Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ XII. Sáng Tạo |
Trong khoảng thá»i gian từ 45 đến 54, những xu hướng muốn là m má»›i văn há»c nghệ thuáºt Ä‘á»u bị cản trở, Nguyá»…n Xuân Sanh trở vá» vá»›i thÆ¡ má»›i, Tô Ngá»c Vân vẽ tranh tuyên truyá»n, Nguyá»…n Ãình Thi cÅ©ng là m thÆ¡ khuôn khổ, Văn Cao im lặng, ... Sá»± đòi há»i tá»± do sáng tác và đổi má»›i tư duy văn há»c trổi dáºy sau ngà y chia đôi đất nước. Miá»n Bắc xuất hiện phong trà o Nhân Văn Giai Phẩm, vá»›i ý thức cải tạo toà n diện Ä‘á»i sống con ngưá»i, dân chá»§ hóa đất nước và tá»± do sáng tác. Riêng trong địa hạt thi ca, những nhà thÆ¡ như Hoà ng Cầm, Trần Dần và nhất là Lê Ãạt còn muốn Ä‘oạn tuyệt vá»›i thÆ¡ má»›i để bước và o thÆ¡ hiện đại. Nhưng há» thất bại và phong trà o Nhân Văn Giai Phẩm bị dẹp tan. Mãi đến những năm 90, Ãặng Ãình Hưng và Lê Ãạt má»›i lại được phép xuất hiện trên văn đà n. Ãặng Ãình Hưng vá»›i Bến Lạ và Ô Mai, Lê Ãạt vá»›i Bóng Chữ. Thi pháp cá»§a hỠđánh dấu ngõ quặt trong thÆ¡ hiện đại. Ở miá»n Nam, tháng 10 - 1956, tạp chà Sáng Tạo ra Ä‘á»i tại Sà igòn như má»™t sá»± "nổi loạn", má»™t "chất nổ phá đổ cái cÅ©, tạo dá»±ng cái má»›i". Trên Sáng Tạo xuất hiện những tên tuổi: Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Doãn Quốc Sỹ, Nguyá»…n Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, Duy Thanh, Ngá»c DÅ©ng, Thái Tuấn, Quách Thoại, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyên Sa, Dương Nghiá»…m Máºu, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n ... Há» tạo dá»±ng cái má»›i như thế nà o? Mai Thảo bảo: "Văn há»c nghệ thuáºt mặc nhiên không thể còn là tả chân Nguyá»…n Công Hoan, lãng mạn lối Thanh Châu, những khái niệm Xuân Thu, những luáºn đỠTá»± Lá»±c ... Những trà o lưu cạn dòng phải nhượng bá»™ rứt thoát cho những ngá»n triá»u lá»›n dáºy thay thế. [...] Cái vấn đỠlá»›n nhất cá»§a chúng ta bây giá», trước sau vẫn là phải là m sao Ä‘oạn tuyệt được hoà n toà n vá»›i những ám ảnh và những tà n tÃch cá»§a quá khứ [...]. Công tác chặt đứt vá»›i những trói buá»™c cÅ© phải được đặt lên hà ng đầu ... và thÆ¡ bây giá» là thÆ¡ tá»± do"(1). Ở bình diện khác, Thanh Tâm Tuyá»n định nghÄ©a nổi loạn: "Nổi loạn là má»™t hà nh động đòi được gia nháºp Ä‘á»i sống: Kẻ nô lệ đòi quyá»n sống như những ngưá»i tá»± do. Như thế nổi loạn là điá»u kiện sáng tạo." Trên thá»±c tế, có thể nói Sáng Tạo đã là m được "ngá»n triá»u lá»›n" trong thá»i Ä‘iểm 50 - 60, tương tá»± như Tá»± Lá»±c Văn Ãoà n những năm 39 - 45: Thổi nguồn gió má»›i và o thá»i đại cá»§a há», thay đổi bá»™ mặt văn há»c nghệ thuáºt. Vá» ná»™i dung cá»§a thay đổi, khi viết "Ãặt Nguyá»…n Xuân Sanh lên đỉnh cao cá»§a đưá»ng cong", Trần Thanh Hiệp muốn tiếp tục công việc mà Xuân Thu Nhã Táºp đã thá» nghiệm những năm 40 trong sáng tác: đưa tá»± do và o thÆ¡, và o nghệ thuáºt. Sáng Tạo đã thà nh công trong việc hiện đại hóa văn há»c, Ä‘em hai dòng mạch lá»›n cá»§a thế ká»· XX và o văn há»c Việt: Dòng hiện sinh và dòng siêu thá»±c, vá»›i những tÃnh chất ná»n tảng: Hoà i nghi và Má»™ng tưởng. Vá» văn xuôi và tiểu luáºn, xuất hiện những tiêu đỠchÃnh trong văn