Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc ThÆ¡ IX. Phân tÃch bà i Nguyệt Cầm của Xuân Diệu |
Nguyệt
Cầm
Bà i Nguyệt Cầm của Xuân Diệu, ảnh hưởng Tỳ Bà Hà nh, hòa hợp vá»›i thuyết giao ứng (correspondance) của Baudelaire, là má»™t bà i thÆ¡ má»›i, âm hưởng cổ Ä‘iển và lãng mạn. Xuân Diệu nghe Ä‘Ã n trên sông HÆ°Æ¡ng, trạnh nhá»› háºn tình TrÆ°Æ¡ng Chi - Mỵ NÆ°Æ¡ng mà là m nên Nguyệt Cầm. Cảm xúc lá»i thÆ¡, Cung Tiến sáng tác Nguyệt Cầm, tình khúc lãng mạn giá trị, mang những cung báºc Tây phÆ°Æ¡ng. Bà i thÆ¡
Nguyệt
Cầm thể hiện sự giao cảm giữa hương sắc và thanh âm,
giữa đất trá»i và cá» cây, giữa vÅ© trụ và con ngÆ°á»i,
giữa trần gian và âm cảnh. Nói nhÆ° Baudelaire: Bởi thÆ¡ vÃ
qua thơ, bởi nhạc và qua nhạc mà tâm hồn thoảng thấy những
ánh hà o quang ẩn sau cõi chết. NgÆ°á»i thi sÄ© bằng trá»±c giác
mẫn cảm nắm bắt giây phút hội ngộ thiêng liêng giữa thực
tại và siêu hình, giữa nội tâm và ngoại giới để đạt
tá»›i thăng hoa trong tác phẩm nghệ thuáºt.
Bà i Nguyệt Cầm mang những tÃnh chất cÆ¡ bản của thi ca. Nguyên lý song song xuất hiện liên tục dÆ°á»›i nhiá»u dạng: - Vá» mặt hình thức,
thơ 7 chữ, 4 câu, 4 khổ. Trong 112 chữ, có 5 trăng, 2 nguyệt,
4 Ä‘Ã n, 3 lạnh, 3 nhạc, 2 nÆ°á»›c v. v.... Ãặc biệt, khổ má»™t
(A) có tới 4 trăng, 1 nguyệt, 3 đà n, và trăng là nguyệt, nguyệt
là đà n: cả ba Ä‘á»u có thể chung má»™t nghÄ©a. Toà n bà i gồm
Ãt nhất 9 nhóm từ song song tÆ°Æ¡ng đồng ngữ nghÄ©a:
- Vá» mặt ná»™i dung, khổ má»™t (A) song song vá»›i khổ ba (C): bầy ra sá»± đối diện (hay ná»™i cảnh) giữa trăng và đà n. Khổ hai (B) song song vá»›i khổ bốn (D): dà n phần ngoại cảnh (thiên nhiên, trá»i đất), và tâm cảnh ngÆ°á»i nghe hoặc ngÆ°á»i ngắm nguyệt cầm. TrÆ°á»›c hết, nguyệt cầm là gì? Ngay tá»±a đỠđã vô cùng hà m súc. Nguyệt Cầm. Nguyệt và cầm: hai yếu tố tÆ°Æ¡ng đồng ngữ nghÄ©a, trùng phùng hình ảnh. Từ vừa Ä‘Æ¡n, vừa ghép, tuy hai mà có thể trở thà nh má»™t, hoặc biến hoá đến vô cùng: Trăng là nguyệt, là đà n (Ä‘Ã n hình tròn nhÆ° trăng), mà còn có thể là ngÆ°á»i kỹ nữ, là thi sÄ©, là anh, là em, là tôi, là ta, .... Trên bình diện phân tÃch hình vị thì nhÆ° thế. NhÆ°ng nếu xét nguyệt cầm trên bình diện cấu trúc thi ca, sá»± đối xứng và tÆ°Æ¡ng đồng ngữ nghÄ©a giữa nguyệt và cầm có thể mở ra những giải thÃch sau đây: 1. Nếu nhìn nguyệt cầm nhÆ° má»™t cấu trúc tỉnh lược chủ từ và hÆ° từ, thì Nguyệt cầm là đà n trăng: Ä‘Ã n trăng mở ra Ãt nhất ba bối cảnh:BÆ°á»›c và o bà i thÆ¡, câu đầu:- (đánh) Ä‘Ã n (dÆ°á»›i) trăngNguyệt cầm còn là trăng Ä‘Ã n: trăng Ä‘Ã n mở