Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

XII. Sáng Tạo


     Trong khoảng thá»i gian từ 45 đến 54, những xu hÆ°á»›ng muốn làm má»›i văn há»c nghệ thuật Ä‘á»u bị cản trở, Nguyá»…n Xuân Sanh trở vá» vá»›i thÆ¡ má»›i, Tô Ngá»c Vân vẽ tranh tuyên truyá»n, Nguyá»…n Ãình Thi cÅ©ng làm thÆ¡ khuôn khổ, Văn Cao im lặng, ...

     Sá»± đòi há»i tá»± do sáng tác và đổi má»›i tÆ° duy văn há»c trổi dậy sau ngày chia đôi đất nÆ°á»›c. Miá»n Bắc xuất hiện phong trào Nhân Văn Giai Phẩm, vá»›i ý thức cải tạo toàn diện Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i, dân chủ hóa đất nÆ°á»›c và tá»± do sáng tác. Riêng trong địa hạt thi ca, những nhà thÆ¡ nhÆ° Hoàng Cầm, Trần Dần và nhất là Lê Ãạt còn muốn Ä‘oạn tuyệt vá»›i thÆ¡ má»›i để bÆ°á»›c vào thÆ¡ hiện đại.

     NhÆ°ng há» thất bại và phong trào Nhân Văn Giai Phẩm bị dẹp tan. Mãi đến những năm 90, Ãặng Ãình HÆ°ng và Lê Ãạt má»›i lại được phép xuất hiện trên văn đàn. Ãặng Ãình HÆ°ng vá»›i Bến Lạ và Ô Mai, Lê Ãạt vá»›i Bóng Chữ. Thi pháp của hỠđánh dấu ngõ quặt trong thÆ¡ hiện đại.

     Ở miá»n Nam, tháng 10 - 1956, tạp chí Sáng Tạo ra Ä‘á»i tại Sàigòn nhÆ° má»™t sá»± "nổi loạn", má»™t "chất nổ phá đổ cái cÅ©, tạo dá»±ng cái má»›i". Trên Sáng Tạo xuất hiện những tên tuổi: Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Doãn Quốc Sỹ, Nguyá»…n Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, Duy Thanh, Ngá»c DÅ©ng, Thái Tuấn, Quách Thoại, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyên Sa, DÆ°Æ¡ng Nghiá»…m Mậu, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n ...

     Há» tạo dá»±ng cái má»›i nhÆ° thế nào? Mai Thảo bảo: "Văn há»c nghệ thuật mặc nhiên không thể còn là tả chân Nguyá»…n Công Hoan, lãng mạn lối Thanh Châu, những khái niệm Xuân Thu, những luận Ä‘á» Tá»± Lá»±c ... Những trào lÆ°u cạn dòng phải nhượng bá»™ rứt thoát cho những ngá»n triá»u lá»›n dậy thay thế. [...] Cái vấn Ä‘á» lá»›n nhất của chúng ta bây giá», trÆ°á»›c sau vẫn là phải làm sao Ä‘oạn tuyệt được hoàn toàn vá»›i những ám ảnh và những tàn tích của quá khứ [...]. Công tác chặt đứt vá»›i những trói buá»™c cÅ© phải được đặt lên hàng đầu ... và thÆ¡ bây giá» là thÆ¡ tá»± do"(1). Ở bình diện khác, Thanh Tâm Tuyá»n định nghÄ©a nổi loạn: "Nổi loạn là má»™t hành Ä‘á»™ng đòi được gia nhập Ä‘á»i sống: Kẻ nô lệ đòi quyá»n sống nhÆ° những ngÆ°á»i tá»± do. NhÆ° thế nổi loạn là Ä‘iá»u kiện sáng tạo."

     Trên thá»±c tế, có thể nói Sáng Tạo đã làm được "ngá»n triá»u lá»›n" trong thá»i Ä‘iểm 50 - 60, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn những năm 39 - 45: Thổi nguồn gió má»›i vào thá»i đại của há», thay đổi bá»™ mặt văn há»c nghệ thuật.

     Vá» ná»™i dung của thay đổi, khi viết "Ãặt Nguyá»…n Xuân Sanh lên đỉnh cao của Ä‘Æ°á»ng cong", Trần Thanh Hiệp muốn tiếp tục công việc mà Xuân Thu Nhã Tập đã thá»­ nghiệm những năm 40 trong sáng tác: Ä‘Æ°a tá»± do vào thÆ¡, vào nghệ thuật. Sáng Tạo đã thành công trong việc hiện đại hóa văn há»c, Ä‘em hai dòng mạch lá»›n của thế ká»· XX vào văn há»c Việt: Dòng hiện sinh và dòng siêu thá»±c, vá»›i những tính chất ná»n tảng: Hoài nghi và Má»™ng tưởng.