há»c hiện đại, chá»§ yếu biện chứng cá»§a Sartre: 1. Ãặt lại vấn đỠtác phẩm (oeuvre). Có thể có tác phẩm văn há»c hay không? Có thể có má»™t cuốn tiểu thuyết, má»™t kịch bản, má»™t bà i thÆ¡ được không? Chữ nghÄ©a có giá trị gì? Ãặt lại vấn đỠviết (écriture). Viết như thế nà o? Lối viết kể chuyện, có cốt truyện, và cả lối viết hiện thá»±c, tả chân kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng ... đã lá»—i thá»i vì không đạt tá»›i táºn cùng tÃnh cách chÃnh xác và xác thá»±c. Bếp Lá»a cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n là má»™t và dụ vá» cách viết, cách đặt lại vấn đỠviết. 2. Tác phẩm mở: tác phẩm không còn mục Ä‘Ãch hướng dẫn ngưá»i Ä‘á»c tá»›i má»™t chá»§ Ä‘Ãch như luân lý, đạo đức, triết há»c, văn chương, xã há»™i, v.v... nữa. Tác phẩm không cần kết luáºn, mà tác phẩm trình bầy má»™t biện chứng, má»™t thẩm mỹ cá»§a sá»± dang dở, mở cá»a cho những suy nghÄ© khác và sẵn sà ng chỠđón những nối tiếp vá» sau (Bếp Lá»a cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n, Tháng Giêng Cá» Non, Bản Chúc Thư Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i cá»§a Mai Thảo ...). 3. TÃnh chất biến dạng cá»§a tác phẩm: tác giả không còn là chứng nhân biện há»™ (témoin de la défense) kiểu Gide, mà trở thà nh chứng nhân không thể loại trừ (témoin inéliminable), kiểu Sartre, chứng nhân nằm trong diá»…n biến, chao đảo vá»›i hoà n cảnh, chịu sá»± chia phối cá»§a các áp lá»±c ná»™i tâm cÅ©ng như ngoại cảnh (Tâm trong Bếp Lá»a cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n). 4. ÃÆ°a vai trò cá»§a nháºn thức (perception) và o tác phẩm. Tác phẩm không còn nhiệm vụ khÆ¡i gợi cảm xúc và là m má»§i lòng theo nghÄ©a lãng mạn, mà tác phẩm gây ná»—i Ä‘au, gây khó chịu bằng nháºn thức (thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n). 5. Xuất hiện hình thức mỉa mai, châm biếm hiện đại (ironie moderne) kiểu Sartre, Beckett, thay thế lối châm biếm lãng mạn (ironie romantique), kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng. Dạng thức nà y cay độc hÆ¡n vì ngưá»i viết không ở ngoà i để ghi nháºn hiện thá»±c mà ở ngay trong cuá»™c, diá»…u mình, cưá»i mình. Lối tá»± trà o nà y rải rác trong các tác phẩm cá»§a những ngưá»i cùng thá»i vá»›i Sáng Tạo như Túy Hồng, Nhã Ca, Trần Thị Ngh, ... gá»i nôm na là sá»± "chá»c quê" chÃnh mình. 6. TÃnh cách dấn thân cá»§a
ngưá»i nghệ sÄ© trong sáng tạo và trong cuá»™c sống, thể
hiện trên hai mặt:
7. Hoà i nghi: trên tất cả là hư vô, không có gì hết (Mai Thảo: Bản Chúc Thư Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i, Ta Thấy Hình Ta Những Miếu Ãá»n). 8. Dòng mạch siêu thá»±c hòa hợp má»™ng và o Ä‘á»i, mở những ngưỡng cá»a má»›i cho sáng tác: Ä‘áºp vỡ bức mà n kiểm duyệt cá»§a lý trÃ, cá»§a ý thức xã há»™i, tìm đến bá» sâu cá»§a tâm hồn ẩn dấu trong phần tiá»m thức và vô thức, nâng cao vai trò cá»§a tưởng tượng, tìm ra những phương pháp tạo hình má»›i cho thÆ¡ và há»a, mở thêm má»™t cánh cá»a nữa vá» phÃa Tá»± do. Sáng Tạo đã nắm bắt được luồng sinh khà ấy và đem và o văn há»c Việt.Tháng 9/95 |
© 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]