Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ XII. Sáng Tạo |
Trong khoảng thá»i gian từ 45 đến 54, những xu hÆ°á»›ng muốn là m má»›i văn há»c nghệ thuáºt Ä‘á»u bị cản trở, Nguyá»…n Xuân Sanh trở vá» vá»›i thÆ¡ má»›i, Tô Ngá»c Vân vẽ tranh tuyên truyá»n, Nguyá»…n Ãình Thi cÅ©ng là m thÆ¡ khuôn khổ, Văn Cao im lặng, ... Sá»± đòi há»i tá»± do sáng tác và đổi má»›i tÆ° duy văn há»c trổi dáºy sau ngà y chia đôi đất nÆ°á»›c. Miá»n Bắc xuất hiện phong trà o Nhân Văn Giai Phẩm, vá»›i ý thức cải tạo toà n diện Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i, dân chủ hóa đất nÆ°á»›c và tá»± do sáng tác. Riêng trong địa hạt thi ca, những nhà thÆ¡ nhÆ° Hoà ng Cầm, Trần Dần và nhất là Lê Ãạt còn muốn Ä‘oạn tuyệt vá»›i thÆ¡ má»›i để bÆ°á»›c và o thÆ¡ hiện đại. NhÆ°ng há» thất bại và phong trà o Nhân Văn Giai Phẩm bị dẹp tan. Mãi đến những năm 90, Ãặng Ãình HÆ°ng và Lê Ãạt má»›i lại được phép xuất hiện trên văn Ä‘Ã n. Ãặng Ãình HÆ°ng vá»›i Bến Lạ và Ô Mai, Lê Ãạt vá»›i Bóng Chữ. Thi pháp của hỠđánh dấu ngõ quặt trong thÆ¡ hiện đại. Ở miá»n Nam, tháng 10 - 1956, tạp chà Sáng Tạo ra Ä‘á»i tại Sà igòn nhÆ° má»™t sá»± "nổi loạn", má»™t "chất nổ phá đổ cái cÅ©, tạo dá»±ng cái má»›i". Trên Sáng Tạo xuất hiện những tên tuổi: Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyá»n, Doãn Quốc Sỹ, Nguyá»…n Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, Duy Thanh, Ngá»c DÅ©ng, Thái Tuấn, Quách Thoại, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyên Sa, DÆ°Æ¡ng Nghiá»…m Máºu, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n ... Há» tạo dá»±ng cái má»›i nhÆ° thế nà o? Mai Thảo bảo: "Văn há»c nghệ thuáºt mặc nhiên không thể còn là tả chân Nguyá»…n Công Hoan, lãng mạn lối Thanh Châu, những khái niệm Xuân Thu, những luáºn Ä‘á» Tá»± Lá»±c ... Những trà o lÆ°u cạn dòng phải nhượng bá»™ rứt thoát cho những ngá»n triá»u lá»›n dáºy thay thế. [...] Cái vấn Ä‘á» lá»›n nhất của chúng ta bây giá», trÆ°á»›c sau vẫn là phải là m sao Ä‘oạn tuyệt được hoà n toà n vá»›i những ám ảnh và những tà n tÃch của quá khứ [...]. Công tác chặt đứt vá»›i những trói buá»™c cÅ© phải được đặt lên hà ng đầu ... và thÆ¡ bây giá» là thÆ¡ tá»± do"(1). Ở bình diện khác, Thanh Tâm Tuyá»n định nghÄ©a nổi loạn: "Nổi loạn là má»™t hà nh Ä‘á»™ng đòi được gia nháºp Ä‘á»i sống: Kẻ nô lệ đòi quyá»n sống nhÆ° những ngÆ°á»i tá»± do. NhÆ° thế nổi loạn là điá»u kiện sáng tạo." Trên thá»±c tế, có thể nói Sáng Tạo đã là m được "ngá»n triá»u lá»›n" trong thá»i Ä‘iểm 50 - 60, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° Tá»± Lá»±c Văn Ãoà n những năm 39 - 45: Thổi nguồn gió má»›i và o thá»i đại của há», thay đổi bá»™ mặt văn há»c nghệ thuáºt. Vá» ná»™i dung của thay đổi, khi viết "Ãặt Nguyá»…n Xuân Sanh lên đỉnh cao của Ä‘Æ°á»ng cong", Trần Thanh Hiệp muốn tiếp tục công việc mà Xuân Thu Nhã Táºp đã thá» nghiệm những năm 40 trong sáng tác: Ä‘Æ°a tá»± do và o thÆ¡, và o nghệ thuáºt. Sáng Tạo đã thà nh công trong việc hiện đại hóa văn há»c, Ä‘em hai dòng mạch lá»›n của thế ká»· XX và o văn há»c Việt: Dòng hiện sinh và dòng siêu thá»±c, vá»›i những