ra ba cảnh khác: Trăng nháºp và o dây cung nguyệt lạnhHai chữ dây cung máºp mỠý nghÄ©a, là m môi giá»›i cho tình và ý. Dây vừa là dây Ä‘Ã n mà cÅ©ng là dây tÆ¡. Cung vừa là cung Hằng, vừa là cung tÆ¡. Câu thÆ¡ Ä‘Æ°a ra nhiá»u hình ảnh cháºp trùng: Trăng nháºp và o trăng? Trăng nháºp và o dây Ä‘Ã n? Trăng nháºp và o cung tÆ¡? Mà trăng là ai? Nếu trăng là anh: Anh nháºp và o cung trăng? Anh nháºp và o cung Ä‘Ã n? Hay anh nháºp và o em? Nguyệt còn đồng âm vá»›i huyệt. "Trăng - nguyệt" -ẩn dụ cổ Ä‘iển- nhá» sá»± táo bạo và mãnh lá»±c của chữ nháºp, vÆ°á»›ng mắc và o dây, vÆ°Æ¡ng tÆ¡ (ngầm). Trăng đắm trong ẩm Æ°á»›t của vùng nguyệt lạnh, gợi lên hình ảnh nồng nà n đầy nhục cảm mà cÅ©ng vô cùng dịu dà ng, tế nhị, thanh khiết, mà cÅ©ng có thể là cõi chết, nÆ¡i há»™i ngá»™ của những âm hồn. Chuyển sang câu hai: Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngầntÃnh cách đối xứng giữa trăng thÆ°Æ¡ng và thÆ°Æ¡ng trăng, trăng nhá»› và nhá»› trăng, tạo nên sức tÆ°Æ¡ng ái nhá»› thÆ°Æ¡ng - thÆ°Æ¡ng nhá»› giữa đôi bên. Sá»± kết hợp vá»›i chữ hỡi - là tiếng gá»i xa, gá»i mà không chắc ngÆ°á»i nghe có nghe tiếng mình không (Trá»i hỡi! là m sao cho khá»i đói. -Hà n Mạc Tá») - tạo nên khoảng cách muôn trùng giữa hai đối tượng: trăng và đà n. Nếu "Trăng nháºp và o dây cung nguyệt lạnh" mở ra bối cảnh gần gụi da diết "Trăng nháºp Ä‘Ã n" thì "Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần" dẫn đến niá»m nhá»› thÆ°Æ¡ng đòi Ä‘oạn, và sá»± phân chia nghìn trùng xa cách giữa đôi bên. Vì thế hai câu thÆ¡ trên trở thà nh cặp phạm trù song song đối đẳng. Tiếp đến: "Ãà n buồn, Ä‘Ã n lặng, ôi Ä‘Ã n cháºm" và "Má»—i giá»t rÆ¡i tà n nhÆ° lệ ngân" có sá»± chuyển Ä‘á»: Ä‘Ã n Ä‘ang từ vị trà khách thể ở hai câu thÆ¡ đầu: Trăng nháºp và o dây cung nguyệt lạnhbá»—ng chuyển sang vị trà chủ thể ở câu 3, câu 4: Ãà n buồn, Ä‘Ã n lặng, ôi Ä‘Ã n cháºmNháºn xét thứ nhì: Tuy "Ãà n buồn, Ä‘Ã n lặng, ôi Ä‘Ã n cháºm" vẫn giữ nguyên cấu trúc hình thức nhÆ° "Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần", nhÆ°ng ở đây tÄ©nh từ buồn và lặng đã thay thế Ä‘á»™ng từ, biến trạng thái tÄ©nh thà nh Ä‘á»™ng, khiến cho mệnh Ä‘á» Ä‘Ã n buồn trở nên Ä‘a nghÄ©a: tiếng Ä‘Ã n buồn? ngÆ°á»i đánh Ä‘Ã n buồn? hay Ä‘Ã n Ä‘ang gẩy khúc nhạc buồn?... và đà n lặng cÅ©ng mang những ngụ ý: tiếng Ä‘Ã n lặng Ä‘i? ngÆ°á»i kỹ nữ ngÆ°ng Ä‘Ã n? hay khúc nhạc bá»—ng dÆ°ng im bặt? ... cho thấy cách tạo hình ở "Ãà n buồn, Ä‘Ã n lặng, ôi Ä‘Ã n cháºm" khácvá»›i cách tạo hình của "Trăng thÆ°Æ¡ng, trăng nhá»›, hỡi trăng ngần". Câu