Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ VIII. Nguyên lý song song |
TÃnh chất song song hiện diện trong ngôn ngữ qua những từ kép, từ láy. Trong Khái Niệm Vá» Ngữ Pháp Việt Nam (Sà i Gòn, 1963) Nguyá»…n Hiến Lê và TrÆ°Æ¡ng Văn Chình hợp láy vá»›i ghép và o má»™t khái niệm chung, gá»i là từ kép: "Tiếng đôi, tiếng ba, tiếng tÆ° ta gá»i là từ kép". Trong SÆ¡ Thảo Ngữ Pháp Việt Nam (Sà i Gòn, 1972), Lê Văn Lý gá»i từ láy là "từ ngữ kép phản phúc! Ãó là những từ ngữ Ä‘Æ¡n được lắp Ä‘i lắp lại trong những yếu tố thà nh phần của chúng". Hoà ng Văn Hà nh trong Từ Láy Trong Tiếng Việt (Hà Ná»™i, 1985), Ä‘Æ°a ra má»™t nháºn định hoà n chỉnh hÆ¡n: "Từ láy của tiếng Việt chịu sá»± chi phối của xu hÆ°á»›ng hòa phối ngữ âm. Xu hÆ°á»›ng nà y biểu hiện ở quy tắc Ä‘iệp và quy tắc đối. Ãiệp và đối ở đây được hiểu vá»›i ngÄ©a rá»™ng: Ãiệp là sá»± lặp lại, sá»± đồng nhất vỠâm, vá» nghÄ©a; còn đối là sá»± sai khác, sá»± dị biệt, cÅ©ng vỠâm, vá» nghÄ©a." Ãái Xuân
Ninh, trong Hoạt Ãá»™ng Của Từ Tiếng Việt (Hà Ná»™i,
1978), nhắc lại láºp thuyết của Haudricourt1: "Thanh
điệu tiếng Việt hiện nay là do sự rơi rụng của những
nhóm phụ âm đầu và cuối trong tiếng tiá»n Việt mà thà nh",
và dụ, chữ bả dùng hiện nay đã có một quá trình như sau:
Dựa và o
láºp thuyết trên đây của Haudricourt, Ãái Xuân Ninh Ä‘Æ°a ra
nháºn xét: "Trên cÆ¡ sở những từ hình vị
2 đơn âm tiết nà y, ta sáng tạo ra những từ đa âm tiết
(từ láy, từ ghép, từ nhánh) để đáp ứng nhu cầu diễn
đạt ngà y cà ng cao."
Qua ba và dụ trên đây chúng ta có thể có những nháºn xét sÆ¡ khởi sau đây: Từ Ä‘Æ¡n: âm không vang, nghÄ©a rõ, Ãt khả năng gợi hình, hình vị tá»± do(3)Theo Ãái Xuân Ninh thì từ láy có ba tác dụng chÃnh: Là m giảm hoặc tăng ý nghÄ©a của từ chÃnh, láy để lặp Ä‘i lặp lại và láy để biểu thị ý nghÄ©a xấu. 1. Láy giảm nhẹ hoặc tăng cÆ°á»ng nghÄ©a: a. Giảm nhẹ: CÆ°á»ng
độ của một hà nh động hay mức độ của trạng thái giảm
Ä‘i, so vá»›i từ gốc. Trong trÆ°á»ng hợp nà y, trá»ng âm (hình
vị cơ bản) rơi và o âm tiết thứ nhì:
b. Tăng cÆ°á»ng: CÆ°á»ng
độ của một hà nh động hay mức độ của trạng thái tăng
lên, so vá»›i từ gốc. Trong trÆ°á»ng hợp nà y, trá»ng âm nằm
trong âm tiết đầu:
Khác với
hình thức giảm nhẹ, hình thức tăng cÆ°á»ng có thể láy lại
nhiá»u tầng, ý nghÄ©a lại cà ng nhấn mạnh thêm:
Hình thức Ä‘iệp kép thuá»™c sở trÆ°á»ng của Nguyá»…n Khuyến và Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng: Nứt là m hai mảnh há»m hòm hom (Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng)2. Láy biểu thị ý nghÄ©a lặp Ä‘i lặp lại: a. Láºp lại, tăng cÆ°á»ng
