Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

XII. Sáng Tạo


     Trong khoảng thá»i gian từ 45 đến 54, những xu hướng muốn làm má»›i văn há»c nghệ thuật Ä‘á»u bị cản trở, Nguyá»…n Xuân Sanh trở vá» vá»›i thÆ¡ má»›i, Tô Ngá»c Vân vẽ tranh tuyên truyá»n, Nguyá»…n Ãình Thi cÅ©ng làm thÆ¡ khuôn khổ, Văn Cao im lặng, ...

     Sá»± đòi há»i tá»± do sáng tác và đổi má»›i tư duy văn há»c trổi dậy sau ngày chia đôi đất nước. Miá»n Bắc xuất hiện phong trào Nhân Văn Giai Phẩm, vá»›i ý thức cải tạo toàn diện Ä‘á»i sống con ngưá»i, dân chá»§ hóa đất nước và tá»± do sáng tác. Riêng trong địa hạt thi ca, những nhà thÆ¡ như Hoàng Cầm, Trần Dần và nhất là Lê Ãạt còn muốn Ä‘oạn tuyệt vá»›i thÆ¡ má»›i để bước vào thÆ¡ hiện đại.

     Nhưng há» thất bại và phong trào Nhân Văn Giai Phẩm bị dẹp tan. Mãi đến những năm 90, Ãặng Ãình Hưng và Lê Ãạt má»›i lại được phép xuất hiện trên văn đàn. Ãặng Ãình Hưng vá»›i Bến Lạ và Ô Mai, Lê Ãạt vá»›i Bóng Chữ. Thi pháp cá»§a hỠđánh dấu ngõ quặt trong thÆ¡ hiện đại.

     Ở miá»n Nam, tháng 10 - 1956, tạp chí Sáng Tạo ra Ä‘á»i tại Sàigòn như má»™t sá»± "nổi loạn", má»™t "chất nổ phá đổ cái cÅ©, tạo dá»±ng cái má»›i". Trên Sáng Tạo xuất hiện những tên tuổi: Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Doãn Quốc Sỹ, Nguyá»…n Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, Duy Thanh, Ngá»c DÅ©ng, Thái Tuấn, Quách Thoại, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyên Sa, Dương Nghiá»…m Mậu, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n ...

     Há» tạo dá»±ng cái má»›i như thế nào? Mai Thảo bảo: "Văn há»c nghệ thuật mặc nhiên không thể còn là tả chân Nguyá»…n Công Hoan, lãng mạn lối Thanh Châu, những khái niệm Xuân Thu, những luận đỠTá»± Lá»±c ... Những trào lưu cạn dòng phải nhượng bá»™ rứt thoát cho những ngá»n triá»u lá»›n dậy thay thế. [...] Cái vấn đỠlá»›n nhất cá»§a chúng ta bây giá», trước sau vẫn là phải làm sao Ä‘oạn tuyệt được hoàn toàn vá»›i những ám ảnh và những tàn tích cá»§a quá khứ [...]. Công tác chặt đứt vá»›i những trói buá»™c cÅ© phải được đặt lên hàng đầu ... và thÆ¡ bây giá» là thÆ¡ tá»± do"(1). Ở bình diện khác, Thanh Tâm Tuyá»n định nghÄ©a nổi loạn: "Nổi loạn là má»™t hành động đòi được gia nhập Ä‘á»i sống: Kẻ nô lệ đòi quyá»n sống như những ngưá»i tá»± do. Như thế nổi loạn là Ä‘iá»u kiện sáng tạo."

     Trên thá»±c tế, có thể nói Sáng Tạo đã làm được "ngá»n triá»u lá»›n" trong thá»i Ä‘iểm 50 - 60, tương tá»± như Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn những năm 39 - 45: Thổi nguồn gió má»›i vào thá»i đại cá»§a há», thay đổi bá»™ mặt văn há»c nghệ thuật.

     Vá» ná»™i dung cá»§a thay đổi, khi viết "Ãặt Nguyá»…n Xuân Sanh lên đỉnh cao cá»§a đưá»ng cong", Trần Thanh Hiệp muốn tiếp tục công việc mà Xuân Thu Nhã Tập đã thá»­ nghiệm những năm 40 trong sáng tác: đưa tá»± do vào thÆ¡, vào nghệ thuật. Sáng Tạo đã thành công trong việc hiện đại hóa văn há»c, Ä‘em hai dòng mạch lá»›n cá»§a thế ká»· XX vào văn há»c Việt: Dòng hiện sinh và dòng siêu thá»±c, vá»›i những tính chất ná»n tảng: Hoài nghi và Má»™ng tưởng.

