Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

IX. Phân tích bài Nguyệt Cầm của Xuân Diệu

Nguyệt Cầm
 
A
 

 

Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm
Má»—i giá»t rÆ¡i tàn nhÆ° lệ ngân.
B
 

 

Mây vắng, trá»i trong, đêm thủy tinh
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
Vì nghe nương tử trong câu hát
Ãã chết đêm rằm theo nÆ°á»›c xanh.
C

 

Thu lạnh càng thêm nguyệt tá» ngá»i,
Ãàn ghê nhÆ° nÆ°á»›c, lạnh, trá»i Æ¡i ...
Long lanh tiếng sá»i vang vang hận
Trăng nhá»› Tầm DÆ°Æ¡ng, nhạc nhá»› ngÆ°á»i ...
D
 
 
 

 

Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
Xuân Diệu
     Bài Nguyệt Cầm của Xuân Diệu, ảnh hưởng Tỳ Bà Hành, hòa hợp vá»›i thuyết giao ứng (correspondance) của Baudelaire, là má»™t bài  thÆ¡ má»›i, âm hưởng cổ Ä‘iển và lãng mạn.

    Xuân Diệu nghe đàn trên sông HÆ°Æ¡ng, trạnh nhá»› hận tình TrÆ°Æ¡ng Chi - Mỵ NÆ°Æ¡ng mà làm nên Nguyệt Cầm. Cảm xúc lá»i thÆ¡, Cung Tiến sáng tác Nguyệt Cầm, tình khúc lãng mạn giá trị, mang những cung bậc Tây phÆ°Æ¡ng.

     Bài thÆ¡ Nguyệt Cầm thể hiện sá»± giao cảm giữa hÆ°Æ¡ng sắc và thanh âm, giữa đất trá»i và cá» cây, giữa vÅ© trụ và con ngÆ°á»i, giữa trần gian và âm cảnh. Nói nhÆ° Baudelaire: Bởi thÆ¡ và qua thÆ¡, bởi nhạc và qua nhạc mà tâm hồn thoảng thấy những ánh hào quang ẩn sau cõi chết. NgÆ°á»i thi sÄ© bằng trá»±c giác mẫn cảm nắm bắt giây phút há»™i ngá»™ thiêng liêng giữa thá»±c tại và siêu hình, giữa ná»™i tâm và ngoại giá»›i để đạt tá»›i thăng hoa trong tác phẩm nghệ thuật.
     Chúng ta tìm thấy cấu trúc ná»™i dung trên đây qua sá»± phân tích cấu trúc hình thức.

    Bài Nguyệt Cầm mang những tính chất cÆ¡ bản của thi ca. Nguyên lý song song xuất hiện liên tục dÆ°á»›i nhiá»u dạng:

 - Vá» mặt hình thức, thÆ¡ 7 chữ, 4 câu, 4 khổ. Trong 112 chữ, có 5 trăng, 2 nguyệt, 4 đàn, 3 lạnh, 3 nhạc, 2 nÆ°á»›c v. v.... Ãặc biệt, khổ má»™t (A) có tá»›i 4 trăng, 1 nguyệt, 3 đàn, và trăng là nguyệt, nguyệt là đàn: cả ba Ä‘á»u có thể chung má»™t nghÄ©a. Toàn bài gồm ít nhất 9 nhóm từ song song tÆ°Æ¡ng đồng ngữ nghÄ©a:
 
 

thủy tinh
-
pha lê - trong
lặng - vắng -
buồn - hận - sầu
ghê - rợn
hỡi - ôi - trá»i Æ¡i
tàn - chết - nhập - hồn
thÆ°Æ¡ng - nhá»›
 lung linh - long lanh
lệ - giá»t - sÆ°Æ¡ng

 - Vá» mặt ná»™i dung, khổ má»™t (A) song song vá»›i khổ ba (C): bầy ra sá»± đối diện (hay ná»™i cảnh) giữa trăng và đàn. Khổ hai (B) song song vá»›i khổ bốn (D): dàn phần ngoại cảnh (thiên nhiên, trá»i đất), và tâm cảnh ngÆ°á»i nghe hoặc ngÆ°á»i ngắm nguyệt cầm.