 Vá» văn xuôi và tiểu luận, xuất hiện những tiêu Ä‘á» chính trong văn há»c hiện đại, chủ yếu biện chứng của Sartre:

1. Ãặt lại vấn Ä‘á» tác phẩm (oeuvre). Có thể có tác phẩm văn há»c hay không? Có thể có má»™t cuốn tiểu thuyết, má»™t kịch bản, má»™t bài thÆ¡ được không? Chữ nghÄ©a có giá trị gì? Ãặt lại vấn Ä‘á» viết (écriture). Viết nhÆ° thế nào? Lối viết kể chuyện, có cốt truyện, và cả lối viết hiện thá»±c, tả chân kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng ... đã lá»—i thá»i vì không đạt tá»›i tận cùng tính cách chính xác và xác thá»±c. Bếp Lá»­a của Thanh Tâm Tuyá»n là má»™t ví dụ vá» cách viết, cách đặt lại vấn Ä‘á» viết.

2. Tác phẩm mở: tác phẩm không còn mục đích hÆ°á»›ng dẫn ngÆ°á»i Ä‘á»c tá»›i má»™t chủ đích nhÆ° luân lý, đạo đức, triết há»c, văn chÆ°Æ¡ng, xã há»™i, v.v... nữa. Tác phẩm không cần kết luận, mà tác phẩm trình bầy má»™t biện chứng, má»™t thẩm mỹ của sá»± dang dở, mở cá»­a cho những suy nghÄ© khác và sẵn sàng chỠđón những nối tiếp vá» sau (Bếp Lá»­a của Thanh Tâm Tuyá»n, Tháng Giêng Cá» Non, Bản Chúc ThÆ° Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i của Mai Thảo ...).

3. Tính chất biến dạng của tác phẩm: tác giả không còn là chứng nhân biện há»™ (témoin de la défense) kiểu Gide, mà trở thành chứng nhân không thể loại trừ (témoin inéliminable), kiểu Sartre, chứng nhân nằm trong diá»…n biến, chao đảo vá»›i hoàn cảnh, chịu sá»± chia phối của các áp lá»±c ná»™i tâm cÅ©ng nhÆ° ngoại cảnh (Tâm trong Bếp Lá»­a của Thanh Tâm Tuyá»n).

4. ÃÆ°a vai trò của nhận thức (perception) vào tác phẩm. Tác phẩm không còn nhiệm vụ khÆ¡i gợi cảm xúc và làm mủi lòng theo nghÄ©a lãng mạn, mà tác phẩm gây ná»—i Ä‘au, gây khó chịu bằng nhận thức (thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n).

5. Xuất hiện hình thức mỉa mai, châm biếm hiện đại (ironie moderne) kiểu Sartre, Beckett, thay thế lối châm biếm lãng mạn (ironie romantique), kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng. Dạng thức này cay Ä‘á»™c hÆ¡n vì ngÆ°á»i viết không ở ngoài để ghi nhận hiện thá»±c mà ở ngay trong cuá»™c, diá»…u mình, cÆ°á»i mình. Lối tá»± trào này rải rác trong các tác phẩm của những ngÆ°á»i cùng thá»i vá»›i Sáng Tạo nhÆ° Túy Hồng, Nhã Ca, Trần Thị Ngh, ... gá»i nôm na là sá»± "chá»c quê" chính mình.

6. Tính cách dấn thân của ngÆ°á»i nghệ sÄ© trong sáng tạo và trong cuá»™c sống, thể hiện trên hai mặt:
- Chính trị: Chiến sÄ© tá»± do, chống Cá»™ng, truyá»n thống anh hùng (kiểu Malraux) nhÆ° Trần Thanh Hiệp, Doãn Quốc Sỹ, Thanh Tâm Tuyá»n, ...
- Văn nghệ: Cá»±c lá»±c đổi má»›i, bài trừ cái cÅ©: Chống Tá»± Lá»±c Văn Ãoàn, đả kích VÅ© Hoàng ChÆ°Æ¡ng ... Thái Ä‘á»™ "chặt đứt" vá»›i quá khứ, tính cách "nổi loạn" và những tuyên ngôn thái quá làm gai mắt những ngÆ°á»i cá»±u trào nhÆ° Nguyá»…n Hiến Lê (Ãá»i Viết Văn Của Tôi), Võ Phiến (Văn Há»c Miá»n Nam).

7. Hoài nghi: trên tất cả là hÆ° vô, không có gì hết (Mai Thảo: Bản Chúc ThÆ° Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i, Ta Thấy Hình Ta Những Miếu Ãá»n).

8. Dòng mạch siêu thá»±c hòa hợp má»™ng vào Ä‘á»i, mở những ngưỡng cá»­a má»›i cho sáng tác: đập vỡ bức màn kiểm duyệt của lý trí, của ý thức xã há»™i, tìm đến bá» sâu của tâm hồn ẩn dấu trong phần tiá»m thức và vô thức, nâng cao vai trò của tưởng tượng, tìm ra những phÆ°Æ¡ng pháp tạo hình má»›i cho thÆ¡ và há»a, mở thêm má»™t cánh cá»­a nữa vá» phía Tá»± do. Sáng Tạo đã nắm bắt được luồng sinh khí ấy và Ä‘em vào văn há»c Việt.Tháng 9/95

Chú thích
(1) Tuyển Tập Sáng Tạo, Sống Mới tái bản tại Hoa Kỳ.

© 1991-1995 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]