thÆ¡ kế tiếp "Má»—i giá»t rÆ¡i tà n nhÆ° lệ ngân" tiếp tục mô tả tiếng Ä‘Ã n và tâm cảm ngÆ°á»i gẩy Ä‘Ã n. Chữ tà n gieo và o giữa câu thÆ¡ nhÆ° ná»—i trá»› trêu của định mệnh. Tà n: Tà n cung? Tà n canh? Tà n phai? mà cÅ©ng có thể là tà n nhẫn, rÆ¡i và o chÃnh giữa câu thÆ¡, chia loan, rẽ thúy, tạo nên những tác dụng: - Phân chia câu thÆ¡ là m hai vế so sánh: Má»—i giá»t rÆ¡i = nhÆ° lệ ngân.Toà n bá»™ bốn câu thÆ¡ có cấu trúc song song, đối đẳng, nhà thÆ¡ táºn dụng sá»± đối xứng giữa những cặp phạm trù (trăng - đèn), (gần - xa), (ngoại cảnh - tâm cảnh), dùng những ngụ ý, hà m ngôn tạo mối tÆ°Æ¡ng quan giữa những Ä‘iá»u nói và những Ä‘iá»u không nói, giữa thá»±c và hÆ°, giữa tÄ©nh và động, để mở ra đến vô cùng, sá»± gần gụi và xa cách giữa trăng và đà n. Sang tiết Ä‘oạn B, tác giả đổi thay phong cách: B mang cấu trúc văn xuôi, vá»›i những mệnh Ä‘á» tiếp cáºn có tÃnh cách giải thÃch, bổ nghÄ©a cho nhau (vì... đã...). Sá»± bắc cầu trá»±c tiếp bằng má»™t mệnh Ä‘á» xé hai (enjambement avec rejet mà Xuân Diệu (2) mượn trong thÆ¡ Pháp) liên kết chặt chẽ câu thÆ¡ trên vá»›i câu thÆ¡ dÆ°á»›i, kết hợp bốn câu thà nh má»™t phát ngôn có trình tá»± nhất định: "Mây vắng, trá»i trong, đêm thủy tinh lung linh bóng sáng bá»—ng rung mình vì nghe nÆ°Æ¡ng tá» trong câu hát đã chết đêm rằm theo nÆ°á»›c xanh"Tuy nhiên, câu trên vẫn là thÆ¡ vì những mệnh Ä‘á» tuy liên tục và có trình tá»± trong ý, nhÆ°ng thiếu chủ ngữ và vị ngữ nên không "thà nh văn": Mây vắng, trá»i trong, đêm thủy tinh là ba hình ảnh Ä‘á»™c láºp, dị biệt nhÆ°ng song song vá» nghÄ©a: Mây vắng = trá»i trong = đêm thủy tinh. Nhịp cầu thứ nhất liên kết đêm thủy tinh vá»›i lung linh bóng sáng, báºt ra hai khả năng diá»…n nghÄ©a: - hoặc là có hai cảnh tượng song song: Ãêm thủy tinh lung linh và bóng sáng bá»—ng rung mình.Giải thÃch thứ hai nà y ngụ ngầm ý nghÄ©a: Mây vắng và trá»i trong cÅ©ng rung mình nhÆ° đêm thủy tinh vì ba yếu tố trên cùng má»™t chức năng ngữ nghÄ©a và cấu trúc trong câu. Tại sao rung mình? Vì tất cả Ä‘á»u nghe nÆ°Æ¡ng tá» trong câu hát. Ãến đây sá»± bắc cầu trở nên huyá»n nhiệm: Ãá»™ng từ "đã chết" bÆ¡ vÆ¡, buông lá»ng, không có chủ ngữ. Ai đã chết? NÆ°Æ¡ng tỠđã chết? Câu hát đã chết? hay là tất cả những nhân váºt: mây, trá»i, đêm thủy tinh, bóng sáng kia, vì nghe nÆ°Æ¡ng tá» hát mà cùng tá»± tá» trong đêm rằm dÆ°á»›i nÆ°á»›c xanh, nhÆ° huyá»n thoại Lý Bạch ôm trăng nhẩy xuống dòng DÆ°Æ¡ng Tá»? Tiết Ä‘oạn
B
kết hợp hà i hòa khái niệm thẩm mỹ giữa Ãông -Tây, trong
cấu trúc hình thức và nội dung thi ca.