     TrÆ°á»›c hết, nguyệt cầm là gì? Ngay tá»±a đỠđã vô cùng hàm súc. Nguyệt Cầm. Nguyệt và cầm: hai yếu tố tÆ°Æ¡ng đồng ngữ nghÄ©a, trùng phùng hình ảnh. Từ vừa Ä‘Æ¡n, vừa ghép, tuy hai mà có thể trở thành má»™t, hoặc biến hoá đến vô cùng: Trăng là nguyệt, là đàn (đàn hình tròn nhÆ° trăng), mà còn có thể là ngÆ°á»i kỹ nữ, là thi sÄ©, là anh, là em, là tôi, là ta, ....

 Trên bình diện phân tích hình vị thì nhÆ° thế. NhÆ°ng nếu xét nguyệt cầm trên bình diện cấu trúc thi ca, sá»± đối xứng và tÆ°Æ¡ng đồng ngữ nghÄ©a giữa nguyệt và cầm có thể mở ra những giải thích sau đây:

1. Nếu nhìn nguyệt cầm như một cấu trúc tỉnh lược chủ từ và hư từ, thì Nguyệt cầm là đàn trăng: đàn trăng mở ra ít nhất ba bối cảnh:
 - (đánh) đàn (dÆ°á»›i) trăng
 - (nghe) đàn (dÆ°á»›i) trăng
 - đàn (ngắm) trăng
 Nguyệt cầm còn là trăng đàn: trăng đàn mở ra ba cảnh khác:
 - trăng (đánh) đàn
 - trăng (nghe) đàn
 - trăng ( ngắm) đàn
2. Nếu nhìn nguyệt cầm dưới dạng cấu trúc ẩn dụ, thì Nguyệt có thể là em: Nguyệt cầm = em đàn. Nguyệt cũng có thể là anh, và đàn là em:
 - Anh (nghe) đàn
 - Anh (nghe) em (đàn)
 - Anh (ngắm) đàn
 - Anh (ngắm) em (đàn)
 Tóm lại mÆ°á»i má»™t bối cảnh trên đây có thể hàm ngụ trong hai chữ nguyệt cầm.
     BÆ°á»›c vào bài thÆ¡, câu đầu:
Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
     Hai chữ dây cung mập mỠý nghÄ©a, làm môi giá»›i cho tình và ý. Dây vừa là dây đàn mà cÅ©ng là dây tÆ¡. Cung vừa là cung Hằng, vừa là cung tÆ¡. Câu thÆ¡ Ä‘Æ°a ra nhiá»u hình ảnh chập trùng: Trăng nhập vào trăng? Trăng nhập vào dây đàn? Trăng nhập vào cung tÆ¡? Mà trăng là ai? Nếu trăng là anh: Anh nhập vào cung trăng? Anh nhập vào cung đàn? Hay anh nhập vào em? Nguyệt còn đồng âm vá»›i huyệt. "Trăng - nguyệt" -ẩn dụ cổ Ä‘iển- nhá» sá»± táo bạo và mãnh lá»±c của chữ nhập, vÆ°á»›ng mắc vào dây, vÆ°Æ¡ng tÆ¡ (ngầm). Trăng đắm trong ẩm Æ°á»›t của vùng nguyệt lạnh, gợi lên hình ảnh nồng nàn đầy nhục cảm mà cÅ©ng vô cùng dịu dàng, tế nhị, thanh khiết, mà cÅ©ng có thể là cõi chết, nÆ¡i há»™i ngá»™ của những âm hồn.

     Chuyển sang câu hai:

Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
tính cách đối xứng giữa trăng thÆ°Æ¡ng và thÆ°Æ¡ng trăng, trăng nhá»› và nhá»› trăng, tạo nên sức tÆ°Æ¡ng ái nhá»› thÆ°Æ¡ng - thÆ°Æ¡ng nhá»› giữa đôi bên. Sá»± kết hợp vá»›i chữ hỡi - là tiếng gá»i xa, gá»i mà không chắc ngÆ°á»i nghe có nghe tiếng mình không (Trá»i hỡi! làm sao cho khá»i đói. -Hàn Mạc Tá»­) - tạo nên khoảng cách muôn trùng giữa hai đối tượng: trăng và đàn.

