Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

VII. Cấu trúc hình thức thi ca

I. Lá»±a chá»n và kết hợp

     Có thể nói từ trÆ°á»›c đến nay, những nhà phê bình, triết gia nhÆ° Valéry, J. P. Sartre... phần nào đã xác định bản chất thi ca dÆ°á»›i hình thức phân tâm há»c, phải đến những nhà ngữ há»c chủ yếu nhÆ° Roman Jakobson má»›i thá»±c sá»± xuất hiện sá»± phân tích khoa há»c vá» cấu trúc hình thức thi ca.

     Ferdinand de Saussure (1857-1913), cha đẻ ngữ há»c hiện đại cho rằng: Ở trÆ°á»›c, ở ngoài ngôn ngữ, tÆ° duy chỉ là má»™t khối há»—n loạn, vô hình thức, má»™t đám mây u ám. Ngôn ngữ là má»™t hệ thống tín hiệu mà con ngÆ°á»i dùng làm phÆ°Æ¡ng tiện giao tiếp xã há»™i và biểu cảm(1).

     Nói tức là truyá»n má»™t lượng tin từ ngÆ°á»i nói đến ngÆ°á»i nghe vá»›i Ä‘iá»u kiện cả hai có chung má»™t kho từ vá»±ng (nói tiếng Pháp, nói tiếng Việt,...). các nhà ngữ há»c từ de Saussure đến Jakobson phân biệt hai trục chính trong hoạt Ä‘á»™ng ngôn ngữ: lá»±a chá»n (sélection) và kết hợp (combinaison) (2).

     Ví dụ đêm là má»™t chủ Ä‘á» muốn truyá»n đạt. Ãể có má»™t câu nói ngắn nhất vá» chủ Ä‘á» này, ngÆ°á»i nói trÆ°á»›c tiên phải lá»±a chá»n giữa các từ tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng: đêm, tối, màn đêm, ná»­a khuya, tàn canh, giá» tý, canh ba... sau đó lá»±a yếu tố thứ nhì làm Ä‘á»™ng tác chính, ví dụ: xuống, buông, phủ, trùm, rÆ¡i, Ä‘iểm, tàn...Lá»±a chá»nxong, Ä‘Æ°Æ¡ng sá»±kết hợp những yếu tố trên thành câu: ví dụ nhÆ° đêm xuống chẳng hạn. Trong hành trình vừa qua, Ä‘á»™ng tác lá»±a chá»n dá»±a trên tÆ°Æ¡ng quan tÆ°Æ¡ng đồng, Ä‘á»™ng tác kết hợp dá»±a trên tÆ°Æ¡ng quan tiếp cận(3). De Saussure nhấn mạnh đến tính cách tùy tiện và võ Ä‘oán (arbitraire)(4) của ký hiệu ngôn ngữ, võ Ä‘oán vì hành Ä‘á»™ng Ä‘i , tại sao lại gá»i là Ä‘i trong tiếng Việt, aller trong tiếng Pháp, go trong tiếng Anh mà không là những chữ gì khác; tùy tiện khiến má»—i chữ không bị ràng buá»™c bởi má»™t nghÄ©a nhất định: NghÄ©a má»—i câu không phải là tổng số nghÄ©a các chữ trong câu mà tùy thuá»™c vào tÆ°Æ¡ng quan tiếp cận giữa các chữ trong câu, tùy thuá»™c cách phát biểu, tùy thuá»™c bối cảnh và môi trÆ°á»ng mà chữ và câu được dặt vào.
 

     Lê Văn Lý trong Le parler Vietnamien chứng minh nhóm từ "sao - nó - bảo - không - đến" có thể có tá»›i 40 nghÄ©a khác nhau, tùy theo cáchkết hợp trật tá»± chữ. Trong ngôn ngữ hàng ngày và trong văn xuôi, trục lá»±a chá»n và trục kết hợp có tầm quan trá»ng ngang nhau. Trong thÆ¡, trục lá»±a chá»n quy chiếu trên trục kết hợp.
 

