Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ X. Dòng mạch siêu thực trong thơ hiện đại |
Hai chữ tự
do tiá»m ẩn trong sáng tác. NhÆ°ng thÆ¡ và tá»±
do là hai ngÆ°á»i bạn Ä‘Æ°á»ng không hoà thuáºn vì chÃnh
cấu trúc vần Ä‘iệu và niêm luáºt của thi ca đã phần nà o
gò ép, cưỡng bức tự do.
à thức sáng tạo thúc con ngÆ°á»i tìm cái má»›i, và ý thức tá»± do dục nhà thÆ¡ đạp đổ những gò ép cưỡng bức của vần Ä‘iệu, niêm luáºt để tìm đến má»™t vùng đất má»›i mà thÆ¡ và tá»± do có thể sống chung hoà bình. Khuynh hÆ°á»›ng phá rà o trở thà nh má»™t phong cách sáng tạo nằm trong quy luáºt đổi thay của trá»i đất và thế hệ nà o cÅ©ng có những nhà thÆ¡ bá» rÆ¡i thá»i đại mình để là m tiá»n trạm cho ngÆ°á»i tÆ°Æ¡ng lai (tiếng của Breton). Nguyá»…n Trãi, má»™t tâm hồn avant-garde, cách đây năm thế ká»· đã viết: Tuổi già , tóc bạc, cái râu bạchoặc: Con cá» quẩy - rượu đầy bầuBất chấp trắc bằng, thÆ¡ Nguyá»…n Trãi sảng khoái, tá»± do, thoát tục, mang những hình ảnh má»›i lạ, ngang tà ng, vừa không thể, vừa không tưởng lại má»™ng tưởng nhÆ° đạp áng mây, đòi non nÆ°á»›c mà bốn thế ká»· sau, Breton định nghÄ©a đó là ngôn ngữ "siêu thá»±c". Những tâm hồn "nổi loạn" cá nhân nhÆ° Nguyá»…n Trãi, Kim Thánh Thán, ... thÆ°á»ng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c, khó Ä‘em lại sá»± thay đổi toà n diện bá»™ mặt văn há»c. Cuối thế ká»· XIX, đầu thế ká»· XX, dÆ°á»ng nhÆ° khát vá»ng đổi má»›i của con ngÆ°á»i đã chÃn muồi, nên khi Mallarmé ở Pháp váºn Ä‘á»™ng thay đổi ngôn ngữ (changer la langue), hô hà o "đụng đến câu thÆ¡"(touché au vers), vá»›i hình ảnh những hoà ng hôn trắng (les crépuscules blancs) ... và Guillaume Apollinaire tiên phong là m thÆ¡ phá cách thì hầu nhÆ° có má»™t cố gắng táºp thể xô đẩy bức thà nh kiên cố mà niêm luáºt đã áp đặt lên thi ca trong suốt 20 thế ká»·. Tác nhân chÃnh của những phá phách, đảo lá»™n tráºt tá»± là André Breton, ngÆ°á»i sáng láºp trÆ°á»ng phái siêu thá»±c, năm 1920, năm Apollinaire qua Ä‘á»i. Khởi Ä‘iểm từ lý thuyết phân tâm của Freud vá» mÆ¡ (rêve), Breton định vị lại vai trò của mÆ¡ trong Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i. Trong Manifestes du Surréalisme (Tuyên ngôn siêu thá»±c), Breton luáºn rằng: Ãối vá»›i con ngÆ°á»i, tổng số thá»i gian sống trong mÆ¡ (rêve), kể cả ngủ, không thua gì tổng số thá»i gian sống trong thá»±c (tức là thức, réveil). MÆ¡ và thá»±c (hay thức) tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng và đối chá»i nhÆ° đêm vá»›i ngà y. Ãêm đôi khi còn "khôn" hÆ¡n ngà y, đêm "khuyên" ngà y (La nuit porte conseil). Breton phát hiện những nghiệm lý: - MÆ¡ là hiện tượng liên tục và có tổ chức.Vá» mặt triết há»c, siêu thá»±c -cá»™ng hưởng giữa mÆ¡ và thá»±c- dá»±a trên sá»± tin tưởng và o má»™t thá»±c tế cao hÆ¡n má»™t