     Nếu "Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh" mở ra bối cảnh gần gụi da diết "Trăng nhập đàn" thì "Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần" dẫn đến niá»m nhá»› thÆ°Æ¡ng đòi Ä‘oạn, và sá»± phân chia nghìn trùng xa cách giữa đôi bên. Vì thế hai câu thÆ¡ trên trở thành cặp phạm trù song song đối đẳng. Tiếp đến: "Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm" và "Má»—i giá»t rÆ¡i tàn nhÆ° lệ ngân" có sá»± chuyển Ä‘á»: đàn Ä‘ang từ vị trí khách thể ở hai câu thÆ¡ đầu:

Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
bỗng chuyển sang vị trí chủ thể ở câu 3, câu 4:
Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm
Má»—i giá»t rÆ¡i tàn nhÆ° lệ ngân (1)
     Nhận xét thứ nhì: Tuy "Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm" vẫn giữ nguyên cấu trúc hình thức nhÆ° "Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần", nhÆ°ng ở đây tÄ©nh từ buồn và lặng đã thay thế Ä‘á»™ng từ, biến trạng thái tÄ©nh thành Ä‘á»™ng, khiến cho mệnh đỠđàn buồn trở nên Ä‘a nghÄ©a: tiếng đàn buồn? ngÆ°á»i đánh đàn buồn? hay đàn Ä‘ang gẩy khúc nhạc buồn?... và đàn lặng cÅ©ng mang những ngụ ý: tiếng đàn lặng Ä‘i? ngÆ°á»i kỹ nữ ngÆ°ng đàn? hay khúc nhạc bá»—ng dÆ°ng im bặt? ... cho thấy cách tạo hình ở "Ãàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm" khácvá»›i cách tạo hình của "Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần". Câu thÆ¡ kế tiếp "Má»—i giá»t rÆ¡i tàn nhÆ° lệ ngân" tiếp tục mô tả tiếng đàn và tâm cảm ngÆ°á»i gẩy đàn. Chữ tàn gieo vào giữa câu thÆ¡ nhÆ° ná»—i trá»› trêu của định mệnh. Tàn: Tàn cung? Tàn canh? Tàn phai? mà cÅ©ng có thể là tàn nhẫn, rÆ¡i vào chính giữa câu thÆ¡, chia loan, rẽ thúy, tạo nên những tác dụng:
- Phân chia câu thÆ¡ làm hai vế so sánh: Má»—i giá»t rÆ¡i = nhÆ° lệ ngân.
- Chia rẽ chủ ngữ "giá»t lệ" ra làm hai nhân cách khác, hai hình ảnh khác: giá»t rÆ¡i, lệ ngân.
- Hai hình ảnh này và dư âm này tác động một lần nữa xuống nỗi đau thương ly cách giữa trăng và đàn.
- Tàn còn có nghÄ©a tàn cung là bặt tiếng đàn, là tàn tạ nhÆ° tiếng đàn rÆ¡i xuống, tan Ä‘i, vỡ ra ... nhÆ° khối hận tình mang xuống tuyá»n đài chÆ°a tan...
- Và tàn còn có thể là tàn phai, nhÆ° nhan sắc ngÆ°á»i kỹ nữ trong khoảnh khắc tàn canh, rá» má»—i tiếng đàn nhÆ° ngân má»™t giá»t lệ.
     Toàn bá»™ bốn câu thÆ¡ có cấu trúc song song, đối đẳng, nhà thÆ¡ tận dụng sá»± đối xứng giữa những cặp phạm trù (trăng - đèn), (gần - xa), (ngoại cảnh - tâm cảnh), dùng những ngụ ý, hàm ngôn tạo mối tÆ°Æ¡ng quan giữa những Ä‘iá»u nói và những Ä‘iá»u không nói, giữa thá»±c và hÆ°, giữa tÄ©nh và Ä‘á»™ng, để mở ra đến vô cùng, sá»± gần gụi và xa cách giữa trăng và đàn.
 

     Sang tiết Ä‘oạn B, tác giả đổi thay phong cách:

 
B

 