     VỠđịnh nghÄ©a thÆ¡, câu trả lá»i của Jakobson hầu nhÆ° bất biến từ 1919 đến 1933, rồi 1960 vẫn là: ThÆ¡ là má»™t phát ngôn nhắm vào thể cách phát biểu(La poésie n'est rien d'autre qu'un énoncé visant à l'expression). Cụ thể hÆ¡n: ThÆ¡ là nói cốt chỉ để nghe, để hưởng giá trị cái hay, cái đẹp của má»—i tiếng, má»—i chữ, trong câu mình vừa nói, chứ không phải để đạt tá»›i các mục đích khác nhÆ° truyá»n tin, giảng giải, nghị luận, phân tích, mô tả v.v... Ãịnh nghÄ©a này tiá»m ẩn giá trị tá»± tại của má»—i chữ trong thÆ¡ và là tiá»n Ä‘á» của khám phá thứ nhì: chức năng thi há»c trù hoạch nguyên tắc tÆ°Æ¡ng đồng giữa trục lá»±a chá»n và trục kết hợp (la fonction poétique projette le principe d'équivalence de l'axe de la sélection sur l'axe de la combinaison) và thÆ¡ có khả năng chiếu trục lá»±a chá»n trên trục kết hợp (projection de l'axe de la sélection sur l'axe de la combinaison). Khám phá quan trá»ng này giúp chúng ta hiểu rõ hÆ¡n vá» cấu trúc hình thức thi ca, và cho phép dÆ°á»›i má»™t khía cạnh nào đó, định lượng "chất thÆ¡" trong má»™t câu thÆ¡ hay má»™t văn bản.
 

     TrÆ°á»›c hết, thế nào là chiếu trục kết hợp lên trên trục lá»±a chá»n? Chúng ta thá»­ khảo sát hai trÆ°á»ng hợp:

 A. Bóng nguyệt leo song sá» sẫm gối
      Gió thu lá»t cá»­a cá» mài chăn
     (Hàn Mặc Tá»­)

 B. Trải vách quế gió vàng hiu hắt
     (Nguyá»…n Gia Thiá»u)

     Chúng tôi lá»±a chá»n những câu thÆ¡ trên vì chúng biểu dÆ°Æ¡ng hai loại "chiếu" khác nhau. Ví dụ câu " Long lanh đáy nÆ°á»›c in trá»i, Thành xây khói biếc non phÆ¡i bóng vàng". Câu đầu thuá»™c loại đồ hình B, câu sau thuá»™c loại đồ hình A.

 Bóng nguyệt  Gió thu

 leo lá»t

 song cá»­a

 sá» sẫm cá» mài

 gối chăn
 

 vách quế

 trải hiu hắt

 gió vàng
 

     Trong cả hai trÆ°á»ng hợp trên đây, tính cách đối chiếu giữa trục kết hợp và chá»n lá»±a cho phép câu thÆ¡, ngoài chiá»u xuôi, còn có thể Ä‘i chiá»u ngược lại, hoặc chá»n các phÆ°Æ¡ng cách kết hợp khác.
     Ví dụ:
 

 trải vách quế 
<----> 
vách quế trải
  hiu hắt vách quế
 <---->
 vách quế hiu hắ
 hiu hắt gió vàng
 <---->
  gió vàng hiu hắt
 trải vách quế gió vàng hiu hắ
 <---->
 gió vàng hiu hắt trải vách quế

     Câu thÆ¡ của Nguyá»…n Gia Thiá»u, tính cách đối chiếu mở ra những hình ảnh tÆ°Æ¡ng đồng, khác nhau vì tiểu dị (nuance).

     Hai câu thÆ¡ của Hàn Mặc Tá»­, tính cách đối chiếu mở ra những hình ảnh đối lập, có tính cách há»— tÆ°Æ¡ng và đồng lõa:
 
 

bóng nguyệt leo song
<----> 
song leo bóng nguyệt
  song sá» sẫm gối 
<---->
gối sỠsẫm song
bóng nguyệt sá» sẫm gối 
<---->
  gối sá» sẫm bóng nguyệt
bóng nguyệt leo gối 
<---->
gối leo bóng nguyệt
gió thu lá»t cá»­a 
<---->
cá»­a lá»t gió thu
 cá»­a cá» mài chăn 
<---->
 chăn cá» mài cá»­a
 gió thu cá» mài chăn
<---->
chăn cỠmài gió thu
gió thu lá»t chăn
<---->
chăn lá»t gió thu
v.v...

