Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

X. Dòng mạch siêu thực trong thơ hiện đại

    Hai chữ tá»± do tiá»m ẩn trong sáng tác. NhÆ°ng thÆ¡ và tá»± do là hai ngÆ°á»i bạn Ä‘Æ°á»ng không hoà thuận vì chính cấu trúc vần Ä‘iệu và niêm luật của thi ca đã phần nào gò ép, cưỡng bức tá»± do.
     à thức sáng tạo thúc con ngÆ°á»i tìm cái má»›i, và ý thức tá»± do dục nhà thÆ¡ đạp đổ những gò ép cưỡng bức của vần Ä‘iệu, niêm luật để tìm đến má»™t vùng đất má»›i mà thÆ¡ và tá»± do có thể sống chung hoà bình.
     Khuynh hÆ°á»›ng phá rào trở thành má»™t phong cách sáng tạo nằm trong quy luật đổi thay của trá»i đất và thế hệ nào cÅ©ng có những nhà thÆ¡ bá» rÆ¡i thá»i đại mình để làm tiá»n trạm cho ngÆ°á»i tÆ°Æ¡ng lai (tiếng của Breton). Nguyá»…n Trãi, má»™t tâm hồn avant-garde, cách đây năm thế ká»· đã viết:
  Tuổi già, tóc bạc, cái râu bạc
  Nhà  ngặt, đèn xanh, con mắt xanh
hoặc:
  Con cá» quẩy - rượu đầy bầu
  Ãòi non nÆ°á»›c - chÆ¡i quản dầu
  Ãạp áng mây - ôm bó củi
  Ngồi bên suối - gác cần câu.
     Bất chấp trắc bằng, thÆ¡ Nguyá»…n Trãi sảng khoái, tá»± do, thoát tục, mang những hình ảnh má»›i lạ, ngang tàng, vừa không thể, vừa không tưởng lại má»™ng tưởng nhÆ° đạp áng mây, đòi non nÆ°á»›c mà bốn thế ká»· sau, Breton định nghÄ©a đó là ngôn ngữ "siêu thá»±c".

     Những tâm hồn "nổi loạn" cá nhân nhÆ° Nguyá»…n Trãi, Kim Thánh Thán, ... thÆ°á»ng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c, khó Ä‘em lại sá»± thay đổi toàn diện bá»™ mặt văn há»c. Cuối thế ká»· XIX, đầu thế ká»· XX, dÆ°á»ng nhÆ° khát vá»ng đổi má»›i của con ngÆ°á»i đã chín muồi, nên khi Mallarmé ở Pháp vận Ä‘á»™ng thay đổi ngôn ngữ (changer la langue), hô hào "đụng đến câu thÆ¡"(touché au vers), vá»›i hình ảnh những hoàng hôn trắng (les crépuscules blancs) ... và Guillaume Apollinaire tiên phong làm thÆ¡ phá cách thì hầu nhÆ° có má»™t cố gắng tập thể xô đẩy bức thành kiên cố mà niêm luật đã áp đặt lên thi ca trong suốt 20 thế ká»·.

     Tác nhân chính của những phá phách, đảo lá»™n trật tá»± là André Breton, ngÆ°á»i sáng lập trÆ°á»ng phái siêu thá»±c, năm 1920, năm Apollinaire qua Ä‘á»i.

     Khởi Ä‘iểm từ lý thuyết phân tâm của Freud vá» mÆ¡ (rêve), Breton định vị lại vai trò của mÆ¡ trong Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i. Trong Manifestes du Surréalisme (Tuyên ngôn siêu thá»±c), Breton luận rằng: Ãối vá»›i con ngÆ°á»i, tổng số thá»i gian sống trong mÆ¡ (rêve), kể cả ngủ, không thua gì tổng số thá»i gian sống trong thá»±c (tức là thức, réveil). MÆ¡ và thá»±c (hay thức) tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng và đối chá»i nhÆ° đêm vá»›i ngày. Ãêm đôi khi còn "khôn" hÆ¡n ngày, đêm "khuyên" ngày (La nuit porte conseil). Breton phát hiện những nghiệm lý:

 - MÆ¡ là hiện tượng liên tục và có tổ chức.
 - Sá»± mÆ¡ tưởng đến má»™t hình bóng đã qua trong Ä‘á»i, chẳng qua chỉ là sá»± bắc cầu giữa quá khứ và hiện tại bằng hành lang má»™ng tưởng.
 - Vấn Ä‘á» "có thể" hoặc "không thể" không còn là ná»—i ám ảnh của con ngÆ°á»i nữa. Tất cả Ä‘á»u có thể xẩy ra (tout est possible).
 - Sá»± sống chung giữa mÆ¡ và thá»±c trở nên má»™t thá»±c tế tuyệt đối. Thá»±c tế ấy Breton gá»i là siêu thá»±c và Ä‘Æ°a ra định nghÄ©a:
 " Siêu thá»±c là thao tác tá»± Ä‘á»™ng thuần túy tâm linh, qua đó con ngÆ°á»i diá»…n tả bằng lá»i nói, bằng chữ viết hoặc bằng cách này hay cách khác; hoạt Ä‘á»™ng thá»±c của tÆ° tưởng. Là bài chính tả mà tÆ° tưởng Ä‘á»c ra, vắng má»i kiểm soát của lý trí và ở ngoài vòng quan tâm thẩm mỹ hay đạo đức" (1).
      Vá» mặt triết há»c, siêu thá»±c -cá»™ng hưởng giữa mÆ¡ và thá»±c- dá»±a trên sá»± tin tưởng vào má»™t thá»±c tế cao hÆ¡n má»™t số hình thức liên tưởng khác đã không màng đến mãnh lá»±c của mÆ¡ má»™ng - trò chÆ¡i vô vụ lợi của tÆ° tưởng. Ãối vá»›i Breton, con ngÆ°á»i bị giam hãm trong sá»± kiểm duyệt của lý trí, ngụp lặn trong những lá» thói rập khuôn của ngôn ngữ sáo mòn mà há» nặn ra. Tác hợp má»™ng và thá»±c là đập vỡ bức tÆ°á»ng ngăn đôi con ngÆ°á»i vá»›i phần vô thức, để tìm thấy toàn bá»™ quyá»n lá»±c của tri năng trong sáng tạo.

    Breton kể má»™t giai thoại vá» mình: Má»™t hôm, trÆ°á»›c khi ngủ, tôi chợt nghÄ© ra má»™t câu, đại loại: "Il y a un homme coupé en deux par la fenêtre" (có má»™t ngÆ°á»i bị cá»­a sổ cắt làm hai). Tôi sững sá» vì thấy mình vừa tìm ra má»™t hình ảnh lạ và hiếm, rất thÆ¡, nếu xét kỹ thì đó chỉ là hình ảnh má»™t ngÆ°á»i nghiêng mình qua cá»­a sổ.

    Và Breton kết luận: Chất thÆ¡ được hình thành qua những hình ảnh thoạt nhìn có tính cách phi lý cao Ä‘á»™, nhÆ°ng sau khi khảo sát kỹ càng, tính cách phi lý lui dần, nhÆ°á»ng chá»— cho những gì có thể chấp nhận được. Siêu thá»±c là má»™t thể cách nhìn cuá»™c Ä‘á»i không giống những khuôn sáo cÅ©. Reverdy viết: Dans le ruisseau il y a une chanson qui coule (trong suối có má»™t bài hát chảy). Le jour s'est déplié comme une nappe blanche (ngày mở ra nhÆ° má»™t tấm khăn trắng). Lautrémont viết: Rubis de champagne (hồng ngá»c champagne) .... Từ đó, siêu thá»±c hình thành má»™t phÆ°Æ¡ng pháp tạo hình má»›i, không giống vá»›i những phÆ°Æ¡ng cách tạo hình cổ Ä‘iển.

