Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ X. Dòng mạch siêu thực trong thơ hiện đại |
Hai chữ tự
do tiá»m ẩn trong sáng tác. Nhưng thÆ¡ và tá»±
do là hai ngưá»i bạn đưá»ng không hoà thuáºn vì chÃnh
cấu trúc vần Ä‘iệu và niêm luáºt cá»§a thi ca đã phần nà o
gò ép, cưỡng bức tự do.
à thức sáng tạo thúc con ngưá»i tìm cái má»›i, và ý thức tá»± do dục nhà thÆ¡ đạp đổ những gò ép cưỡng bức cá»§a vần Ä‘iệu, niêm luáºt để tìm đến má»™t vùng đất má»›i mà thÆ¡ và tá»± do có thể sống chung hoà bình. Khuynh hướng phá rà o trở thà nh má»™t phong cách sáng tạo nằm trong quy luáºt đổi thay cá»§a trá»i đất và thế hệ nà o cÅ©ng có những nhà thÆ¡ bá» rÆ¡i thá»i đại mình để là m tiá»n trạm cho ngưá»i tương lai (tiếng cá»§a Breton). Nguyá»…n Trãi, má»™t tâm hồn avant-garde, cách đây năm thế ká»· đã viết: Tuổi già , tóc bạc, cái râu bạchoặc: Con cá» quẩy - rượu đầy bầuBất chấp trắc bằng, thÆ¡ Nguyá»…n Trãi sảng khoái, tá»± do, thoát tục, mang những hình ảnh má»›i lạ, ngang tà ng, vừa không thể, vừa không tưởng lại má»™ng tưởng như đạp áng mây, đòi non nước mà bốn thế ká»· sau, Breton định nghÄ©a đó là ngôn ngữ "siêu thá»±c". Những tâm hồn "nổi loạn" cá nhân như Nguyá»…n Trãi, Kim Thánh Thán, ... thưá»ng đơn độc, khó Ä‘em lại sá»± thay đổi toà n diện bá»™ mặt văn há»c. Cuối thế ká»· XIX, đầu thế ká»· XX, dưá»ng như khát vá»ng đổi má»›i cá»§a con ngưá»i đã chÃn muồi, nên khi Mallarmé ở Pháp váºn động thay đổi ngôn ngữ (changer la langue), hô hà o "đụng đến câu thÆ¡"(touché au vers), vá»›i hình ảnh những hoà ng hôn trắng (les crépuscules blancs) ... và Guillaume Apollinaire tiên phong là m thÆ¡ phá cách thì hầu như có má»™t cố gắng táºp thể xô đẩy bức thà nh kiên cố mà niêm luáºt đã áp đặt lên thi ca trong suốt 20 thế ká»·. Tác nhân chÃnh cá»§a những phá phách, đảo lá»™n tráºt tá»± là André Breton, ngưá»i sáng láºp trưá»ng phái siêu thá»±c, năm 1920, năm Apollinaire qua Ä‘á»i. Khởi Ä‘iểm từ lý thuyết phân tâm cá»§a Freud vá» mÆ¡ (rêve), Breton định vị lại vai trò cá»§a mÆ¡ trong Ä‘á»i sống con ngưá»i. Trong Manifestes du Surréalisme (Tuyên ngôn siêu thá»±c), Breton luáºn rằng: Ãối vá»›i con ngưá»i, tổng số thá»i gian sống trong mÆ¡ (rêve), kể cả ngá»§, không thua gì tổng số thá»i gian sống trong thá»±c (tức là thức, réveil). MÆ¡ và thá»±c (hay thức) tương đương và đối chá»i như đêm vá»›i ngà y. Ãêm đôi khi còn "khôn" hÆ¡n ngà y, đêm "khuyên" ngà y (La nuit porte conseil). Breton phát hiện những nghiệm lý: - MÆ¡ là hiện tượng liên tục và có tổ chức.Vá» mặt triết há»c, siêu thá»±c -cá»™ng hưởng giữa mÆ¡ và thá»±c- dá»±a trên sá»± tin tưởng và o má»™t thá»±c tế cao hÆ¡n má»™t số hình thức liên tưởng khác đã không mà ng đến mãnh lá»±c cá»§a