     Tóm lại: có thể liên kết bóng nguyệt vá»›i gối bằng nhiá»u ngả, và ngược lại gối cÅ©ng có thể chiếu lên bóng nguyệt qua nhiá»u góc Ä‘á»™. Ãối vá»›i gió thu, chăn và cá»­a mối tÆ°Æ¡ng quan cÅ©ng Ä‘a dạng nhÆ° vậy, tùy theo cách tác hợp những yếu tố vá»›i nhau. Và sau cùng còn có thể đối chiếu những phần tá»­ của câu thÆ¡ thứ nhất vá»›i phần tá»­ của câu thÆ¡ thứ nhì (leo - lá»t), (sá» sẫm - cá» mài), (gió - trăng), (chăn - gối), (song - cá»­a). Do đó từ câu thÆ¡ nguyên thủy "Bóng nguyệt leo song sá» sẫm gối, Gió thu lá»t cá»­a cá» mài chăn"ở dạng thức thẳng và má»™t chiá»u đã ẩn dấu cấu trúc không gian (vì đã nối kết những yếu tố trong vá»›i ngoài, gần vá»›i xa (gối - nguyệt), (song - nguyệt) v.v.... ) cách nối kết này giúp thÆ¡ thoát khá»i hÆ°á»›ng má»™t chiá»u để Ä‘i tá»›i nhiá»u chiá»u, Ä‘a dạng trong không gian đồng thá»i mở ra khía cạnh dục tình trong cách tác hợp gió-trăng, chăn-gối, leo-lá»t, sá» sẫm-cá» mài,... và hòa hợp nhân sinh vá»›i vÅ© trụ bằng cách giao liên ná»™i tâm vá»›i ngoại cảnh, mặc dù không có sá»± hiện diện của ngÆ°á»i.

     Tất nhiên không phải câu thÆ¡ nào cÅ©ng có và cần có khả năng đối chiếu và đối lập trên đây. Khả năng "đối" và "chiếu" trong má»™t chừng má»±c nào đó, định lượng cÆ°á»ng Ä‘á»™ và mật Ä‘á»™ "chất thÆ¡" trong thÆ¡, giám định tính chất Ä‘á»™c lập tá»± chủ và bình đẳng của má»—i Ä‘Æ¡n vị ngữ nghÄ©a đối vá»›i má»™t Ä‘Æ¡n vị khác, và là má»™t đặc Ä‘iểm của thÆ¡ ÃÆ°á»ng.

II. Tính chất phiếm định

     Tính chất phiếm định thuá»™c bản sắc ná»™i tại của thi ca. Vá» phÆ°Æ¡ng cách làm mÆ¡ hồ ý nghÄ©a, ngoài những biện pháp tu từ nhÆ° so sánh, Ä‘iển tích, ẩn dụ và hoán dụ mà chúng ta đã biết, còn có những phép tỉnh lược khác, xuất hiện trong lối nói hàng ngày và trong ngôn ngữ nghệ thuật. Có nhiá»u hình thức tỉnh lược:

1- Tỉnh lược chủ từ
    Trong giao tế xã há»™i, nói trống không là má»™t cách nói thông dụng:
  - Ãi đâu đấy?
  - Ãau lắm à?
  - Không muốn thì thôi!

    Những câu nói trên, tuy không có chủ từ nhÆ°ng ngÆ°á»i nói biết chắc đối tượng của mình: hoặc nói vá»›i ngÆ°á»i thân, hoặc muốn nói xẵng.
     Trong những câu tục ngữ nhÆ°: "Ä‚n vóc há»c hay", "Ä‚n quả nhá»› kẻ trồng cây"... sá»± thiếu vắng chủ từ ngụ ý: ai làm chủ từ cÅ©ng được, kinh nghiệm sống hay bài há»c luân lý áp dụng cho tất cả má»i ngÆ°á»i. Luân lý trở thành chân lý.
     Trong thÆ¡, sá»± cố tình lược bá» chủ từ có những dụng ý khác: phiếm định hóa câu thÆ¡ để mở ra nhiá»u ý nghÄ©a, nhiá»u hình ảnh.