     Trong nghệ thuật cổ Ä‘iển và lãng mạn, hình ảnh được cấu tạo bằng những phép tu từ nhÆ° ẩn dụ, hoán dụ, Ä‘á» dụ (Synecdocque), châm biếm, nói quá, nói nhún, ... Trong siêu thá»±c,sá»± gần gụi của những thá»±c thể vô cùng xa nhau nẩy ra ánh lá»­a, bùng lên hình ảnh. Sá»± kết hợp này thÆ°á»ng không thuận lý và bị lý trí phản kích. Mặc kệ. Nhà thÆ¡ cứ tiến, cứ sáng tạo những hình ảnh Ä‘á»™c đáo, không tưởng, trải rá»™ng chất thÆ¡ trong lượng ảnh và chất ảnh, trong cõi má»™ng-thá»±c, thá»±c-má»™ng của mình(2).
     Ãể tạo hình, nhà thÆ¡ có thể dùng má»i thủ pháp, kể cả lá»±a cắt những chữ tình cá» trên báo, đặt cạnh nhau, (nếu cần thì giữ đúng cú pháp). Vá»›i lối cắt dán nhÆ° thế, Breton sáng chế ra những hình ảnh lạ lùng nhÆ°: Un éclat de rire de saphir dans l'ỵle de Ceylan (má»™t tiếng cÆ°á»i lam ngá»c trên đảo Tích Lan)... Thủ pháp "cắt dán" này không chỉ giá»›i hạn trong thÆ¡ mà còn lan sang các ngành nghệ thuật tạo hình khác, chủ yếu trong há»™i há»a siêu thá»±c của Picasso, Chagall, Matisse ...

    Breton tuyên bố: "Hình ảnh đã làm chủ lý trí", và tâm hồn siêu thá»±c giúp con ngÆ°á»i trở vá» thá»i Ä‘iểm tÆ°Æ¡i đẹp nhất của tuổi thÆ¡ vá»›i những sinh vật kỳ thú mà óc tưởng tượng có thể sáng tạo ra nhÆ°: éléphants à la tête de femme (voi đầu đàn bà), lions volants (sÆ° tá»­ bay) hay poisson soluble (cá tan). Những hình ảnh kỳ lạ này thoạt trông rất phi lý, nhÆ°ng phân tích kỹ, chúng phản ảnh thá»±c tại trong chiá»u sâu: Con cá tan, poisson soluble của Breton, chẳng qua chỉ là hình ảnh của con ngÆ°á»i qua bóng hình thi sÄ©, vừa cá biệt: Breton cầm tinh con cá, vừa phổ quát: con ngÆ°á»i nào chẳng tan trong dòng tÆ° tưởng của chính mình.

     Những "quái thai" đầu ngÆ°á»i mình thú trong tranh của Max Ernst, Picasso, Dali, ... phản ảnh toàn diện phần ngÆ°á»i và phần thú cá»™ng sinh trong má»—i sinh vật.
 Nghệ thuật tạo hình cổ Ä‘iển (trong há»a và thÆ¡), dá»±a trên thiên nhiên và vật thể, nhÆ° má»™t toàn bá»™ hoàn chỉnh nhìn từ phiá ngoài. Nghệ thuật siêu thá»±c mở cá»­a vào ná»™i giá»›i của vật thể và Ä‘á» nghị: chữ nghÄ©a, mầu sắc, hình thái ... tác hợp vá»›i nhau theo má»™t luật chÆ¡i má»›i ... mở đầu má»™t phong cách má»›i trong sáng tác và ảnh hưởng đến tÆ° duy nghệ thuật trong suốt thế ká»· XX.

     Vá» mặt thá»±c tế, nhóm siêu thá»±c có những hành Ä‘á»™ng "ngược Ä‘á»i": Saint Pol Roux trÆ°á»›c khi Ä‘i ngủ, treo bảng trÆ°á»›c cá»­a "Thi sÄ© Ä‘ang làm việc". Trong thá»i kỳ ngủ(L'époque des sommeils), Robert Desnos "ngủ", nhÆ°ng viết và nói (ảnh chụp trong cuốn Nadja của Breton). Những hình ảnh này có vẻ trái khoáy đối vá»›i chúng ta, nhÆ°ng thật ra không xa thá»±c tế của giá»›i cầm bút: Những lá»i hay, ý đẹp thÆ°á»ng phát xuất vỠđêm. Nhất Linh chuyên viết từ ná»­a đêm đến sáng. Nguyá»…n Hiến Lê luôn có giấy bút túc trá»±c bên giÆ°á»ng. Hoàng Cầm kể rằng bài thÆ¡ Lá Diêu Bông được "má»™t giá»ng Ä‘á»c" cho ông nghe trong giấc ngủ. Và nhÆ° Desnos, Kim Trá»ng cÅ©ng đã sống những phút giây "siêu thá»±c" vá»›i Thúy Kiá»u qua ngá»n bút Nguyá»…n Du:

  Sinh vừa tá»±a án thiu thiu
  Dở chiá»u nhÆ° tỉnh, dở chiá»u nhÆ° mê
  Tiếng sen khẽ Ä‘á»™ng giấc hòe
  Bóng trăng đã xế, hoa lê lại gần
  Bâng khuâng đỉnh giáp non thần
  Còn ngá» giấc má»™ng đêm xuân mÆ¡ màng!
     Siêu thá»±c vừa là má»™t khám phá, vừa là má»™t nhận thức vá» thá»±c tại má»™ng ảo trong thÆ¡ và trong cuá»™c sống; và thi nhân, không nhiá»u thì ít, Ä‘a mang tính chất siêu thá»±c trong ngÆ°á»i.
 
