Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

VIII. Nguyên lý song song

I. Từ láy trong tiếng Việt

     Tính chất song song hiện diện trong ngôn ngữ qua những từ kép, từ láy. Trong Khái Niệm Vá» Ngữ Pháp Việt Nam (Sài Gòn, 1963) Nguyá»…n Hiến Lê và TrÆ°Æ¡ng Văn Chình hợp láy vá»›i ghép vào má»™t khái niệm chung, gá»i là từ kép: "Tiếng đôi, tiếng ba, tiếng tÆ° ta gá»i là từ kép". Trong SÆ¡ Thảo Ngữ Pháp Việt Nam (Sài Gòn, 1972), Lê Văn Lý gá»i từ láy là "từ ngữ kép phản phúc! Ãó là những từ ngữ Ä‘Æ¡n được lắp Ä‘i lắp lại trong những yếu tố thành phần của chúng". Hoàng Văn Hành trong Từ Láy Trong Tiếng Việt (Hà Ná»™i, 1985), Ä‘Æ°a ra má»™t nhận định hoàn chỉnh hÆ¡n: "Từ láy của tiếng Việt chịu sá»± chi phối của xu hÆ°á»›ng hòa phối ngữ âm. Xu hÆ°á»›ng này biểu hiện ở quy tắc Ä‘iệp và quy tắc đối. Ãiệp và đối ở đây được hiểu vá»›i ngÄ©a rá»™ng: Ãiệp là sá»± lặp lại, sá»± đồng nhất vỠâm, vá» nghÄ©a; còn đối là sá»± sai khác, sá»± dị biệt, cÅ©ng vỠâm, vá» nghÄ©a."

     Ãái Xuân Ninh, trong Hoạt Ãá»™ng Của Từ Tiếng Việt (Hà Ná»™i, 1978), nhắc lại lập thuyết của Haudricourt1: "Thanh Ä‘iệu tiếng Việt hiện nay là do sá»± rÆ¡i rụng của những nhóm phụ âm đầu và cuối trong tiếng tiá»n Việt mà thành", ví dụ, chữ bả dùng hiện nay đã có má»™t quá trình nhÆ° sau:
 
 

   Paspah (đầu Công nguyên, không có thanh Ä‘iệu)
--->
pà (thế kỷ II, 3 thanh điệu)
---> pả (thế kỷ XII, 6 thanh điệu) ---> bả (hiện tại, 6 thanh điệu)

     Dá»±a vào lập thuyết trên đây của Haudricourt, Ãái Xuân Ninh Ä‘Æ°a ra nhận xét: "Trên cÆ¡ sở những từ hình vị 2 Ä‘Æ¡n âm tiết này, ta sáng tạo ra những từ Ä‘a âm tiết (từ láy, từ ghép, từ nhánh) để đáp ứng nhu cầu diá»…n đạt ngày càng cao."
 
 

Láy đôi:
 
lạnh ---> lạnh lẽo
Láy ba: má» ---> lá» má» ---> lá» tá» má»
Láy tÆ°: bá»nh ---> bập bá»nh ---> bập bà bập bá»nh

    Qua ba ví dụ trên đây chúng ta có thể có những nhận xét sÆ¡ khởi sau đây:

 Từ Ä‘Æ¡n: âm không vang, nghÄ©a rõ, ít khả năng gợi hình, hình vị tá»± do(3)
 Từ láy: âm vang, nghÄ©a má», hoặc chuyển nghÄ©a, gợi ý, gợi hình, gợi chuyển Ä‘á»™ng,  hình vị giá»›i hạn(4).
     Theo Ãái Xuân Ninh thì từ láy có ba tác dụng chính: Làm giảm hoặc tăng ý nghÄ©a của từ chính,  láy để lặp Ä‘i lặp lại  và láy để biểu thị ý nghÄ©a xấu.
 

