Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc ThÆ¡ IX. Phân tÃch bà i Nguyệt Cầm cá»§a Xuân Diệu |
Nguyệt
Cầm
Bà i Nguyệt Cầm cá»§a Xuân Diệu, ảnh hưởng Tỳ Bà Hà nh, hòa hợp vá»›i thuyết giao ứng (correspondance) cá»§a Baudelaire, là má»™t bà i thÆ¡ má»›i, âm hưởng cổ Ä‘iển và lãng mạn. Xuân Diệu nghe đà n trên sông Hương, trạnh nhá»› háºn tình Trương Chi - Mỵ Nương mà là m nên Nguyệt Cầm. Cảm xúc lá»i thÆ¡, Cung Tiến sáng tác Nguyệt Cầm, tình khúc lãng mạn giá trị, mang những cung báºc Tây phương. Bà i thÆ¡
Nguyệt
Cầm thể hiện sự giao cảm giữa hương sắc và thanh âm,
giữa đất trá»i và cá» cây, giữa vÅ© trụ và con ngưá»i,
giữa trần gian và âm cảnh. Nói như Baudelaire: Bởi thÆ¡ vÃ
qua thơ, bởi nhạc và qua nhạc mà tâm hồn thoảng thấy những
ánh hà o quang ẩn sau cõi chết. Ngưá»i thi sÄ© bằng trá»±c giác
mẫn cảm nắm bắt giây phút hội ngộ thiêng liêng giữa thực
tại và siêu hình, giữa nội tâm và ngoại giới để đạt
tá»›i thăng hoa trong tác phẩm nghệ thuáºt.
Bà i Nguyệt Cầm mang những tÃnh chất cÆ¡ bản cá»§a thi ca. Nguyên lý song song xuất hiện liên tục dưới nhiá»u dạng: - Vá» mặt hình thức,
thơ 7 chữ, 4 câu, 4 khổ. Trong 112 chữ, có 5 trăng, 2 nguyệt,
4 đà n, 3 lạnh, 3 nhạc, 2 nước v. v.... Ãặc biệt, khổ má»™t
(A) có tới 4 trăng, 1 nguyệt, 3 đà n, và trăng là nguyệt, nguyệt
là đà n: cả ba Ä‘á»u có thể chung má»™t nghÄ©a. Toà n bà i gồm
Ãt nhất 9 nhóm từ song song tương đồng ngữ nghÄ©a:
- Vá» mặt ná»™i dung, khổ má»™t (A) song song vá»›i khổ ba (C): bầy ra sá»± đối diện (hay ná»™i cảnh) giữa trăng và đà n. Khổ hai (B) song song vá»›i khổ bốn (D): dà n phần ngoại cảnh (thiên nhiên, trá»i đất), và tâm cảnh ngưá»i nghe hoặc ngưá»i ngắm nguyệt cầm. Trước hết, nguyệt cầm là gì? Ngay tá»±a đỠđã vô cùng hà m súc. Nguyệt Cầm. Nguyệt và cầm: hai yếu tố tương đồng ngữ nghÄ©a, trùng phùng hình ảnh. Từ vừa đơn, vừa ghép, tuy hai mà có thể trở thà nh má»™t, hoặc biến hoá đến vô cùng: Trăng là nguyệt, là đà n (đà n hình tròn như trăng), mà còn có thể là ngưá»i kỹ nữ, là thi sÄ©, là anh, là em, là tôi, là ta, .... Trên bình diện phân tÃch hình vị thì như thế. Nhưng nếu xét nguyệt cầm trên bình diện cấu trúc thi ca, sá»± đối xứng và tương đồng ngữ nghÄ©a giữa nguyệt và cầm có thể mở ra những giải thÃch sau đây: 1. Nếu nhìn nguyệt cầm như má»™t cấu trúc tỉnh lược chá»§ từ và hư từ, thì Nguyệt cầm là đà n trăng: đà n trăng mở ra Ãt nhất ba bối cảnh:Bước và o bà i thÆ¡, câu đầu:- (đánh) đà n (dưới) trăngNguyệt cầm còn là trăng đà n: trăng đà n mở ra ba cảnh