  Trống Tràng Thành lung lay bóng nguyệt
  Khói Cam Tuyá»n má» mịt thức mây
là những câu thÆ¡ siêu thá»±c. Và Cung Oán Ngâm Khúc "siêu thá»±c" hÆ¡n Chinh Phụ Ngâm. Nguyá»…n Gia Thiá»u vào má»™ng nhiá»u hÆ¡n Nguyá»…n Du và Ãặng Trần Côn; thÆ¡ Ôn NhÆ° Hầu óng ánh những hình ảnh huyá»n ảo và không tưởng:
  HÆ¡i thê lÆ°Æ¡ng lạnh ngắt song phi huỳnh (3)

  Cầu Thệ thủy (4) ngồi trÆ¡ cổ Ä‘á»™
  Quán Thu Phong (5) đứng rÅ© tà huy.

 Ã”n NhÆ° Hầu có những câu thÆ¡ siêu thá»±c tuyệt bút:
  Chiếc thuyá»n bào ảnh lô xô gập ghá»nh
  ...
  Ai Ä‘em nhân ảnh nhuốm mùi tà dÆ°Æ¡ng?
 Trong thi ca của chúng ta,
từ Nguyễn Du: Vầng trăng ai xẻ làm đôi?
đến Hàn Mặc Tử: Có ai nuốt ánh trăng vàng?
rồi Xuân Diệu: Trăng Ä‘Ä©a ngá»c giữa mâm trá»i huyá»n bí
tới Hoàng Cầm: Chuồn chuồn khiêng nắng sang sông
từ Phạm Duy: Tìm trên mây xa khơi có áo dài khăn cưới
đến Trịnh Công Sơn: Tuổi buồn đi trong hư vô
ngÆ°á»i nghệ sÄ© xÆ°a và nay đã gặp nhau trong sáng tạo, trong những hình ảnh siêu thá»±c, lung linh, ảo hoặc, chao đảo giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa có thể và không thể, giữa nghệ thuật và cuá»™c Ä‘á»i.

    Nói nhÆ° thế không có nghÄ©a phủ nhận những đóng góp của Breton và của nhóm siêu thá»±c. NgÆ°á»i xÆ°a lá»c chữ, đã hình, vô tình mà "siêu thá»±c". Breton khám phá và hệ thống hóa hiện tượng giao lÆ°u giữa mÆ¡ và thá»±c để tìm ra phÆ°Æ¡ng pháp tạo hình má»›i dá»±a trên căn bản tá»± do tuyệt đối trong cách chắp nối và lá»±a chá»n các yếu tố ghép hình. Ãó là má»™t trong những khác biệt căn bản giữa thÆ¡ cổ Ä‘iển và thÆ¡ hiện đại.Paris, tháng 8/1995

Chú thích
(1)Automatisme psychique pur par lequel on se propose d'exprimer, soit verbalement, soit par écrit, soit de toute autre manière, le fonctionnement réel de la pensée. Dictée par la pensée, en l'absence de tout contrôle exercé par la raison, en dehors de toute préoccupation esthétique ou morale. [Manifestes du surréalisme] André Breton.
(2) Reverdy cho rằng: Ãặc tính của má»™t hình ảnh Ä‘á»™c đáo phát xuất từ sá»± gần cận ngẫu nhiên của hai thá»±c tế rất xa nhau. Và Breton cá»±c Ä‘oan hÆ¡n: Ãối vá»›i tôi, hình ảnh mạnh nhất là khi nó trình bày cấp Ä‘á»™ tá»± do (le degré d'arbitraire) cao nhất. Reverdy và Breton đã phần nào nói lên bí quyết tạo hình của siêu thá»±c.
(3) Phi huỳnh: đom đóm.
(4) Thệ thủy: nước chảy.
(5) Thu phing: gió thu.
 

© 1991-1995 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]