 Mở cá»­a nhìn trăng, trăng tái mặt
 Khép phòng đốt nến, nến rÆ¡i châu
 (Hàn Mặc Tá»­)
     Hai câu thÆ¡ trên của Hàn Mặc Tá»­ nhÆ° để nói vá»›i chính mình vá» niá»m cô Ä‘Æ¡n của mình. Thoạt nhìn, có hai hình ảnh đối xứng:mở cá»­a nhìn trăng và khép phòng đốt nến, tuy không biết ai làm chủ hai Ä‘á»™ng tác ấy, nhÆ°ng cả hai Ä‘á»u dẫn đến kết quả u hoài, trống trải, cô quạnh. Ngoài khả năng đối chiếu hình ảnh và ngữ nghÄ©a từng câu, từng chữ(mở cá»­a - khép phòng), (nhìn trăng - đốt nến), (trăng - nến), (tái mặt - rÆ¡i châu), cấu trúc hình thức còn mở ra những bình diện khác:
 Hai Ä‘á»™ng từ "mở" và "khép" vì vô chủ, cho phép ngÆ°á»i Ä‘á»c "vận" câu thÆ¡ vào mình, hoặc vào đối tượng của mình: Sát nhập niá»m cô Ä‘Æ¡n của tác giả vào tâm cảm của mình, hoặc của ngÆ°á»i yêu. Má»™t mặt khác, các ẩn dụ "trăng tái mặt", "nến rÆ¡i châu", vừa chỉ trăng, nến (vật thể), vừa nhân cách hóa trăng, nến: trăng nến có thể là hiện thân của ngÆ°á»i yêu đối diện vá»›i chính mình, hoặc vừa là ngÆ°á»i yêu, vừa là mình. Trong giả thiết đó, các mệnh Ä‘á» "trăng tái mặt", "nến rÆ¡i châu" trở thành chủ từ của mở và khép. Nhân sinh "trăng tái mặt" kia mở cá»­a nhìn trăng "thật". Con ngÆ°á»i "nến rÆ¡i lệ" kia khép phòng đốt nến "thật". Và nếu trăng là ngÆ°á»i yêu, nến là ta, thì sá»± xa cách trở nên ngàn trùng mà cÅ©ng vô cùng gần gụi... Niá»m cô Ä‘Æ¡n không còn Ä‘Æ¡n má»ng nữa, mà đã vá»i vợi, Ä‘a tầng, chập trùng những hình ảnh hÆ° hÆ° thá»±c thá»±c, Ä‘á»›n Ä‘au, u uẩn, xa cách mà cÅ©ng gần gụi vô ngần.

     TrÆ°á»ng hợp câu thÆ¡ "Bến Tầm DÆ°Æ¡ng canh khuya Ä‘Æ°a khách" Ä‘Æ°a ra má»™t bối cảnh khác: Ai Ä‘Æ°a khách? Bến Tầm DÆ°Æ¡ng và canh khuyalà những bổ ngữ (complément) chỉ địa Ä‘iểm và thá»i gian. Vậy ngÆ°á»i "Ä‘Æ°a khách" có thể là Bạch CÆ° Dị, là Phan Huy Vịnh, là tôi, là ta, là ai cÅ©ng được. Không phải là "tiá»…n khách" mà là "Ä‘Æ°a khách", má»›i đẹp và Ä‘au (bản chính là tống khách: Tầm DÆ°Æ¡ng giang đầu dạ tống khách). Sá»± vắng mặt của chủ từ còn bầy ra những hình ảnh khác: Có thể chính cái bến Tầm DÆ°Æ¡ng ấy Ä‘ang "Ä‘Æ°a khách" trong đêm khuya, hoặc chính cái "canh khuya" ấy Ä‘ang "Ä‘Æ°a ngÆ°á»i" trên bến. Do đó, không chỉ mình ngÆ°á»i kỹ nữ Ä‘Æ°a khách mà cả thá»i gian, khung cảnh và con ngÆ°á»i cÅ©ng Ä‘Æ°a khách vá»›i nàng, nhÆ° nàng.
 