khác: Trăng nháºp và o dây cung nguyệt lạnhHai chữ dây cung máºp mỠý nghÄ©a, là m môi giá»›i cho tình và ý. Dây vừa là dây đà n mà cÅ©ng là dây tÆ¡. Cung vừa là cung Hằng, vừa là cung tÆ¡. Câu thÆ¡ đưa ra nhiá»u hình ảnh cháºp trùng: Trăng nháºp và o trăng? Trăng nháºp và o dây đà n? Trăng nháºp và o cung tÆ¡? Mà trăng là ai? Nếu trăng là anh: Anh nháºp và o cung trăng? Anh nháºp và o cung đà n? Hay anh nháºp và o em? Nguyệt còn đồng âm vá»›i huyệt. "Trăng - nguyệt" -ẩn dụ cổ Ä‘iển- nhá» sá»± táo bạo và mãnh lá»±c cá»§a chữ nháºp, vướng mắc và o dây, vương tÆ¡ (ngầm). Trăng đắm trong ẩm ướt cá»§a vùng nguyệt lạnh, gợi lên hình ảnh nồng nà n đầy nhục cảm mà cÅ©ng vô cùng dịu dà ng, tế nhị, thanh khiết, mà cÅ©ng có thể là cõi chết, nÆ¡i há»™i ngá»™ cá»§a những âm hồn. Chuyển sang câu hai: Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngầntÃnh cách đối xứng giữa trăng thương và thương trăng, trăng nhá»› và nhá»› trăng, tạo nên sức tương ái nhá»› thương - thương nhá»› giữa đôi bên. Sá»± kết hợp vá»›i chữ hỡi - là tiếng gá»i xa, gá»i mà không chắc ngưá»i nghe có nghe tiếng mình không (Trá»i hỡi! là m sao cho khá»i đói. -Hà n Mạc Tá») - tạo nên khoảng cách muôn trùng giữa hai đối tượng: trăng và đà n. Nếu "Trăng nháºp và o dây cung nguyệt lạnh" mở ra bối cảnh gần gụi da diết "Trăng nháºp đà n" thì "Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần" dẫn đến niá»m nhá»› thương đòi Ä‘oạn, và sá»± phân chia nghìn trùng xa cách giữa đôi bên. Vì thế hai câu thÆ¡ trên trở thà nh cặp phạm trù song song đối đẳng. Tiếp đến: "Ãà n buồn, đà n lặng, ôi đà n cháºm" và "Má»—i giá»t rÆ¡i tà n như lệ ngân" có sá»± chuyển Ä‘á»: đà n Ä‘ang từ vị trà khách thể ở hai câu thÆ¡ đầu: Trăng nháºp và o dây cung nguyệt lạnhbá»—ng chuyển sang vị trà chá»§ thể ở câu 3, câu 4: Ãà n buồn, đà n lặng, ôi đà n cháºmNháºn xét thứ nhì: Tuy "Ãà n buồn, đà n lặng, ôi đà n cháºm" vẫn giữ nguyên cấu trúc hình thức như "Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần", nhưng ở đây tÄ©nh từ buồn và lặng đã thay thế động từ, biến trạng thái tÄ©nh thà nh động, khiến cho mệnh đỠđà n buồn trở nên Ä‘a nghÄ©a: tiếng đà n buồn? ngưá»i đánh đà n buồn? hay đà n Ä‘ang gẩy khúc nhạc buồn?... và đà n lặng cÅ©ng mang những ngụ ý: tiếng đà n lặng Ä‘i? ngưá»i kỹ nữ ngưng đà n? hay khúc nhạc bá»—ng dưng im bặt? ... cho thấy cách tạo hình ở "Ãà n buồn, đà n lặng, ôi đà n cháºm" khácvá»›i cách tạo hình cá»§a "Trăng thương, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần". Câu