Mây vắng, trá»i trong, đêm thủy tinh
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
Vì nghe nương tử trong câu hát
Ãã chết đêm rằm theo nÆ°á»›c xanh.
     B mang cấu trúc văn xuôi, vá»›i những mệnh Ä‘á» tiếp cận có tính cách giải thích, bổ nghÄ©a cho  nhau (vì... đã...). Sá»± bắc cầu trá»±c tiếp bằng má»™t mệnh Ä‘á» xé hai (enjambement avec rejet mà Xuân Diệu (2) mượn trong thÆ¡ Pháp) liên kết chặt chẽ câu thÆ¡ trên vá»›i câu thÆ¡ dÆ°á»›i, kết hợp bốn câu thành má»™t phát ngôn có trình tá»± nhất định:
 "Mây vắng, trá»i trong, đêm thủy tinh lung linh bóng sáng bá»—ng rung mình vì nghe nÆ°Æ¡ng tá»­ trong câu hát đã chết đêm rằm theo nÆ°á»›c xanh"
     Tuy nhiên, câu trên vẫn là thÆ¡ vì những mệnh Ä‘á» tuy liên tục và có trình tá»± trong ý, nhÆ°ng thiếu chủ ngữ và vị ngữ nên không "thành văn": Mây vắng, trá»i trong, đêm thủy tinh là ba hình ảnh Ä‘á»™c lập, dị biệt nhÆ°ng song song vá» nghÄ©a: Mây vắng = trá»i trong = đêm thủy tinh.
     Nhịp cầu thứ nhất liên kết đêm thủy tinh vá»›i lung linh bóng sáng, bật ra hai khả năng diá»…n nghÄ©a:
- hoặc là có hai cảnh tượng song song: Ãêm thủy tinh lung linh và bóng sáng bá»—ng rung mình.
- hoặc là cả cái "đêm thủy tinh lung linh bóng sáng" đó bỗng rung mình.
     Giải thích thứ hai này ngụ ngầm ý nghÄ©a: Mây vắng và trá»i trong cÅ©ng rung mình nhÆ° đêm thủy tinh vì ba yếu tố trên cùng má»™t chức năng ngữ nghÄ©a và cấu trúc trong câu.
     Tại sao rung mình? Vì tất cả Ä‘á»u nghe nÆ°Æ¡ng tá»­ trong câu hát. Ãến đây sá»± bắc cầu trở nên huyá»n nhiệm: Ãá»™ng từ "đã chết" bÆ¡ vÆ¡, buông lá»ng, không có chủ ngữ. Ai đã chết? NÆ°Æ¡ng tá»­ đã chết? Câu hát đã chết? hay là tất cả những nhân vật: mây, trá»i, đêm thủy tinh, bóng sáng kia, vì nghe nÆ°Æ¡ng tá»­ hát mà cùng tá»± tá»­ trong đêm rằm dÆ°á»›i nÆ°á»›c xanh, nhÆ° huyá»n thoại Lý Bạch ôm trăng nhẩy xuống dòng DÆ°Æ¡ng Tá»­?

     Tiết Ä‘oạn B kết hợp hài hòa khái niệm thẩm mỹ giữa Ãông -Tây, trong cấu trúc hình thức và ná»™i dung thi ca.
 

 Tiết Ä‘oạn C trở lại cuá»™c tÆ°Æ¡ng kiến giữa Ãàn và Trăng:

 
C

 

Thu lạnh càng thêm nguyệt tá» ngá»i,
Ãàn ghê nhÆ° nÆ°á»›c, lạnh, trá»i Æ¡i ...
Long lanh tiếng sá»i vang vang hận
Trăng nhá»› Tầm DÆ°Æ¡ng, nhạc nhá»› ngÆ°á»i ...
     Âm hưởng và giai Ä‘iệu trong tiết Ä‘oạn này ngẫu hứng từ tiếng đàn của ngÆ°á»i kỹ nữ trong Tỳ Bà Hành, nhất là "Ãàn ghê nhÆ° nÆ°á»›c, lạnh, trá»i Æ¡i ..." và "Long lanh tiếng sá»i vang vang hận":
 NÆ°á»›c tuôn róc rách, chẩy mau xuống ghá»nh
 NÆ°á»›c suối lạnh, dây mành ngừng đứt

         Uyết tuyá»n lÆ°u thủy hạ thán
         Thủy tuyá»n lãnh sáp huyá»n ngÆ°ng tuyệt

và chính dÆ° âm tiếng đàn đã làm cho thiên nhiên âm nhạc và con ngÆ°á»i tÆ°Æ¡ng tÆ° nhau: Trăng nhá»› Tầm DÆ°Æ¡ng nhạc nhá»› ngÆ°á»i làm cho hiện tại luyến lÆ°u dÄ© vãng, làm cho sá»± cách biệt giữa không gian và thá»i gian, nghệ thuật và tình ngÆ°á»i ngắn lại, nhÆ°ng cÅ©ng lại trải ra biá»n biệt đến vô cùng, và mở Ä‘Æ°á»ng cho bốn câu thÆ¡ cuối:
 
D

 

Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
     Tiết Ä‘oạn D, song song vá»›i tiết Ä‘oạn B, trở lại quang cảnh vÅ© trụ và tâm cảnh ngÆ°á»i nghe đàn, ngắm trăng: Câu 1 mở ẩn dụ thành ấn tượng so sánh:
  Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,
     Thi sÄ© giao hòa âm nhạc vá»›i ánh trăng thành má»™t biển sáng có âm thanh pha lê.
  Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».
    Lần đầu tiên, nhân xÆ°ng tôi xuất hiện trong thÆ¡. Sá»± hiện diện của thi sÄ©, Ä‘Æ¡n côi tuyệt đỉnh.  Ẩn dụ "chiếc đảo hồn tôi" và tâm cảm "rợn bốn bá»" phù trợ ná»—i hoang lạnh cho hai Ä‘oản ngữ "chiếc đảo" và "hồn tôi", kèm thêm bốn hình vị Ä‘á»™c lập chiếc - đảo - hồn - rợn Ä‘á»u mang ẩn nghÄ©a Ä‘Æ¡n chiếc, hoang vắng, âm hồn, ghê rợn, ... nói lên sá»± lạc lõng gây gây của thi nhân trong cõi trần âm u hoang lạnh. Niá»m tâm sá»± ấy đắm trong khung cảnh:
  SÆ°Æ¡ng bạc làm thinh, khuya nín thở
     Tình huống "SÆ°Æ¡ng bạc làm thinh, khuya nín thở" trên đây nối tiếp vá»›i "Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá»", nhÆ° để giá»›i thiệu thiên nhiên "SÆ°Æ¡ng bạc" vá»›i không và thá»i gian "khuya", những nhân tố má»›i này cùng "làm thinh" và "nín thở" để:
  Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
     Thi sÄ© đã Ä‘em ná»™i tâm của con ngÆ°á»i hòa cùng âm nhạc, ném vào vÅ© trụ hành tinh. Còn lại má»™t mình đối diện vá»›i cõi chết, âm u, hoang lạnh. Bá»nh bồng ngoài thá»±c tại, trong vị trí giao tiếp giữa không gian và vÅ© trụ. Lưỡng lá»±, ná»­a thăng thiên vá» má»™t hành tinh lý tưởng, ná»­a hạ huyệt vá» cõi Ä‘á»™c dược, Ãc Hoa. Sá»± đối chất giữa Lý tưởng (Idéal) và Ná»—i sầu (Spleen, Ennui) trong Baudelaire, không chỉ truyá»n sang Xuân Diệu, thấm vào Huy Cận, mà còn thông suốt cả má»™t thế hệ thi nhân, biến thành ná»—i sầu nhân thế, tận diệt thế nhân trong cảm giác nghẹt thở, bất lá»±c, hoang mang, muôn Ä‘á»i buồn bã.
Paris 3/1995
Chú thích
(1) Tỳ Bà Hành:
 
NgÆ°ng tuyệt bất thông thanh tạm yết 
 
Ngừng đứt nên phút bặt tiếng tơ
Biệt hữu u sầu ám hận sinh Ôm sầu mang giận ngẩn ngơ
há»­ thá»i vô thanh thắng hữu thanh Tiếng tÆ¡ lặng ngắt bây giá» càng hay.
(2) Theo lá»i Xuân Diệu kể trong Confession d'un poète, thì Huy Cận là ngÆ°á»i đầu tiên sá»­ dụng enjambement avec rejet:
 Thức dậy nắng vàng ngang mái nhạt
 Buồn gieo theo bóng lá Ä‘ung Ä‘Æ°a
 Bên thá»m - Ai nấn lòng tôi rá»™ng
 Cho trải mênh mông buồn xế trÆ°a.
 Thá»±c ra, trong Kinh Thi, ngÆ°á»i xÆ°a "tình cá»" cÅ©ng đã "bắc cầu":
 Khiêu há» thoát há»
 Tại thành khuyết há».
 dịch:
 Em nhẹ nhàng nhẩy lên
 Lầu trên thành.
và Thế Lữ là ngÆ°á»i đầu tiên sá»­ dụng bắc cầu nhÆ° má»™t kỹ thuật du nhập từ phÆ°Æ¡ng Tây, trong thÆ¡ má»›i:
 Trá»i cao xanh ngắt - ô kìa!
 Hai con hạc trắng bay vá» bồng lai
 NhÆ° khua Ä‘á»™ng ná»—i nhá»› nhung thÆ°Æ¡ng tiếc
 Trong lòng ngÆ°á»i đứng bên hồ.
© 1991-1995 Thụy Khuê


Trở Vá»   ]