 Vá» văn xuôi và tiểu luận, xuất hiện những tiêu đỠchính trong văn há»c hiện đại, chá»§ yếu biện chứng cá»§a Sartre:

1. Ãặt lại vấn đỠtác phẩm (oeuvre). Có thể có tác phẩm văn há»c hay không? Có thể có má»™t cuốn tiểu thuyết, má»™t kịch bản, má»™t bài thÆ¡ được không? Chữ nghÄ©a có giá trị gì? Ãặt lại vấn đỠviết (écriture). Viết như thế nào? Lối viết kể chuyện, có cốt truyện, và cả lối viết hiện thá»±c, tả chân kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng ... đã lá»—i thá»i vì không đạt tá»›i tận cùng tính cách chính xác và xác thá»±c. Bếp Lá»­a cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n là má»™t ví dụ vá» cách viết, cách đặt lại vấn đỠviết.

2. Tác phẩm mở: tác phẩm không còn mục đích hướng dẫn ngưá»i Ä‘á»c tá»›i má»™t chá»§ đích như luân lý, đạo đức, triết há»c, văn chương, xã há»™i, v.v... nữa. Tác phẩm không cần kết luận, mà tác phẩm trình bầy má»™t biện chứng, má»™t thẩm mỹ cá»§a sá»± dang dở, mở cá»­a cho những suy nghÄ© khác và sẵn sàng chỠđón những nối tiếp vá» sau (Bếp Lá»­a cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n, Tháng Giêng Cá» Non, Bản Chúc Thư Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i cá»§a Mai Thảo ...).

3. Tính chất biến dạng cá»§a tác phẩm: tác giả không còn là chứng nhân biện há»™ (témoin de la défense) kiểu Gide, mà trở thành chứng nhân không thể loại trừ (témoin inéliminable), kiểu Sartre, chứng nhân nằm trong diá»…n biến, chao đảo vá»›i hoàn cảnh, chịu sá»± chia phối cá»§a các áp lá»±c ná»™i tâm cÅ©ng như ngoại cảnh (Tâm trong Bếp Lá»­a cá»§a Thanh Tâm Tuyá»n).

4. ÃÆ°a vai trò cá»§a nhận thức (perception) vào tác phẩm. Tác phẩm không còn nhiệm vụ khÆ¡i gợi cảm xúc và làm má»§i lòng theo nghÄ©a lãng mạn, mà tác phẩm gây ná»—i Ä‘au, gây khó chịu bằng nhận thức (thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n).

5. Xuất hiện hình thức mỉa mai, châm biếm hiện đại (ironie moderne) kiểu Sartre, Beckett, thay thế lối châm biếm lãng mạn (ironie romantique), kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng. Dạng thức này cay độc hÆ¡n vì ngưá»i viết không ở ngoài để ghi nhận hiện thá»±c mà ở ngay trong cuá»™c, diá»…u mình, cưá»i mình. Lối tá»± trào này rải rác trong các tác phẩm cá»§a những ngưá»i cùng thá»i vá»›i Sáng Tạo như Túy Hồng, Nhã Ca, Trần Thị Ngh, ... gá»i nôm na là sá»± "chá»c quê" chính mình.

6. Tính cách dấn thân cá»§a ngưá»i nghệ sÄ© trong sáng tạo và trong cuá»™c sống, thể hiện trên hai mặt:
- Chính trị: Chiến sÄ© tá»± do, chống Cá»™ng, truyá»n thống anh hùng (kiểu Malraux) như Trần Thanh Hiệp, Doãn Quốc Sỹ, Thanh Tâm Tuyá»n, ...
- Văn nghệ: Cá»±c lá»±c đổi má»›i, bài trừ cái cÅ©: Chống Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn, đả kích VÅ© Hoàng Chương ... Thái độ "chặt đứt" vá»›i quá khứ, tính cách "nổi loạn" và những tuyên ngôn thái quá làm gai mắt những ngưá»i cá»±u trào như Nguyá»…n Hiến Lê (Ãá»i Viết Văn Cá»§a Tôi), Võ Phiến (Văn Há»c Miá»n Nam).

7. Hoài nghi: trên tất cả là hư vô, không có gì hết (Mai Thảo: Bản Chúc Thư Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i, Ta Thấy Hình Ta Những Miếu Ãá»n).

8. Dòng mạch siêu thá»±c hòa hợp má»™ng vào Ä‘á»i, mở những ngưỡng cá»­a má»›i cho sáng tác: đập vỡ bức màn kiểm duyệt cá»§a lý trí, cá»§a ý thức xã há»™i, tìm đến bá» sâu cá»§a tâm hồn ẩn dấu trong phần tiá»m thức và vô thức, nâng cao vai trò cá»§a tưởng tượng, tìm ra những phương pháp tạo hình má»›i cho thÆ¡ và há»a, mở thêm má»™t cánh cá»­a nữa vá» phía Tá»± do. Sáng Tạo đã nắm bắt được luồng sinh khí ấy và Ä‘em vào văn há»c Việt.Tháng 9/95

Chú thích
(1) Tuyển Tập Sáng Tạo, Sống Mới tái bản tại Hoa Kỳ.

© 1991-1995 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]