i Bóng Chữ, trạng thái u mê có thể mở ra thành má»™t quang cảnh đầy âm thanh và thiết tha tâm cảm:
 VỠốc u u  gá»i mê miá»n cát ngá»§
    (trang 77)
và Bóng Chữ vẽ "đèn phố" dưới dạng khá»a thân, phân thân và phức âm:
 Chấp chá»›i  đèn lên tóc phố
 Gáy nê ông chiá»u lả liá»…u lam bay
  (trang 79)


     Bóng Chữ tạo hình bằng đảo ngữ: Trong câu thÆ¡ "Bến cá»­a, ngá»±c đèn, lòng ga, trăng rõi",  má»—i hình Ä‘á»u có khả năng đảo ngược thành những hình ảnh đối xứng:
         Cá»­a bến, đèn ngá»±c, ga lòng, rõi trăng
     Bóng Chữ còn làm má»›i cổ tích, Ä‘em cô Tấm lồng vào hồn thÆ¡ hiện đại:

 Anh rình    /   trắng nghìn trăng  /   nghiêng ngõ má»™ng
 Bước thị thÆ¡m chân   /   chữ động em vá»
  (trang 82)
và nhà thơ bỠcách ngắt câu cố định:
         Hoa hồng hoa hồng bông
có thể Ä‘á»c nhiá»u cách:
          Hoa  |  hồng hoa  |  hồng bông
hoặc:
        Hoa hồng hoa   |   hồng bông
v...v...
     Má»—i cách ngắt câu Ä‘em lại má»™t cục diện âm thanh và ngữ nghÄ©a khác:
  Hè thon cong thân nắng cá»±a mình
  Gió ngá» tình
                   xanh nín lá»™c
                                    giả làm thinh
 (trang 33)
  Tóc hoa đèn
           tim lần giở trang em
 (trang 24)
  Mùi mưa xưa
                   lòng chưa tạnh
                                        phố nhau đầu
 (trang20)
  Ãàn từ non
                   âm hé cong má» hót
 (trang 87)
     Má»—i câu thÆ¡ trên đây bầy ra ít nhất hai cách ngắt câu khác nhau. Linh động cách ngắt câu như thế, nhà thÆ¡ tạo chuyển động cho câu thÆ¡ và cho hình ảnh, khiến các từ có thể kết hợp theo những ngữ nghÄ©a khác, những mô hình khác:
         Hè thon   |   cong thân nắng   |   cá»±a mình
khác với:
         Hè thon cong   |    thân nắng cá»±a mình
và
         Hè thon   |   cong thân   |  nắng cá»±a mình

    Rồi
         Tóc hoa đèn   |   tim lần giở trang em
khác với:
         Tóc hoa   |   đèn tim   |   lần giở trang em
và
         Tóc  |  hoa  |  đèn  |  tim  | lần giở trang  |  em
   ...

    Tính cánh di động ảnh theo cách ngắt câu, phát xuất từ sá»± gián Ä‘oạn những liên tục và liên tục những gián Ä‘oạn trong mạch câu. Nói khác Ä‘i, má»—i chữ trong câu vừa có vị trí độc lập đối vá»›i những chữ khác, vừa có khả năng kết hợp vá»›i những chữ khác, không nhất thiết phải theo má»™t trật tá»± nhất định.

 Bóng Chữ còn tạo hình nhá» cận ảnh (gros plan) bằng cách đẩy vào giữa mạch câu thÆ¡ má»™t âm thanh xa lạ, khác hẳn vá»›i nhịp câu:

  Từng thá»› thịt
  anh sống em trá»n hẹn
  chỉ bóng anh
           ò e
                  xe Văn Ãiển
    (trang 23)

  Ão buồm cong nét nắng
 (trang 24)

  Phố cÅ© ồ lên đèn
 (trang 24)

  U ú thiên hà
               tàu nhả khói
                                ngã ba
 (trang 25)

  Tà áo bay sao phố bổi hổi trá»i
 (trang 25)

     Những chữ ò e , cong , ồ, u ú , bổi hổi  lạc vào câu thÆ¡ như những trái phá, cắt đứt mạch văn, gián Ä‘oạn không gian, tạo sá»± ngạc nhiên. Ngoài tác dụng gợi thanh, gợi hình, tạo linh hồn cho khung cảnh và động tác, chúng còn là những âm được chiếu gros plan thành âm thanh nổi, tá»±a những hình cube cá»§a Cézanne trong không gian phẳng cá»§a há»™i há»a, làm đổi toàn diện cục bá»™ nghệ thuật tác phẩm.