     Tóm lại, sá»± tỉnh lược chủ từ Ä‘Æ°a đến tình trạng nhập nhòe -nhÆ°ng không há»—n loạn-ý nghÄ©a. Và sá»± nhập nhòe ý nghÄ©a Ä‘Æ°a đến những hình ảnh khác, những niá»m riêng khác, những cảm xúc khác, những nhận thức khác... cho câu thÆ¡ và cho má»i tầng lá»›p Ä‘á»™c giả.

     Tính chất phổ quát của thÆ¡ nằm ở chá»— đó, cho nên khi nói vá» thÆ¡, mà chỉ chú trá»ng và phô trÆ°Æ¡ng "tính chất dân tá»™c" nhÆ° má»™t yếu tính nòng cốt để nhận diện giá trị, là đã phần nào tá»± giá»›i hạn thÆ¡ trong má»™t miá»n, má»™t vùng... ThÆ¡ không hẹp hòi nhÆ° thế, thÆ¡ có khả năng vượt biên giá»›i -dù dÆ°á»›i dạng thức ngôn ngữ nào. Văn há»c hiện đại chú trá»ng đến ngôn ngữ nhÆ° má»™t yếu tố ná»™i tại của con ngÆ°á»i: ngôn ngữ cấu tạo nên nhân vật trong kịch, ngôn ngữ hình thành tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng (không phải cốt truyện và tình tiết). Và không lạ khi Noam Chomsky, nhà ngữ há»c tạo sinh coi ngôn ngữ nhÆ° má»™t sá»± tạo tác và sinh Ä‘á»™ng không ngừng, chủ trÆ°Æ¡ng phải khảo sát các phát ngôn trong cả chiá»u sâu, ở căn bản của tri thức và ý thức, trÆ°á»›c khi Ä‘i đến bá» mặt của hình thức phát hiện. Cái chiá»u sâu, cái căn bản sinh ra phát ngôn ấy là gì? nếu không là niá»m Ä‘au, ná»—i khổ, sá»± ham muốn... nằm trong tÆ° duy của con ngÆ°á»i: Ná»—i Ä‘au ở đâu cÅ©ng Ä‘au thôi, và cảm xúc của con ngÆ°á»i không mang căn cÆ°á»›c. Phong cách Việt, hay tiếng Việt, tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Ấn, tiếng Wanda,... chỉ là hình thức phát ngôn khác nhau vá» những Ä‘iệu tâm hồn và thể xác nhân loại.

2. Tỉnh lược động từ

a. Trong Hoa Tiên có câu thơ thật hay:

Ãã sÆ°Æ¡ng, đã khói, đã vài mấy năm
lá»i thÆ¡ mÆ¡ hồ, phảng phất nhÆ° má»™t hiện tại đã hóa thành hÆ° ảo. câu thÆ¡ không có chủ từ , mà cÅ©ng không có Ä‘á»™ng từ, mở cá»­a cho những câu há»i không lá»i giải đáp: (Ai) đã (thành) sÆ°Æ¡ng? (thành) khói? hay Gì cÅ©ng thành sÆ°Æ¡ng khói? gieo mối trắc ẩn bao la trên cá» cây, vÅ© trụ, nói lên cái mong manh, hÆ° ảo nÆ¡i cõi nhân sinh, phù thế: Từ gá»—, đá, tro, bụi đến sinh vật con ngÆ°á»i Ä‘á»u có thể phút giây tan biến nhÆ° khói sÆ°Æ¡ng trong ảo hÆ° còn mất.