mÆ¡ má»™ng - trò chÆ¡i vô vụ lợi cá»§a tư tưởng. Ãối vá»›i Breton, con ngưá»i bị giam hãm trong sá»± kiểm duyệt cá»§a lý trÃ, ngụp lặn trong những lá» thói ráºp khuôn cá»§a ngôn ngữ sáo mòn mà há» nặn ra. Tác hợp má»™ng và thá»±c là đáºp vỡ bức tưá»ng ngăn đôi con ngưá»i vá»›i phần vô thức, để tìm thấy toà n bá»™ quyá»n lá»±c cá»§a tri năng trong sáng tạo. Breton kể má»™t giai thoại vá» mình: Má»™t hôm, trước khi ngá»§, tôi chợt nghÄ© ra má»™t câu, đại loại: "Il y a un homme coupé en deux par la fenêtre" (có má»™t ngưá»i bị cá»a sổ cắt là m hai). Tôi sững sá» vì thấy mình vừa tìm ra má»™t hình ảnh lạ và hiếm, rất thÆ¡, nếu xét kỹ thì đó chỉ là hình ảnh má»™t ngưá»i nghiêng mình qua cá»a sổ. Và Breton kết luáºn: Chất thÆ¡ được hình thà nh qua những hình ảnh thoạt nhìn có tÃnh cách phi lý cao độ, nhưng sau khi khảo sát kỹ cà ng, tÃnh cách phi lý lui dần, nhưá»ng chá»— cho những gì có thể chấp nháºn được. Siêu thá»±c là má»™t thể cách nhìn cuá»™c Ä‘á»i không giống những khuôn sáo cÅ©. Reverdy viết: Dans le ruisseau il y a une chanson qui coule (trong suối có má»™t bà i hát chảy). Le jour s'est déplié comme une nappe blanche (ngà y mở ra như má»™t tấm khăn trắng). Lautrémont viết: Rubis de champagne (hồng ngá»c champagne) .... Từ đó, siêu thá»±c hình thà nh má»™t phương pháp tạo hình má»›i, không giống vá»›i những phương cách tạo hình cổ Ä‘iển. Trong nghệ
thuáºt cổ Ä‘iển và lãng mạn, hình ảnh được cấu tạo
bằng những phép tu từ như ẩn dụ, hoán dụ, đỠdụ (Synecdocque),
châm biếm, nói quá, nói nhún, ... Trong siêu thực,sự
gần gụi của những thực thể vô cùng xa nhau nẩy
ra ánh lá»a, bùng lên hình ảnh. Sá»± kết hợp nà y thưá»ng
không thuáºn lý và bị lý trà phản kÃch. Mặc kệ. Nhà thÆ¡
cứ tiến, cứ sáng tạo những hình ảnh độc đáo, không
tưởng, trải rộng chất thơ trong lượng ảnh và chất ảnh,
trong cõi mộng-thực, thực-mộng của mình(2).
Breton tuyên bố: "Hình ảnh đã là m chá»§ lý trÃ", và tâm hồn siêu thá»±c giúp con ngưá»i trở vá» thá»i Ä‘iểm tươi đẹp nhất cá»§a tuổi thÆ¡ vá»›i những sinh váºt kỳ thú mà óc tưởng tượng có thể sáng tạo ra như: éléphants à la tête de femme (voi đầu đà n bà ), lions volants (sư tá» bay) hay poisson soluble (cá tan). Những hình ảnh kỳ lạ nà y thoạt trông rất phi lý, nhưng phân tÃch kỹ, chúng phản ảnh thá»±c tại trong chiá»u sâu: Con cá tan, poisson soluble cá»§a Breton, chẳng qua chỉ là hình ảnh cá»§a con ngưá»i qua bóng hình thi sÄ©, vừa cá biệt: Breton cầm tinh con cá, vừa phổ quát: con ngưá»i nà o chẳng tan trong dòng tư tưởng cá»§a chÃnh mình. Những
"quái thai" đầu ngưá»i mình thú trong tranh cá»§a Max Ernst, Picasso,
Dali, ... phản ảnh toà n diện phần ngưá»i và phần thú cá»™ng
sinh trong má»—i sinh váºt.
