Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

X. Dòng mạch siêu thực trong thơ hiện đại

    Hai chữ tá»± do tiá»m ẩn trong sáng tác. Nhưng thÆ¡ và tá»± do là hai ngưá»i bạn đưá»ng không hoà thuận vì chính cấu trúc vần Ä‘iệu và niêm luật cá»§a thi ca đã phần nào gò ép, cưỡng bức tá»± do.
     à thức sáng tạo thúc con ngưá»i tìm cái má»›i, và ý thức tá»± do dục nhà thÆ¡ đạp đổ những gò ép cưỡng bức cá»§a vần Ä‘iệu, niêm luật để tìm đến má»™t vùng đất má»›i mà thÆ¡ và tá»± do có thể sống chung hoà bình.
     Khuynh hướng phá rào trở thành má»™t phong cách sáng tạo nằm trong quy luật đổi thay cá»§a trá»i đất và thế hệ nào cÅ©ng có những nhà thÆ¡ bá» rÆ¡i thá»i đại mình để làm tiá»n trạm cho ngưá»i tương lai (tiếng cá»§a Breton). Nguyá»…n Trãi, má»™t tâm hồn avant-garde, cách đây năm thế ká»· đã viết:
  Tuổi già, tóc bạc, cái râu bạc
  Nhà  ngặt, đèn xanh, con mắt xanh
hoặc:
  Con cá» quẩy - rượu đầy bầu
  Ãòi non nước - chÆ¡i quản dầu
  Ãạp áng mây - ôm bó cá»§i
  Ngồi bên suối - gác cần câu.
     Bất chấp trắc bằng, thÆ¡ Nguyá»…n Trãi sảng khoái, tá»± do, thoát tục, mang những hình ảnh má»›i lạ, ngang tàng, vừa không thể, vừa không tưởng lại má»™ng tưởng như đạp áng mây, đòi non nước mà bốn thế ká»· sau, Breton định nghÄ©a đó là ngôn ngữ "siêu thá»±c".

     Những tâm hồn "nổi loạn" cá nhân như Nguyá»…n Trãi, Kim Thánh Thán, ... thưá»ng đơn độc, khó Ä‘em lại sá»± thay đổi toàn diện bá»™ mặt văn há»c. Cuối thế ká»· XIX, đầu thế ká»· XX, dưá»ng như khát vá»ng đổi má»›i cá»§a con ngưá»i đã chín muồi, nên khi Mallarmé ở Pháp vận động thay đổi ngôn ngữ (changer la langue), hô hào "đụng đến câu thÆ¡"(touché au vers), vá»›i hình ảnh những hoàng hôn trắng (les crépuscules blancs) ... và Guillaume Apollinaire tiên phong làm thÆ¡ phá cách thì hầu như có má»™t cố gắng tập thể xô đẩy bức thành kiên cố mà niêm luật đã áp đặt lên thi ca trong suốt 20 thế ká»·.

     Tác nhân chính cá»§a những phá phách, đảo lá»™n trật tá»± là André Breton, ngưá»i sáng lập trưá»ng phái siêu thá»±c, năm 1920, năm Apollinaire qua Ä‘á»i.

     Khởi Ä‘iểm từ lý thuyết phân tâm cá»§a Freud vá» mÆ¡ (rêve), Breton định vị lại vai trò cá»§a mÆ¡ trong Ä‘á»i sống con ngưá»i. Trong Manifestes du Surréalisme (Tuyên ngôn siêu thá»±c), Breton luận rằng: Ãối vá»›i con ngưá»i, tổng số thá»i gian sống trong mÆ¡ (rêve), kể cả ngá»§, không thua gì tổng số thá»i gian sống trong thá»±c (tức là thức, réveil). MÆ¡ và thá»±c (hay thức) tương đương và đối chá»i như đêm vá»›i ngày. Ãêm đôi khi còn "khôn" hÆ¡n ngày, đêm "khuyên" ngày (La nuit porte conseil). Breton phát hiện những nghiệm lý:

 - MÆ¡ là hiện tượng liên tục và có tổ chức.
 - Sá»± mÆ¡ tưởng đến má»™t hình bóng đã qua trong Ä‘á»i, chẳng qua chỉ là sá»± bắc cầu giữa quá khứ và hiện tại bằng hành lang má»™ng tưởng.
 - Vấn đỠ"có thể" hoặc "không thể" không còn là ná»—i ám ảnh cá»§a con ngưá»i nữa. Tất cả Ä‘á»u có thể xẩy ra (tout est possible).
 - Sá»± sống chung giữa mÆ¡ và thá»±c trở nên má»™t thá»±c tế tuyệt đối. Thá»±c tế ấy Breton gá»i là siêu thá»±c và đưa ra định nghÄ©a:
 " Siêu thá»±c là thao tác tá»± động thuần túy tâm linh, qua đó con ngưá»i diá»…n tả bằng lá»i nói, bằng chữ viết hoặc bằng cách này hay cách khác; hoạt động thá»±c cá»§a tư tưởng. Là bài chính tả mà tư tưởng Ä‘á»c ra, vắng má»i kiểm soát cá»§a lý trí và ở ngoài vòng quan tâm thẩm mỹ hay đạo đức" (1).
      Vá» mặt triết há»c, siêu thá»±c -cá»™ng hưởng giữa mÆ¡ và thá»±c- dá»±a trên sá»± tin tưởng vào má»™t thá»±c tế cao hÆ¡n má»™t số hình thức liên tưởng khác đã không màng đến mãnh lá»±c cá»§a mÆ¡ má»™ng - trò chÆ¡i vô vụ lợi cá»§a tư tưởng. Ãối vá»›i Breton, con ngưá»i bị giam hãm trong sá»± kiểm duyệt cá»§a lý trí, ngụp lặn trong những lá» thói rập khuôn cá»§a ngôn ngữ sáo mòn mà há» nặn ra. Tác hợp má»™ng và thá»±c là đập vỡ bức tưá»ng ngăn đôi con ngưá»i vá»›i phần vô thức, để tìm thấy toàn bá»™ quyá»n lá»±c cá»§a tri năng trong sáng tạo.

    Breton kể má»™t giai thoại vá» mình: Má»™t hôm, trước khi ngá»§, tôi chợt nghÄ© ra má»™t câu, đại loại: "Il y a un homme coupé en deux par la fenêtre" (có má»™t ngưá»i bị cá»­a sổ cắt làm hai). Tôi sững sá» vì thấy mình vừa tìm ra má»™t hình ảnh lạ và hiếm, rất thÆ¡, nếu xét kỹ thì đó chỉ là hình ảnh má»™t ngưá»i nghiêng mình qua cá»­a sổ.

    Và Breton kết luận: Chất thÆ¡ được hình thành qua những hình ảnh thoạt nhìn có tính cách phi lý cao độ, nhưng sau khi khảo sát kỹ càng, tính cách phi lý lui dần, nhưá»ng chá»— cho những gì có thể chấp nhận được. Siêu thá»±c là má»™t thể cách nhìn cuá»™c Ä‘á»i không giống những khuôn sáo cÅ©. Reverdy viết: Dans le ruisseau il y a une chanson qui coule (trong suối có má»™t bài hát chảy). Le jour s'est déplié comme une nappe blanche (ngày mở ra như má»™t tấm khăn trắng). Lautrémont viết: Rubis de champagne (hồng ngá»c champagne) .... Từ đó, siêu thá»±c hình thành má»™t phương pháp tạo hình má»›i, không giống vá»›i những phương cách tạo hình cổ Ä‘iển.