tÃnh chất ná»n tảng: Hoà i nghi và Má»™ng tưởng. Vá» văn xuôi và tiểu luáºn, xuất hiện những tiêu Ä‘á» chÃnh trong văn há»c hiện đại, chủ yếu biện chứng của Sartre: 1. Ãặt lại vấn Ä‘á» tác phẩm (oeuvre). Có thể có tác phẩm văn há»c hay không? Có thể có má»™t cuốn tiểu thuyết, má»™t kịch bản, má»™t bà i thÆ¡ được không? Chữ nghÄ©a có giá trị gì? Ãặt lại vấn Ä‘á» viết (écriture). Viết nhÆ° thế nà o? Lối viết kể chuyện, có cốt truyện, và cả lối viết hiện thá»±c, tả chân kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng ... đã lá»—i thá»i vì không đạt tá»›i táºn cùng tÃnh cách chÃnh xác và xác thá»±c. Bếp Lá»a của Thanh Tâm Tuyá»n là má»™t và dụ vá» cách viết, cách đặt lại vấn Ä‘á» viết. 2. Tác phẩm mở: tác phẩm không còn mục Ä‘Ãch hÆ°á»›ng dẫn ngÆ°á»i Ä‘á»c tá»›i má»™t chủ Ä‘Ãch nhÆ° luân lý, đạo đức, triết há»c, văn chÆ°Æ¡ng, xã há»™i, v.v... nữa. Tác phẩm không cần kết luáºn, mà tác phẩm trình bầy má»™t biện chứng, má»™t thẩm mỹ của sá»± dang dở, mở cá»a cho những suy nghÄ© khác và sẵn sà ng chỠđón những nối tiếp vá» sau (Bếp Lá»a của Thanh Tâm Tuyá»n, Tháng Giêng Cá» Non, Bản Chúc ThÆ° Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i của Mai Thảo ...). 3. TÃnh chất biến dạng của tác phẩm: tác giả không còn là chứng nhân biện há»™ (témoin de la défense) kiểu Gide, mà trở thà nh chứng nhân không thể loại trừ (témoin inéliminable), kiểu Sartre, chứng nhân nằm trong diá»…n biến, chao đảo vá»›i hoà n cảnh, chịu sá»± chia phối của các áp lá»±c ná»™i tâm cÅ©ng nhÆ° ngoại cảnh (Tâm trong Bếp Lá»a của Thanh Tâm Tuyá»n). 4. ÃÆ°a vai trò của nháºn thức (perception) và o tác phẩm. Tác phẩm không còn nhiệm vụ khÆ¡i gợi cảm xúc và là m mủi lòng theo nghÄ©a lãng mạn, mà tác phẩm gây ná»—i Ä‘au, gây khó chịu bằng nháºn thức (thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n). 5. Xuất hiện hình thức mỉa mai, châm biếm hiện đại (ironie moderne) kiểu Sartre, Beckett, thay thế lối châm biếm lãng mạn (ironie romantique), kiểu Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng. Dạng thức nà y cay Ä‘á»™c hÆ¡n vì ngÆ°á»i viết không ở ngoà i để ghi nháºn hiện thá»±c mà ở ngay trong cuá»™c, diá»…u mình, cÆ°á»i mình. Lối tá»± trà o nà y rải rác trong các tác phẩm của những ngÆ°á»i cùng thá»i vá»›i Sáng Tạo nhÆ° Túy Hồng, Nhã Ca, Trần Thị Ngh, ... gá»i nôm na là sá»± "chá»c quê" chÃnh mình. 6. TÃnh cách dấn thân của
ngÆ°á»i nghệ sÄ© trong sáng tạo và trong cuá»™c sống, thể
hiện trên hai mặt:
7. Hoà i nghi: trên tất cả là hÆ° vô, không có gì hết (Mai Thảo: Bản Chúc ThÆ° Trên Ngá»n Ãỉnh Trá»i, Ta Thấy Hình Ta Những Miếu Ãá»n). 8. Dòng mạch siêu thá»±c hòa hợp má»™ng và o Ä‘á»i, mở những ngưỡng cá»a má»›i cho sáng tác: Ä‘áºp vỡ bức mà n kiểm duyệt của lý trÃ, của ý thức xã há»™i, tìm đến bá» sâu của tâm hồn ẩn dấu trong phần tiá»m thức và vô thức, nâng cao vai trò của tưởng tượng, tìm ra những phÆ°Æ¡ng pháp tạo hình má»›i cho thÆ¡ và há»a, mở thêm má»™t cánh cá»a nữa vá» phÃa Tá»± do. Sáng Tạo đã nắm bắt được luồng sinh khà ấy và đem và o văn há»c Việt.Tháng 9/95 |
© 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]