Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

IX. Phân tích bài Nguyệt Cầm của Xuân Diệu

Nguyệt Cầm
 
A
 

 

Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm
Má»—i giá»t rÆ¡i tàn như lệ ngân.
B
 

 

Mây vắng, trá»i trong, đêm thá»§y tinh
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
Vì nghe nương tử trong câu hát
Ãã chết đêm rằm theo nước xanh.
C

 

Thu lạnh càng thêm nguyệt tá» ngá»i,
Ãàn ghê như nước, lạnh, trá»i Æ¡i ...
Long lanh tiếng sá»i vang vang hận
Trăng nhá»› Tầm Dương, nhạc nhá»› ngưá»i ...
D
 
 
 

 

Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
Xuân Diệu
     Bài Nguyệt Cầm cá»§a Xuân Diệu, ảnh hưởng Tỳ Bà Hành, hòa hợp vá»›i thuyết giao ứng (correspondance) cá»§a Baudelaire, là má»™t bài  thÆ¡ má»›i, âm hưởng cổ Ä‘iển và lãng mạn.

    Xuân Diệu nghe đàn trên sông Hương, trạnh nhá»› hận tình Trương Chi - Mỵ Nương mà làm nên Nguyệt Cầm. Cảm xúc lá»i thÆ¡, Cung Tiến sáng tác Nguyệt Cầm, tình khúc lãng mạn giá trị, mang những cung bậc Tây phương.

     Bài thÆ¡ Nguyệt Cầm thể hiện sá»± giao cảm giữa hương sắc và thanh âm, giữa đất trá»i và cá» cây, giữa vÅ© trụ và con ngưá»i, giữa trần gian và âm cảnh. Nói như Baudelaire: Bởi thÆ¡ và qua thÆ¡, bởi nhạc và qua nhạc mà tâm hồn thoảng thấy những ánh hào quang ẩn sau cõi chết. Ngưá»i thi sÄ© bằng trá»±c giác mẫn cảm nắm bắt giây phút há»™i ngá»™ thiêng liêng giữa thá»±c tại và siêu hình, giữa ná»™i tâm và ngoại giá»›i để đạt tá»›i thăng hoa trong tác phẩm nghệ thuật.
     Chúng ta tìm thấy cấu trúc ná»™i dung trên đây qua sá»± phân tích cấu trúc hình thức.

    Bài Nguyệt Cầm mang những tính chất cÆ¡ bản cá»§a thi ca. Nguyên lý song song xuất hiện liên tục dưới nhiá»u dạng:

 - Vá» mặt hình thức, thÆ¡ 7 chữ, 4 câu, 4 khổ. Trong 112 chữ, có 5 trăng, 2 nguyệt, 4 đàn, 3 lạnh, 3 nhạc, 2 nước v. v.... Ãặc biệt, khổ má»™t (A) có tá»›i 4 trăng, 1 nguyệt, 3 đàn, và trăng là nguyệt, nguyệt là đàn: cả ba Ä‘á»u có thể chung má»™t nghÄ©a. Toàn bài gồm ít nhất 9 nhóm từ song song tương đồng ngữ nghÄ©a:
 
 

thá»§y tinh
-
pha lê - trong
lặng - vắng -
buồn - hận - sầu
ghê - rợn
hỡi - ôi - trá»i Æ¡i
tàn - chết - nhập - hồn
thương - nhớ
 lung linh - long lanh
lệ - giá»t - sương

 - Vá» mặt ná»™i dung, khổ má»™t (A) song song vá»›i khổ ba (C): bầy ra sá»± đối diện (hay ná»™i cảnh) giữa trăng và đàn. Khổ hai (B) song song vá»›i khổ bốn (D): dàn phần ngoại cảnh (thiên nhiên, trá»i đất), và tâm cảnh ngưá»i nghe hoặc ngưá»i ngắm nguyệt cầm.