     Trong nghệ thuật cổ Ä‘iển và lãng mạn, hình ảnh được cấu tạo bằng những phép tu từ như ẩn dụ, hoán dụ, đỠdụ (Synecdocque), châm biếm, nói quá, nói nhún, ... Trong siêu thá»±c,sá»± gần gụi cá»§a những thá»±c thể vô cùng xa nhau nẩy ra ánh lá»­a, bùng lên hình ảnh. Sá»± kết hợp này thưá»ng không thuận lý và bị lý trí phản kích. Mặc kệ. Nhà thÆ¡ cứ tiến, cứ sáng tạo những hình ảnh độc đáo, không tưởng, trải rá»™ng chất thÆ¡ trong lượng ảnh và chất ảnh, trong cõi má»™ng-thá»±c, thá»±c-má»™ng cá»§a mình(2).
     Ãể tạo hình, nhà thÆ¡ có thể dùng má»i thá»§ pháp, kể cả lá»±a cắt những chữ tình cá» trên báo, đặt cạnh nhau, (nếu cần thì giữ đúng cú pháp). Vá»›i lối cắt dán như thế, Breton sáng chế ra những hình ảnh lạ lùng như: Un éclat de rire de saphir dans l'ỵle de Ceylan (má»™t tiếng cưá»i lam ngá»c trên đảo Tích Lan)... Thá»§ pháp "cắt dán" này không chỉ giá»›i hạn trong thÆ¡ mà còn lan sang các ngành nghệ thuật tạo hình khác, chá»§ yếu trong há»™i há»a siêu thá»±c cá»§a Picasso, Chagall, Matisse ...

    Breton tuyên bố: "Hình ảnh đã làm chá»§ lý trí", và tâm hồn siêu thá»±c giúp con ngưá»i trở vá» thá»i Ä‘iểm tươi đẹp nhất cá»§a tuổi thÆ¡ vá»›i những sinh vật kỳ thú mà óc tưởng tượng có thể sáng tạo ra như: éléphants à la tête de femme (voi đầu đàn bà), lions volants (sư tá»­ bay) hay poisson soluble (cá tan). Những hình ảnh kỳ lạ này thoạt trông rất phi lý, nhưng phân tích kỹ, chúng phản ảnh thá»±c tại trong chiá»u sâu: Con cá tan, poisson soluble cá»§a Breton, chẳng qua chỉ là hình ảnh cá»§a con ngưá»i qua bóng hình thi sÄ©, vừa cá biệt: Breton cầm tinh con cá, vừa phổ quát: con ngưá»i nào chẳng tan trong dòng tư tưởng cá»§a chính mình.

     Những "quái thai" đầu ngưá»i mình thú trong tranh cá»§a Max Ernst, Picasso, Dali, ... phản ảnh toàn diện phần ngưá»i và phần thú cá»™ng sinh trong má»—i sinh vật.
 Nghệ thuật tạo hình cổ Ä‘iển (trong há»a và thÆ¡), dá»±a trên thiên nhiên và vật thể, như má»™t toàn bá»™ hoàn chỉnh nhìn từ phiá ngoài. Nghệ thuật siêu thá»±c mở cá»­a vào ná»™i giá»›i cá»§a vật thể và đỠnghị: chữ nghÄ©a, mầu sắc, hình thái ... tác hợp vá»›i nhau theo má»™t luật chÆ¡i má»›i ... mở đầu má»™t phong cách má»›i trong sáng tác và ảnh hưởng đến tư duy nghệ thuật trong suốt thế ká»· XX.

     Vá» mặt thá»±c tế, nhóm siêu thá»±c có những hành động "ngược Ä‘á»i": Saint Pol Roux trước khi Ä‘i ngá»§, treo bảng trước cá»­a "Thi sÄ© Ä‘ang làm việc". Trong thá»i kỳ ngá»§(L'époque des sommeils), Robert Desnos "ngá»§", nhưng viết và nói (ảnh chụp trong cuốn Nadja cá»§a Breton). Những hình ảnh này có vẻ trái khoáy đối vá»›i chúng ta, nhưng thật ra không xa thá»±c tế cá»§a giá»›i cầm bút: Những lá»i hay, ý đẹp thưá»ng phát xuất vỠđêm. Nhất Linh chuyên viết từ ná»­a đêm đến sáng. Nguyá»…n Hiến Lê luôn có giấy bút túc trá»±c bên giưá»ng. Hoàng Cầm kể rằng bài thÆ¡ Lá Diêu Bông được "má»™t giá»ng Ä‘á»c" cho ông nghe trong giấc ngá»§. Và như Desnos, Kim Trá»ng cÅ©ng đã sống những phút giây "siêu thá»±c" vá»›i Thúy Kiá»u qua ngá»n bút Nguyá»…n Du:

  Sinh vừa tá»±a án thiu thiu
  Dở chiá»u như tỉnh, dở chiá»u như mê
  Tiếng sen khẽ động giấc hòe
  Bóng trăng đã xế, hoa lê lại gần
  Bâng khuâng đỉnh giáp non thần
  Còn ngá» giấc má»™ng đêm xuân mÆ¡ màng!
     Siêu thá»±c vừa là má»™t khám phá, vừa là má»™t nhận thức vá» thá»±c tại má»™ng ảo trong thÆ¡ và trong cuá»™c sống; và thi nhân, không nhiá»u thì ít, Ä‘a mang tính chất siêu thá»±c trong ngưá»i.
 