1. Láy giảm nhẹ hoặc tăng cÆ°á»ng nghÄ©a:

 a. Giảm nhẹ: CÆ°á»ng Ä‘á»™ của má»™t hành Ä‘á»™ng hay mức Ä‘á»™ của trạng thái giảm Ä‘i, so vá»›i từ gốc. Trong trÆ°á»ng hợp này, trá»ng âm (hình vị cÆ¡ bản) rÆ¡i vào âm tiết thứ nhì:
 
 

nhẹ ---> nhè nhẹ Mưa rơi nhè nhẹ trong hồn (Huy Cận)
dịu ---> dìu dịu   RÆ¡i rÆ¡i dìu dịu rÆ¡i rÆ¡i (Huy Cận)

 b. Tăng cÆ°á»ng: CÆ°á»ng Ä‘á»™ của má»™t hành Ä‘á»™ng hay mức Ä‘á»™ của trạng thái tăng lên, so vá»›i từ gốc. Trong trÆ°á»ng hợp này, trá»ng âm nằm trong âm tiết đầu:
 
 

Ä‘au ---> Ä‘au đáu   Ná»—i nhá»› nhung Ä‘au đáu nào xong (Chinh Phụ Ngâm)
phất ---> phất phÆ¡   Hàng cá» bay trông bóng phất phÆ¡ (Chinh Phụ Ngâm)
lạnh ---> lạnh lẽo  (láy âm)
trong ---> trong veo (láy nghĩa) Ao thu lạnh lẽo nước trong veo (Nguyễn Khuyến)
vắt ---> vắt vẻo (láy âm) Tiếng ca vắt vẻo lưng chừng núi (Hàn Mặc Tử)
Ä‘á» ---> Ä‘á» lòm (láy nghÄ©a) Ä‘á» lòm lom (láy âm)  (5)

     Khác vá»›i hình thức giảm nhẹ, hình thức tăng cÆ°á»ng có thể láy lại nhiá»u tầng, ý nghÄ©a lại càng nhấn mạnh thêm:
 

  Khít   Sát
 Giảm nhẹ:  Khin khít   San sát
Tăng cÆ°á»ng 1: Khít khịt Sát sạt
Tăng cÆ°á»ng 2: Khít khìn khịt Sát sàn sạt
Tăng cÆ°á»ng 3: Khít khịt khìn khin Sát sạt sàn san

    Hình thức Ä‘iệp kép thuá»™c sở trÆ°á»ng của Nguyá»…n Khuyến và Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng:

 Nứt làm hai mảnh há»m hòm hom (Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng)
 Nảy vừng quế Ä‘á» Ä‘á» lòm lom (Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng)
 Ãức thầy đã má»ng mòng mong (Nguyá»…n Khuyến)
 Quyên đã gá»i hè quang quáng quác (Nguyá»…n Khuyến)
 Gà từng gáy sáng tẻ tè te (Nguyá»…n Khuyến)
2. Láy biểu thị ý nghĩa lặp đi lặp lại:

a. Lập lại, tăng cÆ°á»ng ý nghÄ©a:
 

xanh ---> xanh xanh   Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu (Chinh Phụ Ngâm)
ngùi ---> ngùi ngùi   Bên Ä‘Æ°á»ng trông lá cá» bay ngùi ngùi (Chinh Phụ Ngâm)
dặc ---> dặc dặc ÃÆ°a chàng lòng dặc dặc buồn (Chinh Phụ Ngâm)
ào ---> ào ào Thét roi cầu Vị ào ào gió thu (Chinh Phụ Ngâm)
lá»›p --->  lá»›p lá»›p Lá»›p lá»›p mây cao đùm núi bạc (Huy Cận)
quốc ---> quốc quốc Nhớ nước đau lòng con quốc quốc (Bà Huyện Thanh Quan)
thùng thùng thùng Thùng thùng trống đánh ngũ liên (ca dao)
trùng trùng trùng Nguyệt hoa hoa nguyệt trùng trùng (Chinh Phụ Ngâm)
Trá»i biếc biếc nÆ°á»›c xanh xanh má»™t vẻ (Nguyá»…n Khuyến)
Non non nÆ°á»›c nÆ°á»›c không nguôi lá»i thá» (Tản Ãà)

 

b. Lập lại, diá»…n tả ý nghÄ©a tiếp diá»…n trong thá»i gian:
 