số hình thức liên tưởng khác đã không mà ng đến mãnh lá»±c của mÆ¡ má»™ng - trò chÆ¡i vô vụ lợi của tÆ° tưởng. Ãối vá»›i Breton, con ngÆ°á»i bị giam hãm trong sá»± kiểm duyệt của lý trÃ, ngụp lặn trong những lá» thói ráºp khuôn của ngôn ngữ sáo mòn mà há» nặn ra. Tác hợp má»™ng và thá»±c là đáºp vỡ bức tÆ°á»ng ngăn đôi con ngÆ°á»i vá»›i phần vô thức, để tìm thấy toà n bá»™ quyá»n lá»±c của tri năng trong sáng tạo. Breton kể má»™t giai thoại vá» mình: Má»™t hôm, trÆ°á»›c khi ngủ, tôi chợt nghÄ© ra má»™t câu, đại loại: "Il y a un homme coupé en deux par la fenêtre" (có má»™t ngÆ°á»i bị cá»a sổ cắt là m hai). Tôi sững sá» vì thấy mình vừa tìm ra má»™t hình ảnh lạ và hiếm, rất thÆ¡, nếu xét kỹ thì đó chỉ là hình ảnh má»™t ngÆ°á»i nghiêng mình qua cá»a sổ. Và Breton kết luáºn: Chất thÆ¡ được hình thà nh qua những hình ảnh thoạt nhìn có tÃnh cách phi lý cao Ä‘á»™, nhÆ°ng sau khi khảo sát kỹ cà ng, tÃnh cách phi lý lui dần, nhÆ°á»ng chá»— cho những gì có thể chấp nháºn được. Siêu thá»±c là má»™t thể cách nhìn cuá»™c Ä‘á»i không giống những khuôn sáo cÅ©. Reverdy viết: Dans le ruisseau il y a une chanson qui coule (trong suối có má»™t bà i hát chảy). Le jour s'est déplié comme une nappe blanche (ngà y mở ra nhÆ° má»™t tấm khăn trắng). Lautrémont viết: Rubis de champagne (hồng ngá»c champagne) .... Từ đó, siêu thá»±c hình thà nh má»™t phÆ°Æ¡ng pháp tạo hình má»›i, không giống vá»›i những phÆ°Æ¡ng cách tạo hình cổ Ä‘iển. Trong nghệ
thuáºt cổ Ä‘iển và lãng mạn, hình ảnh được cấu tạo
bằng những phép tu từ như ẩn dụ, hoán dụ, đỠdụ (Synecdocque),
châm biếm, nói quá, nói nhún, ... Trong siêu thực,sự
gần gụi của những thực thể vô cùng xa nhau nẩy
ra ánh lá»a, bùng lên hình ảnh. Sá»± kết hợp nà y thÆ°á»ng
không thuáºn lý và bị lý trà phản kÃch. Mặc kệ. Nhà thÆ¡
cứ tiến, cứ sáng tạo những hình ảnh độc đáo, không
tưởng, trải rộng chất thơ trong lượng ảnh và chất ảnh,
trong cõi mộng-thực, thực-mộng của mình(2).
Breton tuyên bố: "Hình ảnh đã là m chủ lý trÃ", và tâm hồn siêu thá»±c giúp con ngÆ°á»i trở vá» thá»i Ä‘iểm tÆ°Æ¡i đẹp nhất của tuổi thÆ¡ vá»›i những sinh váºt kỳ thú mà óc tưởng tượng có thể sáng tạo ra nhÆ°: éléphants à la tête de femme (voi đầu Ä‘Ã n bà ), lions volants (sÆ° tá» bay) hay poisson soluble (cá tan). Những hình ảnh kỳ lạ nà y thoạt trông rất phi lý, nhÆ°ng phân tÃch kỹ, chúng phản ảnh thá»±c tại trong chiá»u sâu: Con cá tan, poisson soluble của Breton, chẳng qua chỉ là hình ảnh của con ngÆ°á»i qua bóng hình thi sÄ©, vừa cá biệt: Breton cầm tinh con cá, vừa phổ quát: con ngÆ°á»i nà o chẳng tan trong dòng tÆ° tưởng của chÃnh mình. Những
"quái thai" đầu ngÆ°á»i mình thú trong tranh của Max Ernst, Picasso,
Dali, ... phản ảnh toà n diện phần ngÆ°á»i và phần thú cá»™ng
sinh trong má»—i sinh váºt.