ý nghĩa:
b. Láºp lại, diá»…n tả ý
nghÄ©a tiếp diá»…n trong thá»i gian:
MÆ°a mÆ°a mãi ngà y đêm rả rÃch (Tản Ãà )
Láºp lại phụ
âm đầu, thêm iếc, các nhà ngữ há»c thÆ°á»ng gá»i là hiện
tượng iếc hóa, hiện tượng nà y Ãt thấy trong thÆ¡:
Nếu vần láy có chữ eo, nét nghÄ©a của từ bị xấu Ä‘i, theo Nguyá»…n Ãức Dân, và dụ lượn lẹo, vòng vèo, lá»ng lẻo, xiên xẹo, nghÄ©a xấu hÆ¡n lượn, vòng, lá»ng, xiên và bạc bẽo, đói meo, lạnh lẽo, nhạt nhẽo có nghÄ©a xấu hÆ¡n bạc, đói, lạnh và nhạt. Ngoà i ba
tác dụng trên, láy còn có khả năng tạo từ mới, là m già u
ngôn ngữ:
vì thế từ láy giữ má»™t địa vị quan trá»ng trong ngôn ngữ nói cÅ©ng nhÆ° ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng. Ãái Xuân Ninh là m má»™t thống kê vá» từ láy trong các tác phẩm của bốn thi sÄ©: Chế Lan Viên, Tố Hữu, Ãoà n Thị Ãiểm(6), Nguyá»…n Du và nháºn thấy hiện tượng sau đây: - ThÆ¡ Chế Lan Viên, trong 1600 câu có 70 từ láy, tá»· lệ 22 câu có 1 từ láy.Và đây là cách dùng từ láy trong Chinh Phụ Ngâm: TrÄ© xáºp xòe mai cÅ©ng bẻ maiTóm lại Nguyá»…n Du và Phan Huy Ãch dùng từ láy gấp năm lần Chế Lan Viên. Ãiá»u đó giải thÃch sá»± già u có vỠâm nhạc và hình tượng trong thÆ¡ cổ Ä‘iển. Từ láy có thể xem nhÆ° Ä‘Æ¡n vị song song nhá» nhất trong ngôn ngữ, là sá»± hòa phối âm thanh và ngữ nghÄ©a giữa hai yếu tố tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng hoặc đối láºp, tá»± bản chất đã có khái niệm nhị nguyên của Ä‘á»i sống, mang sẵn hình ảnh âm dÆ°Æ¡ng, hai yếu tố tác thà nh mối sinh Ä‘á»™ng của muôn loà i. Cấu trúc nà y giải thÃch khả năng biểu cảm, biểu niệm, tượng thanh, tượng hình của từ láy, giúp ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i nghe không những nháºn diện được váºt thể bằng tên gá»i, mà còn hình dung ra dáng dấp, nghe được âm thanh và đôi khi cảm thấy cả chuyển Ä‘á»™ng của váºt thể. Do đó, từ láy có má»™t địa vị quan trá»ng trong thi ca, mà cấu trúc cÆ¡ bản dá»±a và o hình ảnh, nhạc Ä‘iệu và cảm xúc: Dòng nÆ°á»›c là má»™t váºt thể, nhÆ°ng khi Nguyá»…n Du viết: Nao nao dòng nÆ°á»›c thì chÃnhnao naođã trở nên tâm hồn của dòng nÆ°á»›c, biến dòng nÆ°á»›c thà nh má»™t nhân cách. Nắm đất là má»™t váºt thể, nhÆ°ng sè sè nắm đất ngoà i nghÄ©a thÆ°á»ng là nắm đất thấp còn có nghÄ©a là nắm đất Ä‘ang chuyển Ä‘á»™ng, Ä‘ang sè sè bắn ra những dấu hiệu muốn kể lể ná»—i niá»m vá»›i Kiá»u: Nao nao dòng nÆ°á»›c uốn quanh Theo Jakobson(7),
tÃnh chất song song trong thÆ¡ được khám phá qua nhiá»u giai
đoạn:
Song song tương đồng: Hai câu thơ đi đôi, có quan hệ tương đồng trong âm và nghĩa.