     Trước hết, nguyệt cầm là gì? Ngay tá»±a đỠđã vô cùng hàm súc. Nguyệt Cầm. Nguyệt và cầm: hai yếu tố tương đồng ngữ nghÄ©a, trùng phùng hình ảnh. Từ vừa đơn, vừa ghép, tuy hai mà có thể trở thành má»™t, hoặc biến hoá đến vô cùng: Trăng là nguyệt, là đàn (đàn hình tròn như trăng), mà còn có thể là ngưá»i kỹ nữ, là thi sÄ©, là anh, là em, là tôi, là ta, ....

 Trên bình diện phân tích hình vị thì như thế. Nhưng nếu xét nguyệt cầm trên bình diện cấu trúc thi ca, sá»± đối xứng và tương đồng ngữ nghÄ©a giữa nguyệt và cầm có thể mở ra những giải thích sau đây:

1. Nếu nhìn nguyệt cầm như một cấu trúc tỉnh lược chủ từ và hư từ, thì Nguyệt cầm là đàn trăng: đàn trăng mở ra ít nhất ba bối cảnh:
 - (đánh) đàn (dưới) trăng
 - (nghe) đàn (dưới) trăng
 - đàn (ngắm) trăng
 Nguyệt cầm còn là trăng đàn: trăng đàn mở ra ba cảnh khác:
 - trăng (đánh) đàn
 - trăng (nghe) đàn
 - trăng ( ngắm) đàn
2. Nếu nhìn nguyệt cầm dưới dạng cấu trúc ẩn dụ, thì Nguyệt có thể là em: Nguyệt cầm = em đàn. Nguyệt cũng có thể là anh, và đàn là em:
 - Anh (nghe) đàn
 - Anh (nghe) em (đàn)
 - Anh (ngắm) đàn
 - Anh (ngắm) em (đàn)
 Tóm lại mưá»i má»™t bối cảnh trên đây có thể hàm ngụ trong hai chữ nguyệt cầm.
     Bước vào bài thÆ¡, câu đầu:
Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
     Hai chữ dây cung mập mỠý nghÄ©a, làm môi giá»›i cho tình và ý. Dây vừa là dây đàn mà cÅ©ng là dây tÆ¡. Cung vừa là cung Hằng, vừa là cung tÆ¡. Câu thÆ¡ đưa ra nhiá»u hình ảnh chập trùng: Trăng nhập vào trăng? Trăng nhập vào dây đàn? Trăng nhập vào cung tÆ¡? Mà trăng là ai? Nếu trăng là anh: Anh nhập vào cung trăng? Anh nhập vào cung đàn? Hay anh nhập vào em? Nguyệt còn đồng âm vá»›i huyệt. "Trăng - nguyệt" -ẩn dụ cổ Ä‘iển- nhá» sá»± táo bạo và mãnh lá»±c cá»§a chữ nhập, vướng mắc vào dây, vương tÆ¡ (ngầm). Trăng đắm trong ẩm ướt cá»§a vùng nguyệt lạnh, gợi lên hình ảnh nồng nàn đầy nhục cảm mà cÅ©ng vô cùng dịu dàng, tế nhị, thanh khiết, mà cÅ©ng có thể là cõi chết, nÆ¡i há»™i ngá»™ cá»§a những âm hồn.

     Chuyển sang câu hai:

Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
tính cách đối xứng giữa trăng thương và thương trăng, trăng nhá»› và nhá»› trăng, tạo nên sức tương ái nhá»› thương - thương nhá»› giữa đôi bên. Sá»± kết hợp vá»›i chữ hỡi - là tiếng gá»i xa, gá»i mà không chắc ngưá»i nghe có nghe tiếng mình không (Trá»i hỡi! làm sao cho khá»i đói. -Hàn Mạc Tá»­) - tạo nên khoảng cách muôn trùng giữa hai đối tượng: trăng và đàn.