  Trống Tràng Thành lung lay bóng nguyệt
  Khói Cam Tuyá»n má» mịt thức mây
là những câu thÆ¡ siêu thá»±c. Và Cung Oán Ngâm Khúc "siêu thá»±c" hÆ¡n Chinh Phụ Ngâm. Nguyá»…n Gia Thiá»u vào má»™ng nhiá»u hÆ¡n Nguyá»…n Du và Ãặng Trần Côn; thÆ¡ Ôn Như Hầu óng ánh những hình ảnh huyá»n ảo và không tưởng:
  HÆ¡i thê lương lạnh ngắt song phi huỳnh (3)

  Cầu Thệ thá»§y (4) ngồi trÆ¡ cổ độ
  Quán Thu Phong (5) đứng rÅ© tà huy.

 Ã”n Như Hầu có những câu thÆ¡ siêu thá»±c tuyệt bút:
  Chiếc thuyá»n bào ảnh lô xô gập ghá»nh
  ...
  Ai Ä‘em nhân ảnh nhuốm mùi tà dương?
 Trong thi ca cá»§a chúng ta,
từ Nguyễn Du: Vầng trăng ai xẻ làm đôi?
đến Hàn Mặc Tử: Có ai nuốt ánh trăng vàng?
rồi Xuân Diệu: Trăng đĩa ngá»c giữa mâm trá»i huyá»n bí
tới Hoàng Cầm: Chuồn chuồn khiêng nắng sang sông
từ Phạm Duy: Tìm trên mây xa khơi có áo dài khăn cưới
đến Trịnh Công Sơn: Tuổi buồn đi trong hư vô
ngưá»i nghệ sÄ© xưa và nay đã gặp nhau trong sáng tạo, trong những hình ảnh siêu thá»±c, lung linh, ảo hoặc, chao đảo giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa có thể và không thể, giữa nghệ thuật và cuá»™c Ä‘á»i.

    Nói như thế không có nghÄ©a phá»§ nhận những đóng góp cá»§a Breton và cá»§a nhóm siêu thá»±c. Ngưá»i xưa lá»c chữ, đã hình, vô tình mà "siêu thá»±c". Breton khám phá và hệ thống hóa hiện tượng giao lưu giữa mÆ¡ và thá»±c để tìm ra phương pháp tạo hình má»›i dá»±a trên căn bản tá»± do tuyệt đối trong cách chắp nối và lá»±a chá»n các yếu tố ghép hình. Ãó là má»™t trong những khác biệt căn bản giữa thÆ¡ cổ Ä‘iển và thÆ¡ hiện đại.Paris, tháng 8/1995

Chú thích
(1)Automatisme psychique pur par lequel on se propose d'exprimer, soit verbalement, soit par écrit, soit de toute autre manière, le fonctionnement réel de la pensée. Dictée par la pensée, en l'absence de tout contrôle exercé par la raison, en dehors de toute préoccupation esthétique ou morale. [Manifestes du surréalisme] André Breton.
(2) Reverdy cho rằng: Ãặc tính cá»§a má»™t hình ảnh độc đáo phát xuất từ sá»± gần cận ngẫu nhiên cá»§a hai thá»±c tế rất xa nhau. Và Breton cá»±c Ä‘oan hÆ¡n: Ãối vá»›i tôi, hình ảnh mạnh nhất là khi nó trình bày cấp độ tá»± do (le degré d'arbitraire) cao nhất. Reverdy và Breton đã phần nào nói lên bí quyết tạo hình cá»§a siêu thá»±c.
(3) Phi huỳnh: đom đóm.
(4) Thệ thủy: nước chảy.
(5) Thu phing: gió thu.
 

© 1991-1995 Thụy Khuê



Trở Vá»   ]