b. Trở vá» phÆ°Æ¡ng diện thá»±c tế ngữ há»c, tiếng Việt hay lược bá» Ä‘á»™ng từ, nÆ¡i mà ngÆ°á»i Pháp dùng Ä‘á»™ng từ être (thì, là), ngÆ°á»i Việt tránh. Trong Việt Nam Văn Phạm, Trần Trá»ng Kim giải thích: "Khi tiếng chủ từ đã Ä‘i vá»›i tiếng tÄ©nh từ để chỉ cái thể của chủ từ, thì không có Ä‘á»™ng từ nữa (bởi vì công dụng của tÄ©ng từ ở đây là để chỉ cái thể của chủ từ, cÅ©ng nhÆ° Ä‘á»™ng từ để chỉ cái dụng của chủ từ). Ví dụ: NgÆ°á»i này giá»i, việc ấy khó, con chó dữ, v.v... Trừ khi chủ từ là danh từ hay đại danh từ và có tiếng danh từ khác đứng làm túc từ, thì phải có Ä‘á»™ng từ là đứng ở giữa:
 Việc này là việc khó.
 NgÆ°á»i ấy là ai?"

     Quy tắc văn phạm tiếng Việt này dẫn đến má»™t số nhận xét lý thú trong văn thÆ¡:
     Vẫn theo lối đặt câu không có Ä‘á»™ng từ nhÆ° trên, nếu ngÆ°á»i viết thay thế má»™t từ Ä‘Æ¡n bằng má»™t từ láy (láy âm hoặc láy nghÄ©a), thì câu văn thÆ°á»ng, có thể biến thành ... thÆ¡:
 
 

lạnh
---> 
buồng không lạnh như tỠ(văn)
  lạnh
--->
lạnh ngắt (láy nghĩa)
---> buồng không ngắt lạnh nhÆ° tá» (Kiá»u)
xanh
--->
   ngàn dâu xanh má»™t màu (văn)
xanh
--->
xanh ngắt (láy nghĩa)
---> ngàn dâu xanh ngắt má»™t maù (Kiá»u)
vân
--->
cái vỠvân (văn)
  vân
--->
 vân vân (láy âm)
--->  cái vá» vân vân (ca dao)

     Những nhận xét trên đây cho thấy rằng: Từ văn sang thÆ¡, có khi chỉ cần láy má»™t từ, láy làm nhòe ý, tăng cÆ°á»ng Ä‘á»™ phiếm định, chuyển văn thành thÆ¡, do đó vai trò quan trá»ng của từ láy trong ngôn ngữ nghệ thuật (chÆ°Æ¡ng VIII).
      Riêng vá» hai câu ca dao