     Nếu "Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh" mở ra bối cảnh gần gụi da diết "Trăng nhập đàn" thì "Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần" dẫn đến niá»m nhá»› thương đòi Ä‘oạn, và sá»± phân chia nghìn trùng xa cách giữa đôi bên. Vì thế hai câu thÆ¡ trên trở thành cặp phạm trù song song đối đẳng. Tiếp đến: "Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm" và "Má»—i giá»t rÆ¡i tàn như lệ ngân" có sá»± chuyển Ä‘á»: đàn Ä‘ang từ vị trí khách thể ở hai câu thÆ¡ đầu:

Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
bỗng chuyển sang vị trí chủ thể ở câu 3, câu 4:
Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm
Má»—i giá»t rÆ¡i tàn như lệ ngân (1)
     Nhận xét thứ nhì: Tuy "Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm" vẫn giữ nguyên cấu trúc hình thức như "Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần", nhưng ở đây tÄ©nh từ buồn và lặng đã thay thế động từ, biến trạng thái tÄ©nh thành động, khiến cho mệnh đỠđàn buồn trở nên Ä‘a nghÄ©a: tiếng đàn buồn? ngưá»i đánh đàn buồn? hay đàn Ä‘ang gẩy khúc nhạc buồn?... và đàn lặng cÅ©ng mang những ngụ ý: tiếng đàn lặng Ä‘i? ngưá»i kỹ nữ ngưng đàn? hay khúc nhạc bá»—ng dưng im bặt? ... cho thấy cách tạo hình ở "Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm" khácvá»›i cách tạo hình cá»§a "Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần". Câu thÆ¡ kế tiếp "Má»—i giá»t rÆ¡i tàn như lệ ngân" tiếp tục mô tả tiếng đàn và tâm cảm ngưá»i gẩy đàn. Chữ tàn gieo vào giữa câu thÆ¡ như ná»—i trá»› trêu cá»§a định mệnh. Tàn: Tàn cung? Tàn canh? Tàn phai? mà cÅ©ng có thể là tàn nhẫn, rÆ¡i vào chính giữa câu thÆ¡, chia loan, rẽ thúy, tạo nên những tác dụng:
- Phân chia câu thÆ¡ làm hai vế so sánh: Má»—i giá»t rÆ¡i = như lệ ngân.
- Chia rẽ chá»§ ngữ "giá»t lệ" ra làm hai nhân cách khác, hai hình ảnh khác: giá»t rÆ¡i, lệ ngân.
- Hai hình ảnh này và dư âm này tác động một lần nữa xuống nỗi đau thương ly cách giữa trăng và đàn.
- Tàn còn có nghÄ©a tàn cung là bặt tiếng đàn, là tàn tạ như tiếng đàn rÆ¡i xuống, tan Ä‘i, vỡ ra ... như khối hận tình mang xuống tuyá»n đài chưa tan...
- Và tàn còn có thể là tàn phai, như nhan sắc ngưá»i kỹ nữ trong khoảnh khắc tàn canh, rá» má»—i tiếng đàn như ngân má»™t giá»t lệ.
     Toàn bá»™ bốn câu thÆ¡ có cấu trúc song song, đối đẳng, nhà thÆ¡ tận dụng sá»± đối xứng giữa những cặp phạm trù (trăng - đèn), (gần - xa), (ngoại cảnh - tâm cảnh), dùng những ngụ ý, hàm ngôn tạo mối tương quan giữa những Ä‘iá»u nói và những Ä‘iá»u không nói, giữa thá»±c và hư, giữa tÄ©nh và động, để mở ra đến vô cùng, sá»± gần gụi và xa cách giữa trăng và đàn.
 

     Sang tiết Ä‘oạn B, tác giả đổi thay phong cách:

 
B

 