Vá» mặt thá»±c tế, nhóm siêu thá»±c có những hà nh Ä‘á»™ng "ngược Ä‘á»i": Saint Pol Roux trÆ°á»›c khi Ä‘i ngủ, treo bảng trÆ°á»›c cá»a "Thi sÄ© Ä‘ang là m việc". Trong thá»i kỳ ngủ(L'époque des sommeils), Robert Desnos "ngủ", nhÆ°ng viết và nói (ảnh chụp trong cuốn Nadja của Breton). Những hình ảnh nà y có vẻ trái khoáy đối vá»›i chúng ta, nhÆ°ng tháºt ra không xa thá»±c tế của giá»›i cầm bút: Những lá»i hay, ý đẹp thÆ°á»ng phát xuất vỠđêm. Nhất Linh chuyên viết từ ná»a đêm đến sáng. Nguyá»…n Hiến Lê luôn có giấy bút túc trá»±c bên giÆ°á»ng. Hoà ng Cầm kể rằng bà i thÆ¡ Lá Diêu Bông được "má»™t giá»ng Ä‘á»c" cho ông nghe trong giấc ngủ. Và nhÆ° Desnos, Kim Trá»ng cÅ©ng đã sống những phút giây "siêu thá»±c" vá»›i Thúy Kiá»u qua ngá»n bút Nguyá»…n Du: Sinh vừa tá»±a án thiu thiuSiêu thá»±c vừa là má»™t khám phá, vừa là má»™t nháºn thức vá» thá»±c tại má»™ng ảo trong thÆ¡ và trong cuá»™c sống; và thi nhân, không nhiá»u thì Ãt, Ä‘a mang tÃnh chất siêu thá»±c trong ngÆ°á»i. Trống Trà ng Thà nh lung lay bóng nguyệtlà những câu thÆ¡ siêu thá»±c. Và Cung Oán Ngâm Khúc "siêu thá»±c" hÆ¡n Chinh Phụ Ngâm. Nguyá»…n Gia Thiá»u và o má»™ng nhiá»u hÆ¡n Nguyá»…n Du và Ãặng Trần Côn; thÆ¡ Ôn NhÆ° Hầu óng ánh những hình ảnh huyá»n ảo và không tưởng: HÆ¡i thê lÆ°Æ¡ng lạnh ngắt song phi huỳnh (3)Ôn NhÆ° Hầu có những câu thÆ¡ siêu thá»±c tuyệt bút: Chiếc thuyá»n bà o ảnh lô xô gáºp ghá»nhTrong thi ca của chúng ta, từ Nguyá»…n Du: Vầng trăng ai xẻ là m đôi?ngÆ°á»i nghệ sÄ© xÆ°a và nay đã gặp nhau trong sáng tạo, trong những hình ảnh siêu thá»±c, lung linh, ảo hoặc, chao đảo giữa mÆ¡ và thá»±c, giữa có thể và không thể, giữa nghệ thuáºt và cuá»™c Ä‘á»i. Nói nhÆ° thế không có nghÄ©a phủ nháºn những đóng góp của Breton và của nhóm siêu thá»±c. NgÆ°á»i xÆ°a lá»c chữ, đã hình, vô tình mà "siêu thá»±c". Breton khám phá và hệ thống hóa hiện tượng giao lÆ°u giữa mÆ¡ và thá»±c để tìm ra phÆ°Æ¡ng pháp tạo hình má»›i dá»±a trên căn bản tá»± do tuyệt đối trong cách chắp nối và lá»±a chá»n các yếu tố ghép hình. Ãó là má»™t trong những khác biệt căn bản giữa thÆ¡ cổ Ä‘iển và thÆ¡ hiện đại.Paris, tháng 8/1995 |
(1)Automatisme psychique pur par lequel on se propose d'exprimer, soit verbalement, soit par écrit, soit de toute autre manière, le fonctionnement réel de la pensée. Dictée par la pensée, en l'absence de tout contrôle exercé par la raison, en dehors de toute préoccupation esthétique ou morale. [Manifestes du surréalisme] André Breton. (2) Reverdy cho rằng: Ãặc tÃnh của má»™t hình ảnh Ä‘á»™c đáo phát xuất từ sá»± gần cáºn ngẫu nhiên của hai thá»±c tế rất xa nhau. Và Breton cá»±c Ä‘oan hÆ¡n: Ãối vá»›i tôi, hình ảnh mạnh nhất là khi nó trình bà y cấp Ä‘á»™ tá»± do (le degré d'arbitraire) cao nhất. Reverdy và Breton đã phần nà o nói lên bà quyết tạo hình của siêu thá»±c. (3) Phi huỳnh: Ä‘om đóm. (4) Thệ thủy: nÆ°á»›c chảy. (5) Thu phing: gió thu. © 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]