thÆ¡ kế tiếp "Má»—i giá»t rÆ¡i tà n như lệ ngân" tiếp tục mô tả tiếng đà n và tâm cảm ngưá»i gẩy đà n. Chữ tà n gieo và o giữa câu thÆ¡ như ná»—i trá»› trêu cá»§a định mệnh. Tà n: Tà n cung? Tà n canh? Tà n phai? mà cÅ©ng có thể là tà n nhẫn, rÆ¡i và o chÃnh giữa câu thÆ¡, chia loan, rẽ thúy, tạo nên những tác dụng: - Phân chia câu thÆ¡ là m hai vế so sánh: Má»—i giá»t rÆ¡i = như lệ ngân.Toà n bá»™ bốn câu thÆ¡ có cấu trúc song song, đối đẳng, nhà thÆ¡ táºn dụng sá»± đối xứng giữa những cặp phạm trù (trăng - đèn), (gần - xa), (ngoại cảnh - tâm cảnh), dùng những ngụ ý, hà m ngôn tạo mối tương quan giữa những Ä‘iá»u nói và những Ä‘iá»u không nói, giữa thá»±c và hư, giữa tÄ©nh và động, để mở ra đến vô cùng, sá»± gần gụi và xa cách giữa trăng và đà n. Sang tiết Ä‘oạn B, tác giả đổi thay phong cách: B mang cấu trúc văn xuôi, vá»›i những mệnh đỠtiếp cáºn có tÃnh cách giải thÃch, bổ nghÄ©a cho nhau (vì... đã...). Sá»± bắc cầu trá»±c tiếp bằng má»™t mệnh đỠxé hai (enjambement avec rejet mà Xuân Diệu (2) mượn trong thÆ¡ Pháp) liên kết chặt chẽ câu thÆ¡ trên vá»›i câu thÆ¡ dưới, kết hợp bốn câu thà nh má»™t phát ngôn có trình tá»± nhất định: "Mây vắng, trá»i trong, đêm thá»§y tinh lung linh bóng sáng bá»—ng rung mình vì nghe nương tá» trong câu hát đã chết đêm rằm theo nước xanh"Tuy nhiên, câu trên vẫn là thÆ¡ vì những mệnh đỠtuy liên tục và có trình tá»± trong ý, nhưng thiếu chá»§ ngữ và vị ngữ nên không "thà nh văn": Mây vắng, trá»i trong, đêm thá»§y tinh là ba hình ảnh độc láºp, dị biệt nhưng song song vá» nghÄ©a: Mây vắng = trá»i trong = đêm thá»§y tinh. Nhịp cầu thứ nhất liên kết đêm thá»§y tinh vá»›i lung linh bóng sáng, báºt ra hai khả năng diá»…n nghÄ©a: - hoặc là có hai cảnh tượng song song: Ãêm thá»§y tinh lung linh và bóng sáng bá»—ng rung mình.Giải thÃch thứ hai nà y ngụ ngầm ý nghÄ©a: Mây vắng và trá»i trong cÅ©ng rung mình như đêm thá»§y tinh vì ba yếu tố trên cùng má»™t chức năng ngữ nghÄ©a và cấu trúc trong câu. Tại sao rung mình? Vì tất cả Ä‘á»u nghe nương tá» trong câu hát. Ãến đây sá»± bắc cầu trở nên huyá»n nhiệm: Ãá»™ng từ "đã chết" bÆ¡ vÆ¡, buông lá»ng, không có chá»§ ngữ. Ai đã chết? Nương tỠđã chết? Câu hát đã chết? hay là tất cả những nhân váºt: mây, trá»i, đêm thá»§y tinh, bóng sáng kia, vì nghe nương tá» hát mà cùng tá»± tá» trong đêm rằm dưới nước xanh, như huyá»n thoại Lý Bạch ôm trăng nhẩy xuống dòng Dương Tá»? Tiết Ä‘oạn
B
kết hợp hà i hòa khái niệm thẩm mỹ giữa Ãông -Tây, trong
cấu trúc hình thức và nội dung thi ca.