Vá» mặt thá»±c tế, nhóm siêu thá»±c có những hà nh động "ngược Ä‘á»i": Saint Pol Roux trước khi Ä‘i ngá»§, treo bảng trước cá»a "Thi sÄ© Ä‘ang là m việc". Trong thá»i kỳ ngá»§(L'époque des sommeils), Robert Desnos "ngá»§", nhưng viết và nói (ảnh chụp trong cuốn Nadja cá»§a Breton). Những hình ảnh nà y có vẻ trái khoáy đối vá»›i chúng ta, nhưng tháºt ra không xa thá»±c tế cá»§a giá»›i cầm bút: Những lá»i hay, ý đẹp thưá»ng phát xuất vỠđêm. Nhất Linh chuyên viết từ ná»a đêm đến sáng. Nguyá»…n Hiến Lê luôn có giấy bút túc trá»±c bên giưá»ng. Hoà ng Cầm kể rằng bà i thÆ¡ Lá Diêu Bông được "má»™t giá»ng Ä‘á»c" cho ông nghe trong giấc ngá»§. Và như Desnos, Kim Trá»ng cÅ©ng đã sống những phút giây "siêu thá»±c" vá»›i Thúy Kiá»u qua ngá»n bút Nguyá»…n Du: Sinh vừa tá»±a án thiu thiuSiêu thá»±c vừa là má»™t khám phá, vừa là má»™t nháºn thức vá» thá»±c tại má»™ng ảo trong thÆ¡ và trong cuá»™c sống; và thi nhân, không nhiá»u thì Ãt, Ä‘a mang tÃnh chất siêu thá»±c trong ngưá»i. Trống Trà ng Thà nh lung lay bóng nguyệtlà những câu thÆ¡ siêu thá»±c. Và Cung Oán Ngâm Khúc "siêu thá»±c" hÆ¡n Chinh Phụ Ngâm. Nguyá»…n Gia Thiá»u và o má»™ng nhiá»u hÆ¡n Nguyá»…n Du và Ãặng Trần Côn; thÆ¡ Ôn Như Hầu óng ánh những hình ảnh huyá»n ảo và không tưởng: HÆ¡i thê lương lạnh ngắt song phi huỳnh (3)Ôn Như Hầu có những câu thÆ¡ siêu thá»±c tuyệt bút: Chiếc thuyá»n bà o ảnh lô xô gáºp ghá»nhTrong thi ca cá»§a chúng ta, từ Nguyá»…n Du: Vầng trăng ai xẻ là m đôi?ngưá»i nghệ sÄ© xưa và nay đã gặp nhau trong sáng tạo, trong những hình ảnh siêu thá»±c, lung linh, ảo hoặc, chao đảo giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa có thể và không thể, giữa nghệ thuáºt và cuá»™c Ä‘á»i. Nói như thế không có nghÄ©a phá»§ nháºn những đóng góp cá»§a Breton và cá»§a nhóm siêu thá»±c. Ngưá»i xưa lá»c chữ, đã hình, vô tình mà "siêu thá»±c". Breton khám phá và hệ thống hóa hiện tượng giao lưu giữa mÆ¡ và thá»±c để tìm ra phương pháp tạo hình má»›i dá»±a trên căn bản tá»± do tuyệt đối trong cách chắp nối và lá»±a chá»n các yếu tố ghép hình. Ãó là má»™t trong những khác biệt căn bản giữa thÆ¡ cổ Ä‘iển và thÆ¡ hiện đại.Paris, tháng 8/1995 |
(1)Automatisme psychique pur par lequel on se propose d'exprimer, soit verbalement, soit par écrit, soit de toute autre manière, le fonctionnement réel de la pensée. Dictée par la pensée, en l'absence de tout contrôle exercé par la raison, en dehors de toute préoccupation esthétique ou morale. [Manifestes du surréalisme] André Breton. (2) Reverdy cho rằng: Ãặc tÃnh cá»§a má»™t hình ảnh độc đáo phát xuất từ sá»± gần cáºn ngẫu nhiên cá»§a hai thá»±c tế rất xa nhau. Và Breton cá»±c Ä‘oan hÆ¡n: Ãối vá»›i tôi, hình ảnh mạnh nhất là khi nó trình bà y cấp độ tá»± do (le degré d'arbitraire) cao nhất. Reverdy và Breton đã phần nà o nói lên bà quyết tạo hình cá»§a siêu thá»±c. (3) Phi huỳnh: Ä‘om đóm. (4) Thệ thá»§y: nước chảy. (5) Thu phing: gió thu. © 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]