  MÆ°a mÆ°a mãi ngày đêm rả rích (Tản Ãà)
  Ãêm đêm cÆ°á»›i vợ, lại làm quan (Tản Ãà)
  BÆ°á»›c Ä‘i má»™t bÆ°á»›cgiây giây lại dừng (Chinh Phụ Ngâm)


3. Láy biểu thị ý nghĩa xấu:

    Lập lại phụ âm đầu, thêm iếc, các nhà ngữ há»c thÆ°á»ng gá»i là hiện tượng iếc hóa, hiện tượng này ít thấy trong thÆ¡:
 
 

   hát
--->
hát hiếc
kịch
--->
 kịch kiếc

 

     Nếu vần láy có chữ eo, nét nghÄ©a của từ bị xấu Ä‘i, theo Nguyá»…n Ãức Dân, ví dụ lượn lẹo, vòng vèo, lá»ng lẻo, xiên xẹo, nghÄ©a xấu hÆ¡n lượn, vòng, lá»ng, xiên và bạc bẽo, đói meo, lạnh lẽo, nhạt nhẽo có nghÄ©a xấu hÆ¡n bạc, đói, lạnh và nhạt.

     Ngoài ba tác dụng trên, láy còn có khả năng tạo từ má»›i, làm giàu ngôn ngữ:
 

   rối
--->
bối rối, rối rem, rối rắm, ..

vì thế từ láy giữ má»™t địa vị quan trá»ng trong ngôn ngữ nói cÅ©ng nhÆ° ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng.

    Ãái Xuân Ninh làm má»™t thống kê vá» từ láy trong các tác phẩm của bốn thi sÄ©: Chế Lan Viên, Tố Hữu, Ãoàn Thị Ãiểm(6), Nguyá»…n Du và nhận thấy hiện tượng sau đây:

- Thơ Chế Lan Viên, trong 1600 câu có 70 từ láy, tỷ lệ 22 câu có 1 từ láy.
- Thơ Tố Hữu, trong 3157 câu có 375 từ láy, tỷ lệ 8,5.
- Chinh phụ ngâm: 452 câu có 85 tỷ lệ 5.
- Kiá»u: 1000 câu đầu có 218 từ láy, tá»· lệ 4,5.
 Và đây là cách dùng từ láy trong Chinh Phụ Ngâm:
 TrÄ© xập xòe mai cÅ©ng bẻ mai
 Khói mù nghi ngút ngàn khÆ¡i
 Con chim bạt gió lạc loài kêu thÆ°Æ¡ng
 .....
 Gà eo óc gáy sÆ°Æ¡ng năm trống
 Hòe phất phÆ¡ rủ bóng bốn bên
 Khắc trá»i đằng đẵng mấy niên
 Mối sầu dằng dặc tá»±a miá»n bể xa
     Tóm lại Nguyá»…n Du và Phan Huy Ãch dùng từ láy gấp năm lần Chế Lan Viên. Ãiá»u đó giải thích sá»± giàu có vỠâm nhạc và hình tượng trong thÆ¡ cổ Ä‘iển.

     Từ láy có thể xem nhÆ° Ä‘Æ¡n vị song song nhá» nhất trong ngôn ngữ, là sá»± hòa phối âm thanh và ngữ nghÄ©a giữa hai yếu tố tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng hoặc đối lập, tá»± bản chất đã  có khái niệm nhị nguyên của Ä‘á»i sống, mang sẵn hình ảnh âm dÆ°Æ¡ng, hai yếu tố tác thành mối sinh Ä‘á»™ng của muôn loài. Cấu trúc này giải thích khả năng biểu cảm, biểu niệm, tượng thanh, tượng hình của từ láy, giúp ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i nghe không những nhận diện được vật thể bằng tên gá»i, mà còn hình dung ra dáng dấp, nghe được âm thanh và đôi khi cảm thấy cả chuyển Ä‘á»™ng của vật thể. Do đó, từ láy có má»™t địa vị quan trá»ng trong thi ca, mà cấu trúc cÆ¡ bản dá»±a vào hình ảnh, nhạc Ä‘iệu và cảm xúc: Dòng nÆ°á»›c là má»™t vật thể, nhÆ°ng khi Nguyá»…n Du viết: Nao nao dòng nÆ°á»›c thì chínhnao naođã trở nên tâm hồn của dòng nÆ°á»›c, biến dòng nÆ°á»›c thành má»™t nhân cách. Nắm đất là má»™t vật thể, nhÆ°ng sè sè nắm đất ngoài nghÄ©a thÆ°á»ng là nắm đất thấp còn có nghÄ©a là nắm đất Ä‘ang chuyển Ä‘á»™ng, Ä‘ang sè sè bắn ra những dấu hiệu muốn kể lể ná»—i niá»m vá»›i Kiá»u:

 Nao nao dòng nÆ°á»›c uốn quanh
 Nhịp cầu nho nhá» cuối ghá»nh bắc ngang
 Sè sè nắm đất bên Ä‘Æ°á»ng
 Ràu ràu ngá»n cá» ná»­a vàng ná»­a xanh
II. Tính chất song song trong thơ

     Theo Jakobson(7), tính chất song song trong thÆ¡ được khám phá qua nhiá»u giai Ä‘oạn:
     Từ ngữ "song song" xuất hiện lần đầu trong thi há»c năm 1778, khi Robert Lowth khảo sát vá» thÆ¡ cổ tiếng Hébreu của ngÆ°á»i Do Thái, tuyên bố: "Tôi gá»i tính chất liên vận giữa hai câu thÆ¡ là tính song song." Hai từ, hai ngữ Ä‘oạn hoặc hai câu thÆ¡ cạnh nhau được gá»i là song song khi chúng đáp ứng tính chất sau đây: TÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng hoặc đối lập vá» mặt ngữ âm, ngữ nghÄ©a. Lowth phân biệt ba loại song song:

Song song tương đồng: Hai câu thơ đi đôi, có quan hệ tương đồng trong âm và nghĩa.
 Chòng chành nhÆ° nón không quai
 NhÆ° thuyá»n không lái, nhÆ° ai không chồng.
 (Ca dao)

Song song đối ngẫu: Vế đối vế, từ đối từ.
 Chìm đáy nÆ°á»›c cá lừ đừ lặn,
 Lá»­ng da trá»i nhạn ngẩn ngÆ¡ sa.
 (Cung Oán)

Song song tổng hợp: Hai câu thơ cạnh nhau có quan hệ tương liên, câu sau bổ nghĩa cho câu trước, cả hai hợp thành một toàn bộ hoàn chỉnh.
 Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụi
 Khách má hồng nhiá»u ná»—i truân chuyên.
 (Chinh Phụ Ngâm)
 Trăm năm trong cõi ngÆ°á»i ta
 Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau.
 (Kiá»u)
(Song song tổng hợp giữ má»™t địa vị quan trá»ng trong thÆ¡ cổ Ä‘iển, chúng tôi sẽ trở lại vấn Ä‘á» này).


    Ba thể loại song song ấy tính chất khác nhau, hiệu quả khác nhau, hiện diện trong cấu trúc thi ca, tạo nên má»™t toàn thể Ä‘a dạng và thẩm mỹ.
     Năm 1928, J. F. Davis trong khi khảo sát thÆ¡ Trung Quốc, đã tìm thấy tính chất song song tổng hợp mà Lowth còn gá»i là Tổng hợp - Xây dá»±ng, nhÆ° má»™t đặc tính cÆ¡ bản trong cấu trúc hình thức thÆ¡ Trung Quốc.
     François Cheng sau này (1977), khi khảo sát ngôn ngữ thÆ¡ Trung Quốc, coi nguyên lý song song nhÆ° sá»± thể hiện tÆ° tưởng triết há»c biện chứng Trung Quốc, xây dá»±ng trên nguyên tắc tuần hoàn và đối cá»±c giữa âm và dÆ°Æ¡ng, giữa không và có, đặc biệt trong thÆ¡ ÃÆ°á»ng.