Mây vắng, trá»i trong, đêm thá»§y tinh
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
Vì nghe nương tử trong câu hát
Ãã chết đêm rằm theo nước xanh.
     B mang cấu trúc văn xuôi, vá»›i những mệnh đỠtiếp cận có tính cách giải thích, bổ nghÄ©a cho  nhau (vì... đã...). Sá»± bắc cầu trá»±c tiếp bằng má»™t mệnh đỠxé hai (enjambement avec rejet mà Xuân Diệu (2) mượn trong thÆ¡ Pháp) liên kết chặt chẽ câu thÆ¡ trên vá»›i câu thÆ¡ dưới, kết hợp bốn câu thành má»™t phát ngôn có trình tá»± nhất định:
 "Mây vắng, trá»i trong, đêm thá»§y tinh lung linh bóng sáng bá»—ng rung mình vì nghe nương tá»­ trong câu hát đã chết đêm rằm theo nước xanh"
     Tuy nhiên, câu trên vẫn là thÆ¡ vì những mệnh đỠtuy liên tục và có trình tá»± trong ý, nhưng thiếu chá»§ ngữ và vị ngữ nên không "thành văn": Mây vắng, trá»i trong, đêm thá»§y tinh là ba hình ảnh độc lập, dị biệt nhưng song song vá» nghÄ©a: Mây vắng = trá»i trong = đêm thá»§y tinh.
     Nhịp cầu thứ nhất liên kết đêm thá»§y tinh vá»›i lung linh bóng sáng, bật ra hai khả năng diá»…n nghÄ©a:
- hoặc là có hai cảnh tượng song song: Ãêm thá»§y tinh lung linh và bóng sáng bá»—ng rung mình.
- hoặc là cả cái "đêm thủy tinh lung linh bóng sáng" đó bỗng rung mình.
     Giải thích thứ hai này ngụ ngầm ý nghÄ©a: Mây vắng và trá»i trong cÅ©ng rung mình như đêm thá»§y tinh vì ba yếu tố trên cùng má»™t chức năng ngữ nghÄ©a và cấu trúc trong câu.
     Tại sao rung mình? Vì tất cả Ä‘á»u nghe nương tá»­ trong câu hát. Ãến đây sá»± bắc cầu trở nên huyá»n nhiệm: Ãá»™ng từ "đã chết" bÆ¡ vÆ¡, buông lá»ng, không có chá»§ ngữ. Ai đã chết? Nương tá»­ đã chết? Câu hát đã chết? hay là tất cả những nhân vật: mây, trá»i, đêm thá»§y tinh, bóng sáng kia, vì nghe nương tá»­ hát mà cùng tá»± tá»­ trong đêm rằm dưới nước xanh, như huyá»n thoại Lý Bạch ôm trăng nhẩy xuống dòng Dương Tá»­?

     Tiết Ä‘oạn B kết hợp hài hòa khái niệm thẩm mỹ giữa Ãông -Tây, trong cấu trúc hình thức và ná»™i dung thi ca.
 

 Tiết Ä‘oạn C trở lại cuá»™c tương kiến giữa Ãàn và Trăng:

 
C

 

Thu lạnh càng thêm nguyệt tá» ngá»i,
Ãàn ghê như nước, lạnh, trá»i Æ¡i ...
Long lanh tiếng sá»i vang vang hận
Trăng nhá»› Tầm Dương, nhạc nhá»› ngưá»i ...
     Âm hưởng và giai Ä‘iệu trong tiết Ä‘oạn này ngẫu hứng từ tiếng đàn cá»§a ngưá»i kỹ nữ trong Tỳ Bà Hành, nhất là "Ãàn ghê như nước, lạnh, trá»i Æ¡i ..." và "Long lanh tiếng sá»i vang vang hận":
 Nước tuôn róc rách, chẩy mau xuống ghá»nh
 Nước suối lạnh, dây mành ngừng đứt

         Uyết tuyá»n lưu thá»§y hạ thán
         Thá»§y tuyá»n lãnh sáp huyá»n ngưng tuyệt

và chính dư âm tiếng đàn đã làm cho thiên nhiên âm nhạc và con ngưá»i tương tư nhau: Trăng nhá»› Tầm Dương nhạc nhá»› ngưá»i làm cho hiện tại luyến lưu dÄ© vãng, làm cho sá»± cách biệt giữa không gian và thá»i gian, nghệ thuật và tình ngưá»i ngắn lại, nhưng cÅ©ng lại trải ra biá»n biệt đến vô cùng, và mở đưá»ng cho bốn câu thÆ¡ cuối:
 
D

 

Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
     Tiết Ä‘oạn D, song song vá»›i tiết Ä‘oạn B, trở lại quang cảnh vÅ© trụ và tâm cảnh ngưá»i nghe đàn, ngắm trăng: Câu 1 mở ẩn dụ thành ấn tượng so sánh:
  Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,
     Thi sÄ© giao hòa âm nhạc vá»›i ánh trăng thành má»™t biển sáng có âm thanh pha lê.
  Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».
    Lần đầu tiên, nhân xưng tôi xuất hiện trong thÆ¡. Sá»± hiện diện cá»§a thi sÄ©, đơn côi tuyệt đỉnh.  Ẩn dụ "chiếc đảo hồn tôi" và tâm cảm "rợn bốn bá»" phù trợ ná»—i hoang lạnh cho hai Ä‘oản ngữ "chiếc đảo" và "hồn tôi", kèm thêm bốn hình vị độc lập chiếc - đảo - hồn - rợn Ä‘á»u mang ẩn nghÄ©a đơn chiếc, hoang vắng, âm hồn, ghê rợn, ... nói lên sá»± lạc lõng gây gây cá»§a thi nhân trong cõi trần âm u hoang lạnh. Niá»m tâm sá»± ấy đắm trong khung cảnh:
  Sương bạc làm thinh, khuya nín thở
     Tình huống "Sương bạc làm thinh, khuya nín thở" trên đây nối tiếp vá»›i "Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá»", như để giá»›i thiệu thiên nhiên "Sương bạc" vá»›i không và thá»i gian "khuya", những nhân tố má»›i này cùng "làm thinh" và "nín thở" để:
  Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
     Thi sÄ© đã Ä‘em ná»™i tâm cá»§a con ngưá»i hòa cùng âm nhạc, ném vào vÅ© trụ hành tinh. Còn lại má»™t mình đối diện vá»›i cõi chết, âm u, hoang lạnh. Bá»nh bồng ngoài thá»±c tại, trong vị trí giao tiếp giữa không gian và vÅ© trụ. Lưỡng lá»±, ná»­a thăng thiên vá» má»™t hành tinh lý tưởng, ná»­a hạ huyệt vá» cõi độc dược, Ãc Hoa. Sá»± đối chất giữa Lý tưởng (Idéal) và Ná»—i sầu (Spleen, Ennui) trong Baudelaire, không chỉ truyá»n sang Xuân Diệu, thấm vào Huy Cận, mà còn thông suốt cả má»™t thế hệ thi nhân, biến thành ná»—i sầu nhân thế, tận diệt thế nhân trong cảm giác nghẹt thở, bất lá»±c, hoang mang, muôn Ä‘á»i buồn bã.
Paris 3/1995
Chú thích
(1) Tỳ Bà Hành:
 
Ngưng tuyệt bất thông thanh tạm yết 
 
Ngừng đứt nên phút bặt tiếng tơ
Biệt hữu u sầu ám hận sinh Ôm sầu mang giận ngẩn ngơ
há»­ thá»i vô thanh thắng hữu thanh Tiếng tÆ¡ lặng ngắt bây giá» càng hay.
(2) Theo lá»i Xuân Diệu kể trong Confession d'un poète, thì Huy Cận là ngưá»i đầu tiên sá»­ dụng enjambement avec rejet:
 Thức dậy nắng vàng ngang mái nhạt
 Buồn gieo theo bóng lá Ä‘ung đưa
 Bên thá»m - Ai nấn lòng tôi rá»™ng
 Cho trải mênh mông buồn xế trưa.
 Thá»±c ra, trong Kinh Thi, ngưá»i xưa "tình cá»" cÅ©ng đã "bắc cầu":
 Khiêu há» thoát há»
 Tại thành khuyết há».
 dịch:
 Em nhẹ nhàng nhẩy lên
 Lầu trên thành.
và Thế Lữ là ngưá»i đầu tiên sá»­ dụng bắc cầu như má»™t kỹ thuật du nhập từ phương Tây, trong thÆ¡ má»›i:
 Trá»i cao xanh ngắt - ô kìa!
 Hai con hạc trắng bay vá» bồng lai
 Như khua động ná»—i nhá»› nhung thương tiếc
 Trong lòng ngưá»i đứng bên hồ.
© 1991-1995 Thụy Khuê


Trở Vá»   ]