     Trong trưá»ng hợp câu đối cổ Ä‘iển "Da trắng vá»— bì bạch" cá»§a Ãoàn Thị Ãiểm, Bóng Chữ tách làm hai ảnh em, rồi tổng hợp lại, chiếu gros plan lên âm thanh "ồ hô" gợi hình ảnh khá»a thân:

  Æ i em rất ô
  Æ i em rất hồ
  Trắng vá»— ồ hô trúc bạch
  Bước động ngày thon róc rách
    (trang 28)
     Nhà thÆ¡ đã tái sinh câu đối cá»§a ngưá»i xưa trong trận đồ ngôn ngữ hiện đại.
 
 

*











     Ãến đây, chúng ta đã có gần đầy đủ phương tiện để phân tích bài Bóng Chữ, bài thÆ¡ quy tụ những yếu tố tiêu biểu cho phong cách tạo sinh trong thÆ¡ Lê Ãạt.
     Trước hết, như chúng ta đã thấy ở trên, hai chữ "bóng chữ" là tiá»n đỠbáo hiệu trạng thái nhập nhòa và cạm bẫy cá»§a con chữ trong tác phẩm. Ngoài ra, nhìn dưới dạng ẩn dụ, chữ cÅ©ng có thể là em, là ai. Do đó, bóng chữ còn có thể là bóng em hay bóng ai ...
 

 A. Chia xa rồi anh má»›i thấy em
 B. Như má»™t thá»i thÆ¡ thiếu nhá»
 C. Em vá» trắng đầy cong khung nhá»›
 D. Mưa mấy mùa
                             mây mấy độ thu
 E. Vưá»n thức má»™t mùi hoa Ä‘i vắng
 F. Em vẫn đây mà em ở đâu
 G. Chiá»u Âu Lâu
                            bóng chữ động chân cầu
     Bài thÆ¡ 49 chữ + bóng chữ = 51 chữ.
     Câu A mở ra sá»± cách biệt giữa hai cá thể.
     Câu B cố tình lạm phát lá»i, ba chữ: thÆ¡, thiếu, nhá», chụm lại má»™t hình: (tuổi thÆ¡ = niên thiếu = tuổi nhá»), ngược lại vá»›i cách phân tích má»™t chữ thành ba hình trong mimoza = mi, môi, xa. B, bắc cầu (enjambement) vá»›i chữ cuối  cá»§a A, mở ra những hình ảnh khác nhau tùy theo cách ngắt câu:
 - Em như má»™t thá»i thÆ¡  |  thiếu nhá»

 - Em như má»™t thá»i  | thÆ¡ thiếu nhá»

     Dưới hai dạng thức này, thÆ¡ và thiếu đã biến nghÄ©a: ThÆ¡ có thể là thÆ¡ ngây, nàng thÆ¡, mà cÅ©ng có thể chỉ là thÆ¡ không thôi. Thiếu trở thành biến từ, nghÄ©a là vắng hoặc chưa đủ:
 Em như má»™t thá»i vắng tuổi nhá»
 Em như má»™t thá»i thÆ¡ ngây, chưa đủ ngây thÆ¡
 Em như má»™t thá»i nàng thÆ¡ hết thÆ¡ ngây
 Em như má»™t thá»i thÆ¡ đã già ...
hoặc còn có thể Ä‘á»c A và B như hai câu thÆ¡ độc lập, và như thế, B được hiểu như má»™t phép tỉnh luợc chá»§ từ:
 Chia xa rồi anh má»›i thấy em.
 (Anh) như má»™t thá»i thÆ¡ thiếu nhá».


    Câu C: Em vá» trắng đầy cong khung nhá»› vừa tha thiết, vừa đắm say. Khung nhá»›, hình ảnh đẹp và hiếm, vừa cụ thể hóa niá»m nhá»›, vừa gợi lên tính chất sùng bái, dồn nén, hữu hạn và vô hạn cá»§a nhá»› thương. Chữ "cong" trai lÆ¡ nằm giữa trắng đầy và mây mưa (trong câu thÆ¡ kế tiếp), gợi nhục cảm.
     Câu D trở vá» vá»›i cách biệt: Chia ly giữa mùa và thu, giữa mây và mưa, ở đây nhà thÆ¡ mở ẩn dụ mây mưa thành hai hình:

 Mưa mấy mùa
                        mây mấy độ thu
     Và hai hình ấy lại có khả năng tạo hình bằng phiếm định, dưá»ng như chúng há»i nhau trong câu thÆ¡, vá» "chuyện ấy". Mấy: Bao nhiêu? Vài? Má»™t ít? Biết bao nhiêu mà kể? Chẳng bao giá»? ... Mấy mang trong mình má»™t quá trình văn há»c, trải hÆ¡n má»™t Ä‘á»i tình:
          Nước non cách mấy buồng thêu  - Kiá»u -(mấy: bao nhiêu? vừa há»i vừa cảm thán)
          Ãã dá»… tình cá» mấy khi - Kiá»u - (mấy: chẳng nhiá»u lắm đâu)
          Mấy lòng hạ cố đến nhau -Kiá»u - (mấy: vài, má»™t ít)
và mấy còn có ý hòai nghi vỠmột sự khước từ, đoạn tuyệt:
          Mấy lần cá»­a đóng khen cài -Kiá»u -
     Bao nhiêu ân tình, bao nhiêu trạng huống qua má»™t chữ mấy!

     Chưa dứt chia ly, đã tràn sang nhung nhá»›:
          Vưá»n thức má»™t mùi hoa Ä‘i vắng
     Cả trục nhá»› nằm trong chữ thức: Hoa Ä‘i vắng, vưá»n không ngá»§. Hoa Ä‘i vắng, vưá»n vẫn sá»±c mùi hương. Thức khÆ¡i động cả má»™t vưá»n, má»™t vùng thiên nhiên sống trong cõi nhá»›, tỉnh dậy trong cõi nhá»›. Thức đưa Ä‘á»i vào má»™ng, khiến má»™ng và Ä‘á»i tan loãng trong nhau. Rồi thức báo hiệu tâm cảm hôn mê, chạng vạng:
          Em vẫn đây mà em ở đâu?
để:

 Chiá»u Âu Lâu
                        bóng chữ động chân cầu.
     Âu Lâu là quê hương cá»§a Lê Ãạt, má»™t bến sông ở Yên Bái. Âu Lâu đồng âm vá»›i Âu Lạc, cÅ©ng quê hương cá»§a Lê Ãạt và cá»§a nhiá»u ngưá»i. Mà âu còn là có lẽ:
          Ba sinh âu hẳn duyên trá»i chi đây -Kiá»u -
    Hoặc âu cÅ©ng là thà :
          Âu đành quả kiếp nhân sinh - Kiá»u -
     Hay âu chỉ đơn giản như là âu yếm, và lâu còn là mái lầu như Hồng Lâu Má»™ng. Và như thế âu lâu là mái lầu buồn, lầu yêu, lầu yêu buồn, hồng lâu má»™ng, ...

     Trong chiá»u âu lâu ấy, bóng chữ động chân cầu.
     Ở đây, bóng chữ hay bóng em vụt thoáng qua trong chữ động (Cá đâu đớp động dưới chân bèo, Nguyá»…n Khuyến) và vụt biến Ä‘i trong chữ "bóng". Nhưng nếu Ä‘á»c lái hai chữ "chân cầu" bằng giá»ng Bắc thành "câu chần" thì câu thÆ¡ trở thành:

 Bóng chữ động câu trần
lại mở ra một thực tại khác vô cùng đắm say và thơ mộng giữa hai thực thể chữ và câu .
     Bóng chữ chao đảo giữa má»™ng và thá»±c, giữa tục và thanh, giữa ngưá»i và ảnh, giữa phôi pha và vÄ©nh cá»­u.
 
 

*









     Bóng Chữ là tập thÆ¡ tình, là mối sầu riêng, không tên - không tôi - không địa chỉ. Nấp sau bóng cá»§a những hình hài hóm hỉnh, trêu ngươi, là má»™t tình yêu thiết tha, trầm lắng, là ná»—i buồn riêng tìm kiếm triá»n miên tình yêu và nghệ thuật: Tình yêu đã lẩn trong nghệ thuật hay nghệ thuật đã trốn trong tình yêu:

 Sóng tháp bút
                    bước mở trầm
                                      âm lắng
 Mưa búp măng
                    buông phím nắng dạo ngần.
    CÅ©ng có khi là sá»± hoài vá»ng má»™t vết yêu chưa lành:
 Anh đỠthổi những dấu hôn tro phá»§.
     Ở phần sầu riêng ấy, bóng chữ ẩn bóng tôi, bóng ta, mà cÅ©ng không tôi, không ta, để trở thành cái tôi phổ quát cá»§a con ngưá»i lạc loài rồi tan loãng trong thiên nhiên, trong vÅ© trụ như những cánh thư lạc trong hư vô:
 Vàng hồ bay
                    thư không ngưá»i nhận
                                                   gió trả vá».
     Ngay cả những cánh thư có ngưá»i nhận cÅ©ng hóa thân sang kiếp khác:
 Chiá»u gió cả, tiếng ngàn xưa khản lá
 Thảm vàng khô
                        ai hóa
                                 những thư già
     Và trong cõi âm dương hòa hợp chung sống ấy, cả đến bước chân cÅ©ng vô chá»§:
 Bãi trăng rằm
                    dấu chân câm vắng chá»§
     Trên ngã rẽ đôi âm - thế, sầm uất cá»™ xe, chiá»u cÅ©ng lạc loài:
 Chiá»u ngu ngÆ¡ xe phố luân hồi
     Sá»± hoang vắng, xa lạ chiếm Ä‘oạt cả linh hồn Ãức Mẹ dồng trinh:
 Mắt Maria
                thoáng bóng ngưá»i lạ ở
     Và chúa vô ngôn, lang thang, Ä‘i hoang ngoài cá»­a Bắc:
 Chúa không lá»i
                        mưa cá»­a Bắc
                                            chuông rÆ¡i
     Vô vàn hình ảnh vượt trùng u uẩn như thế mang tính cách giao hòa giữa hai cõi tá»­ sinh, giữa ngàn xưa và hiện tại trong những góc cạnh thiết tha và sâu lắng nhất. Sá»± hợp tác giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa con ngưá»i và thiên nhiên, giữa lịch sá»­ và văn hóa kết tinh trong thÆ¡ Lê Ãạt:
 Cây ải cây ai
                     gió sải
                                 tóc buông thá»
     Cây ải cây ai (gợi ná»—i buồn Tú Xương: Ãêm nảo đêm nao tá»› cÅ©ng buồn) gập cÆ¡n gió sải (anh gió này Ä‘ang phóng bước thật dài, hai tay giăng ra), thì lập tức cây aỉ cây ai hóa thân thành ngưá»i con gái tóc buông thá».
     Tính chất biến ảo liêu trai -từ ná»—i buồn sang ngưá»i con gái, từ thảo má»™c sang con ngưá»i- trong thÆ¡ Lê Ãạt, có lẽ bắt nguồn từ những ảo ảnh cá»§a cuá»™c Ä‘á»i, vô thưá»ng cá»§a sinh tá»­, mà thá»±c tế, phải chăng, chỉ là không không sắc sắc.

    Bóng Chữ là tác phẩm cá»§a má»™t Ä‘á»i. Ngưá»i yêu thÆ¡ không thể khám phá hết cái hay trong má»™t lúc. Nhưng chính vì má»—i lần đến vá»›i Bóng Chữ chúng ta lại thấy má»™t khía cạnh liêu trai má»›i, má»™t chập chá»n hư thá»±c má»›i mà tác phẩm gắn bó vá»›i ta và biện minh cho hình thức cá»™ng tác sáng tạo giữa ngưá»i viết và ngưá»i Ä‘á»c.

     ThÆ¡ Lê Ãạt khó và tối. Tác giả niêm phong tác phẩm cá»§a mình bằng sá»± cô Ä‘á»ng chữ nghÄ©a. Nhưng đó là cái khó cá»§a sá»± tìm tòi khoa há»c, cái tối là ẩn số cá»§a bình minh, là sá»± niêm phong gạn lá»c tư tưởng. Cho đến nay chúng ta chưa có má»™t tác phẩm nào thể hiện sá»± thay đổi toàn diện trong phong cách thÆ¡, từ bản sắc triết há»c, đến cấu trúc hình thức và ná»™i dung như thế. Vá»›i Bóng Chữ thÆ¡ má»›i đã thá»±c sá»± nhưá»ng ngôi cho má»™t dòng thÆ¡ khác, ThÆ¡ Tạo Sinh hiện đại trong tinh thần khuynh đảo và tái sinh những giá trị cổ Ä‘iển.

Paris tháng 4/1995
Chú thích
(1) Xem thơ Voi (Tố Hữu): Voi là đại bác.

© 1991-1995 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]