*

     Sá»± khám phá toàn diện vá» tính chất song song trong thÆ¡ kim cổ thuá»™c vá» Gérard Manley Hopkins. Trong má»™t bài báo, khi còn là sinh viên, thiên tài này đã khám phá ra nguyên lý: "Tất cả thủ pháp của thi ca dá»±a trên nguyên tắc song song" (Toute forme d'artifice se réduit au principe du parallélisme). ThÆ¡ dá»±ng trên cấu trúc song song liên tục, đối cá»±c hay đồng chiá»u:

Song song trong nhịp điệu: Nhắc đi nhắc lại một số chu kỳ ngắt câu:

 2/2/2: DÆ°á»›i dòng / nÆ°á»›c chảy / trong veo
           Bên cầu / tÆ¡ liá»…u / bóng chiá»u / thÆ°á»›t tha
                                            (Kiá»u)
 2/2/3: Sóng gợn / tràng giang / buồn Ä‘iệp Ä‘iệp
           Con thuyá»n / xuôi mái / nÆ°á»›c song song
                                           (Huy Cận)
 3/3: Mai cốt cách / tuyết tinh thần
                                           (Kiá»u)
 4/4: Má»—i ngÆ°á»i má»™t vẻ / mÆ°á»i phân vẹn mÆ°á»i
                                            (Kiá»u)
 v.v...
Song song trong âm luật: Lập lại một số chu kỳ chữ: bốn chữ, ngũ ngôn, lục bát, song thất, song thất lục bát, ...
 Tám chữ: Xao xác tiếng gà. Trăng ngà lạnh buốt
                Mắt run má», kỹ nữ thấy sông trôi
                Du khách Ä‘i, du khách đã Ä‘i rồi.
                                                   (Xuân Diệu)


Song song trong niêm luật: (bằng trắc)

 NgÅ© ngôn: Cá»­ nhân cậu Ấm Ká»·
                  Tú tài con Ãô Mỹ
                  Thi thế cÅ©ng đòi thi
                  á»i khỉ Æ¡i là khỉ
                             (Tú XÆ°Æ¡ng)


Song song trong sự láy âm vị (phonème)

 Láy nguyên âm:
  Ãố ai biết lúa mấy cây
  Biết sông mấy khúc biết mây mấy tầng
 (Ca dao)


 Láy phụ âm:

  Ãầu tÆ°á»ng lá»­a lá»±u lập lòe đâm bông  (Kiá»u)
  Những luồng run rẩy rung rinh lá  (Xuân Diệu)
 Láy âm tiết:
  SÆ°Æ¡ng nÆ°Æ¡ng theo trăng ngừng lÆ°ng trá»i  (Xuân Diệu)
 Láy hình vị (morphème):
  NghÄ© mình, mình lại thêm thÆ°Æ¡ng ná»—i mình Cung Oán)
 Láy từ:
  Gió theo lối gió mây Ä‘Æ°á»ng mây   (Hàn Mạc Tá»­)
 Láy Ä‘oản ngữ (cụm từ):
  Làm cho cho mệt cho mê
  Làm cho Ä‘au Ä‘á»›n ê chá» cho coi   (Kiá»u)
 Láy câu:
  Vàng rÆ¡i! Vàng rÆ¡i! Thu mênh mông  (Bích Khê)

  NgÆ°á»i Æ¡i! NgÆ°á»i ở đừng vá»
  NgÆ°á»i Æ¡i! NgÆ°á»i ở đừng vá»  (Quan há» Bắc Ninh)


     Nguyên lý song song trong thÆ¡ phải chăng Ä‘i từ song song trong từ láy? Hay bắt nguồn từ tuổi thÆ¡ khi trẻ con ê a lập lại tiếng mẹ đẻ? Bập bẹ tập nói, con ngÆ°á»i đã ứng xá»­ song song trÆ°á»›c cuá»™c Ä‘á»i? Hay song song thể hiện cái lý nhị nguyên trong Ä‘á»i sống qua hai yếu tố âm dÆ°Æ¡ng kết hợp?
     Dù sao chăng nữa, song song không phải là sá»± lập lại tầm thÆ°á»ng mà đó là má»™t cấu trúc nghệ thuật có tổ chức, nằm trong má»™t tổ chức rá»™ng lá»›n hÆ¡n: hệ thống ngôn ngữ. Và François Cheng đã không lầm khi ông nói má»™t cách rất hàm súc: nguyên lý song song là má»™t toan tính tổ chức không gian trong diá»…n biến thá»i gian của ký hiệu ngôn ngữ (tentative d'organisation spatiale des signes dans leur déroulement temporel)(8).