Tiết Ä‘oạn C trở lại cuá»™c tÆ°Æ¡ng kiến giữa Ãà n và Trăng: Âm hưởng và giai Ä‘iệu trong tiết Ä‘oạn nà y ngẫu hứng từ tiếng Ä‘Ã n của ngÆ°á»i kỹ nữ trong Tỳ Bà Hà nh, nhất là "Ãà n ghê nhÆ° nÆ°á»›c, lạnh, trá»i Æ¡i ..." và "Long lanh tiếng sá»i vang vang háºn": NÆ°á»›c tuôn róc rách, chẩy mau xuống ghá»nhvà chÃnh dÆ° âm tiếng Ä‘Ã n đã là m cho thiên nhiên âm nhạc và con ngÆ°á»i tÆ°Æ¡ng tÆ° nhau: Trăng nhá»› Tầm DÆ°Æ¡ng nhạc nhá»› ngÆ°á»i là m cho hiện tại luyến lÆ°u dÄ© vãng, là m cho sá»± cách biệt giữa không gian và thá»i gian, nghệ thuáºt và tình ngÆ°á»i ngắn lại, nhÆ°ng cÅ©ng lại trải ra biá»n biệt đến vô cùng, và mở Ä‘Æ°á»ng cho bốn câu thÆ¡ cuối: Tiết Ä‘oạn D, song song vá»›i tiết Ä‘oạn B, trở lại quang cảnh vÅ© trụ và tâm cảnh ngÆ°á»i nghe Ä‘Ã n, ngắm trăng: Câu 1 mở ẩn dụ thà nh ấn tượng so sánh: Bốn bỠánh nhạc: biển pha lê,Thi sÄ© giao hòa âm nhạc vá»›i ánh trăng thà nh má»™t biển sáng có âm thanh pha lê. Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá».Lần đầu tiên, nhân xÆ°ng tôi xuất hiện trong thÆ¡. Sá»± hiện diện của thi sÄ©, Ä‘Æ¡n côi tuyệt đỉnh. Ẩn dụ "chiếc đảo hồn tôi" và tâm cảm "rợn bốn bá»" phù trợ ná»—i hoang lạnh cho hai Ä‘oản ngữ "chiếc đảo" và "hồn tôi", kèm thêm bốn hình vị Ä‘á»™c láºp chiếc - đảo - hồn - rợn Ä‘á»u mang ẩn nghÄ©a Ä‘Æ¡n chiếc, hoang vắng, âm hồn, ghê rợn, ... nói lên sá»± lạc lõng gây gây của thi nhân trong cõi trần âm u hoang lạnh. Niá»m tâm sá»± ấy đắm trong khung cảnh: SÆ°Æ¡ng bạc là m thinh, khuya nÃn thởTình huống "SÆ°Æ¡ng bạc là m thinh, khuya nÃn thở" trên đây nối tiếp vá»›i "Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bá»", nhÆ° để giá»›i thiệu thiên nhiên "SÆ°Æ¡ng bạc" vá»›i không và thá»i gian "khuya", những nhân tố má»›i nà y cùng "là m thinh" và "nÃn thở" để: Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.Thi sÄ© đã Ä‘em ná»™i tâm của con ngÆ°á»i hòa cùng âm nhạc, ném và o vÅ© trụ hà nh tinh. Còn lại má»™t mình đối diện vá»›i cõi chết, âm u, hoang lạnh. Bá»nh bồng ngoà i thá»±c tại, trong vị trà giao tiếp giữa không gian và vÅ© trụ. Lưỡng lá»±, ná»a thăng thiên vá» má»™t hà nh tinh lý tưởng, ná»a hạ huyệt vá» cõi Ä‘á»™c dược, Ãc Hoa. Sá»± đối chất giữa Lý tưởng (Idéal) và Ná»—i sầu (Spleen, Ennui) trong Baudelaire, không chỉ truyá»n sang Xuân Diệu, thấm và o Huy Cáºn, mà còn thông suốt cả má»™t thế hệ thi nhân, biến thà nh ná»—i sầu nhân thế, táºn diệt thế nhân trong cảm giác nghẹt thở, bất lá»±c, hoang mang, muôn Ä‘á»i buồn bã.
|
(1) Tỳ Bà Hà nh:
Thức dáºy nắng và ng ngang mái nhạtThá»±c ra, trong Kinh Thi, ngÆ°á»i xÆ°a "tình cá»" cÅ©ng đã "bắc cầu": Khiêu há» thoát há»dịch: Em nhẹ nhà ng nhẩy lênvà Thế Lữ là ngÆ°á»i đầu tiên sá» dụng bắc cầu nhÆ° má»™t kỹ thuáºt du nháºp từ phÆ°Æ¡ng Tây, trong thÆ¡ má»›i: Trá»i cao xanh ngắt - ô kìa!© 1991-1995 Thụy Khuê |
[ Trở VỠ]