* Sá»± khám phá toà n diện vá» tÃnh chất song song trong thÆ¡ kim cổ thuá»™c vá» Gérard Manley Hopkins. Trong má»™t bà i báo, khi còn là sinh viên, thiên tà i nà y đã khám phá ra nguyên lý: "Tất cả thủ pháp của thi ca dá»±a trên nguyên tắc song song" (Toute forme d'artifice se réduit au principe du parallélisme). ThÆ¡ dá»±ng trên cấu trúc song song liên tục, đối cá»±c hay đồng chiá»u: Song song trong nhịp Ä‘iệu: Nhắc Ä‘i nhắc lại má»™t số chu kỳ ngắt câu: 2/2/2: DÆ°á»›i dòng / nÆ°á»›c chảy / trong veoSong song trong âm luáºt: Láºp lại má»™t số chu kỳ chữ: bốn chữ, ngÅ© ngôn, lục bát, song thất, song thất lục bát, ... Tám chữ: Xao xác tiếng gà . Trăng ngà lạnh buốt
NgÅ© ngôn: Cá» nhân cáºu Ấm Ká»·
Láy nguyên âm:Ãố ai biết lúa mấy cây
A: Thuở trá»i đất nổi cÆ¡n gió bụiHai câu thÆ¡ Chinh Phụ Ngâm nói vá» số kiếp gian truân của ngÆ°á»i phụ nữ trong cÆ¡n phong trần chung của cuá»™c Ä‘á»i. Câu A, tiá»n Ä‘á», bối cảnh vÅ© trụ (trá»i - đất) mênh mông, mịt mùng gió bụi. Câu B đến sau, Ä‘i và o thá»±c tiá»…n số pháºn con ngÆ°á»i, ngÆ°á»i phụ nữ. Câu A mở rá»™ng không gian vÅ© trụ. Câu B Ä‘i và o thế giá»›i nhân sinh. TÃnh cách vừa Ä‘á»™c láºp, vừa chuyển tiếp, vừa bổ xung, đối xứng, hiện diện đầy đủ trong hình thức song song nà y. Ãá»™c láºp: vì cả hai tách rá»i đã là má»™t "thể" (forme) toà n bÃch. Ãối xứng: vì đối diện vÅ© trụ vá»›i con ngÆ°á»i. NhÆ°ng khi để cạnh nhau thì láºp tức phát sinh sá»± chuyển tiếp và má»™t sức hút vô hình giữa A và B: Câu A đã là m xong chức năng nghệ thuáºt. Có thể đứng vững má»™t mình. Câu B đến. Không phải để tiếp tục ý nghÄ©a và hình ảnh của câu A, mà để mở ra má»™t bối cảnh khác. Bối cảnh thứ hai nà y, vừa song song vá»›i bối cảnh thÆ° nhất, vừa đối cá»±c vá»›i bối cảnh thÆ° nhất (vÅ© trụ trá»i đất - thế giá»›i nhân sinh), vừa có tÃnh cách xác định câu đầu (trá»i đất và nhân sinh cÅ©ng đảo Ä‘iên giống nhau), vừa biện há»™ cho sá»± hiện diện của chÃnh mình (chẳng hạn nhÆ° số pháºn của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ). TÃnh chất vừa đối đáp vừa bổ xung giữa hai yếu tố Ä‘á»™c láºp là m thà nh má»™t toà n thể nhất quán và hoà n chỉnh khiến nhÆ° cả hai tá»± cấu tạo má»™t vÅ© trụ riêng, bá»n bỉ, trong không gian, thoát khá»i sá»± tà n phá, hủy hoại của thá»i gian để trở thà nh vÄ©nh cá»u.
|
(1) André Georges Haudricourt (1911)
chứng minh rằng tiếng Việt không thuộc dòng Hán, mà thuộc
há» Nam Ã, và có liên lạc máºt thiết vá»›i ngôn ngữ của
các dân tộc thiểu số trên đất Việt.
© 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»