 A: Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụi
                         Thiên địa phong trần
 B: Khách má hồng nhiá»u ná»—i truân chuyên
                         Hồng nhan Ä‘a truân
     Hai câu thÆ¡ Chinh Phụ Ngâm nói vá» số kiếp gian truân của ngÆ°á»i phụ nữ trong cÆ¡n phong trần chung của cuá»™c Ä‘á»i. Câu A, tiá»n Ä‘á», bối cảnh vÅ© trụ (trá»i - đất) mênh mông, mịt mùng gió bụi. Câu B đến sau, Ä‘i vào thá»±c tiá»…n số phận con ngÆ°á»i, ngÆ°á»i phụ nữ. Câu A mở rá»™ng không gian vÅ© trụ. Câu B Ä‘i vào thế giá»›i nhân sinh. Tính cách vừa Ä‘á»™c lập, vừa chuyển tiếp, vừa bổ xung, đối xứng, hiện diện đầy đủ trong hình thức song song này. Ãá»™c lập: vì cả hai tách rá»i đã là má»™t "thể" (forme) toàn bích. Ãối xứng: vì đối diện vÅ© trụ vá»›i con ngÆ°á»i. NhÆ°ng khi để cạnh nhau thì lập tức phát sinh sá»± chuyển tiếp và má»™t sức hút vô hình giữa A và B: Câu A đã làm xong chức năng nghệ thuật. Có thể đứng vững má»™t mình. Câu B đến. Không phải để tiếp tục ý nghÄ©a và hình ảnh của câu A, mà để mở ra má»™t bối  cảnh khác. Bối cảnh thứ hai này, vừa song song vá»›i bối cảnh thÆ° nhất, vừa đối cá»±c vá»›i bối cảnh thÆ° nhất (vÅ© trụ trá»i đất - thế giá»›i nhân sinh), vừa có tính cách xác định câu đầu (trá»i đất và nhân sinh cÅ©ng đảo Ä‘iên giống nhau), vừa biện há»™ cho sá»± hiện diện của chính mình (chẳng hạn nhÆ° số phận của ngÆ°á»i đàn bà).

     Tính chất vừa đối đáp vừa bổ xung giữa hai yếu tố Ä‘á»™c lập làm thành má»™t toàn thể nhất quán và hoàn chỉnh khiến nhÆ° cả hai tá»± cấu tạo má»™t vÅ© trụ riêng, bá»n bỉ, trong không gian, thoát khá»i sá»± tàn phá, hủy hoại của thá»i gian để trở thành vÄ©nh cá»­u.

Paris 3/1995
Chú thích

(1) André Georges Haudricourt (1911) chứng minh rằng tiếng Việt không thuá»™c dòng Hán, mà thuá»™c há» Nam Ã, và có liên lạc mật thiết vá»›i ngôn ngữ của các dân tá»™c thiểu số trên đất Việt.
(2) Hình vị (morphème):  Ä‘Æ¡n vị nhá» nhất của ngôn ngữ, có ý nghÄ©a.
(3) Hình vị tá»± do: tá»± nó có thể làm thành má»™t từ nhÆ°: lạnh, má», ..
(4) Hình vị giới hạn: tự nó không làm thành một từ như lẽo trong lạnh lẽo, trẻo trong trong trẻo, v. v...
(5) Nguyễn Phan Cảnh trong Ngôn Ngữ Thơ cho rằng từ láy âm nhòe hơn láy nghĩa, vì ấn tượng âm thanh khó xác định hơn ấn tượng vỠý nghĩa.
(6) từ năm 1952, trong Chinh Phụ Ngâm Bị Khảo, Hoàng Xuân Hãn đã chứng minh Phan Huy Ãch là dịch giả bản Chinh Phụ Ngâm hiện dùng.
(7) Questions de poétique (Những vấn Ä‘á» thi há»c), Roman Jakobson, Editions du Seuil, 1973
(8) L'écriture poétique chinoise - François Cheng, Editions du Seuil, Paris 1982.
 

© 1991-1995 Thụy Khuê


 Trở Vá»