Tiết Ä‘oạn C trở lại cuá»™c tương kiến giữa Ãà n và Trăng: Âm hưởng và giai Ä‘iệu trong tiết Ä‘oạn nà y ngẫu hứng từ tiếng đà n cá»§a ngưá»i kỹ nữ trong Tỳ Bà Hà nh, nhất là "Ãà n ghê như nước, lạnh, trá»i Æ¡i ..." và "Long lanh tiếng sá»i vang vang háºn": Nước tuôn róc rách, chẩy mau xuống ghá»nhvà chÃnh dư âm tiếng đà n đã là m cho thiên nhiên âm nhạc và con ngưá»i tương tư nhau: Trăng nhá»› Tầm Dương nhạc nhá»› ngưá»i là m cho hiện tại luyến lưu dÄ© vãng, là m cho sá»± cách biệt giữa không gian và thá»i gian, nghệ thuáºt và tình ngưá»i ngắn lại, nhưng cÅ©ng lại trải ra biá»n biệt đến vô cùng, và mở đưá»ng cho bốn câu thÆ¡ cuối: Tiết Ä‘oạn D, song song vá»›i tiết Ä‘oạn B, trở lại quang cảnh vÅ© trụ và tâm cảnh ngưá»i nghe đà n, ngắm trăng: Câu 1 mở ẩn dụ thà nh ấn tượng so sánh: Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,Thi sÄ© giao hòa âm nhạc vá»›i ánh trăng thà nh má»™t biển sáng có âm thanh pha lê. Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».Lần đầu tiên, nhân xưng tôi xuất hiện trong thÆ¡. Sá»± hiện diện cá»§a thi sÄ©, đơn côi tuyệt đỉnh. Ẩn dụ "chiếc đảo hồn tôi" và tâm cảm "rợn bốn bá»" phù trợ ná»—i hoang lạnh cho hai Ä‘oản ngữ "chiếc đảo" và "hồn tôi", kèm thêm bốn hình vị độc láºp chiếc - đảo - hồn - rợn Ä‘á»u mang ẩn nghÄ©a đơn chiếc, hoang vắng, âm hồn, ghê rợn, ... nói lên sá»± lạc lõng gây gây cá»§a thi nhân trong cõi trần âm u hoang lạnh. Niá»m tâm sá»± ấy đắm trong khung cảnh: Sương bạc là m thinh, khuya nÃn thởTình huống "Sương bạc là m thinh, khuya nÃn thở" trên đây nối tiếp vá»›i "Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá»", như để giá»›i thiệu thiên nhiên "Sương bạc" vá»›i không và thá»i gian "khuya", những nhân tố má»›i nà y cùng "là m thinh" và "nÃn thở" để: Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.Thi sÄ© đã Ä‘em ná»™i tâm cá»§a con ngưá»i hòa cùng âm nhạc, ném và o vÅ© trụ hà nh tinh. Còn lại má»™t mình đối diện vá»›i cõi chết, âm u, hoang lạnh. Bá»nh bồng ngoà i thá»±c tại, trong vị trà giao tiếp giữa không gian và vÅ© trụ. Lưỡng lá»±, ná»a thăng thiên vá» má»™t hà nh tinh lý tưởng, ná»a hạ huyệt vá» cõi độc dược, Ãc Hoa. Sá»± đối chất giữa Lý tưởng (Idéal) và Ná»—i sầu (Spleen, Ennui) trong Baudelaire, không chỉ truyá»n sang Xuân Diệu, thấm và o Huy Cáºn, mà còn thông suốt cả má»™t thế hệ thi nhân, biến thà nh ná»—i sầu nhân thế, táºn diệt thế nhân trong cảm giác nghẹt thở, bất lá»±c, hoang mang, muôn Ä‘á»i buồn bã.
|
(1) Tỳ Bà Hà nh:
Thức dáºy nắng và ng ngang mái nhạtThá»±c ra, trong Kinh Thi, ngưá»i xưa "tình cá»" cÅ©ng đã "bắc cầu": Khiêu há» thoát há»dịch: Em nhẹ nhà ng nhẩy lênvà Thế Lữ là ngưá»i đầu tiên sá» dụng bắc cầu như má»™t kỹ thuáºt du nháºp từ phương Tây, trong thÆ¡ má»›i: Trá»i cao xanh ngắt - ô kìa!© 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]