 Quả cau nho nhá»
 Cái vá» vân vân
không có Ä‘á»™ng từ cho nên các chữ xích lại gần nhau, tạo sức hút ná»™i tại giữa những Ä‘Æ¡n vị ngữ nghÄ©a. Ãồng thá»i những chữø nho nhá» và cái vá»,û nhá» sá»± đồng âm, tá»± tạo má»™t thế liên hoàn thành má»™t dòng tÆ° tưởng nhất quán khiến hai câu ca dao "Quả cau nho nhá», cái vá» vân vân" khó tách, khó rá»i. NhÆ° thể âm gá»i âm, nghÄ©a gá»i nghÄ©a. Hiện tượng này dÆ°á»ng nhÆ° đã bị chỉ đạo ngầm bởi trạng thái quấn quít giữa quả cam và cái vá», nho nhá» và vân vân... để giáo đầu cho sá»± quấn quít anh-anh, em-em Ä‘i sau:
 nay anh há»c gần
 mai anh há»c xa
 VÅ© Ngá»c Phan trong Tục Ngữ Ca Dao Việt Nam cho rằng quả cau nho nhá», cái vá» vân vân không có liên hệ gì tá»›i nay anh há»c gần, mai anh há»c xa. Có chứ: Hình ảnh nào tha thiết và gợi cảm cho bằng anh-em quấn quít, khăng khít nhÆ° cau vá»›i vá» (chữ vá» còn có nghÄ©a là vỠđể ăn trầu, và dÄ© nhiên là có há» hàng vá»›i "trầu cau"...). NhÆ°ng tất cả những Ä‘iá»u chúng ta vừa nói ra trên đây quá lá»™ liá»…u, đã đụng đến phong cách tế nhị của câu ca dao, chạm vào cái duyên thầm của cau vá»›i vá»: ngoài xanh mà nhai vào thì hóa Ä‘á» hồng, dậy lá»­a.
 Vẫn trong nguyên tắc gắn bó ấy, những câu:
 chiếc buồm nho nhá»
 ngá»n gió hiu hiu
 nay nÆ°á»›c thủy triá»u
 mai lại nÆ°á»›c rÆ°Æ¡i
tạo thành má»™t tổng thể nhất quán hòa hợp khăng khít thiên nhiên và tâm cảnh, báo hiệu cho những câu thÆ¡ kế tiếp nói lên sá»± khăng khít của đôi tình nhân, mặc dù tình yêu và cuá»™c Ä‘á»i có lên ghá»nh, xuống thác:
 Sông sâu sóng cả em Æ¡i
 Chá» cho sóng lặng
 Buồm xuôi, ta xuôi cùng
 Trót Ä‘a mang vào kiếp bá»nh bồng,
 Xuống ghá»nh lên thác,
 Má»™t lòng ta thÆ°Æ¡ng nhau...
 Vẫn trong địa hạt lược bá» Ä‘á»™ng từ, câu thÆ¡ sau đây của Nguyá»…n Du mở ra những bình diện khác nữa:
 Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghá»nh
 (Kiá»u)
 Cấu trúc vắngû Ä‘á»™ng từ ở đây có nhiá»u tác dụng:
- Tác dụng quấn hút giữa vó câu và khấp khểnh, bánh xe và gập ghá»nh tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° quả cau nho nhá», cái vá» vân vân mà chúng ta vừa phân tích ở trên.
 - Tác dụng Ä‘á»™c lập hóa từng từ má»™t dẫn đến khả năng chiếu trục lá»±a chá»n trên trục kết hợp khiến các từ có thể kết hợp trong má»™t trật tá»± khác để gợi ra những hình ảnh đối lập vá»›i câu thÆ¡ nguyên thủy: vó câu gập ghá»nh - bánh xe khấp khểnh.
- Ngoài ra hai tÄ©nh từ khấp khểnh và gập ghá»nh trong âm đã gợi nghÄ©a, trong nghÄ©a đã có âm, chúng biến câu thÆ¡ thành má»™t hợp tấu hòa cảnh.
- Vì không có Ä‘á»™ng từ nên những tÄ©nh từ gập ghá»nh, khấp khểnh có thể thay thế Ä‘á»™ng từ, chúng chuyển từ thể tÄ©nh sang thể Ä‘á»™ng và làm cho câu thÆ¡ có má»™t chuyển Ä‘á»™ng. Sức chuyển Ä‘á»™ng đó không chỉ dừng lại ở vó câu, bánh xe, mà còn dẫn chúng ta liên tưởng đến sá»± chuyển Ä‘á»™ng của con Ä‘Æ°á»ng, và âm thanh khấp khểnh, gập ghá»nh cÅ©ng lại phù hợp vá»›i trạng thái và biến chuyển của con Ä‘Æ°á»ng.
 Sau cùng, chuyển Ä‘á»™ng ngá»±a, xe, Ä‘Æ°á»ng... cuốn theo chuyển Ä‘á»™ng của ngÆ°á»i trong xe: hình ảnh khấp khểnh, gập ghá»nh đồng Ä‘iệu vá»›i hành vi mỠám, đê tiện của Mã Giám Sinh, và ai bảo là không nói lên tâm trạng phập phồng lo sợ, khúc mắc, đòi Ä‘oạn trong lòng Kiá»u, khi nghe những dÆ° ba Ä‘oạn trÆ°á»ng, Ä‘a âm, Ä‘a nghÄ©a đó?

c. Trong thÆ¡ tạo sinh, Lê Ãạt lược bá» Ä‘á»™ng từ vá»›i chủ đích khác thÆ¡ cổ Ä‘iển:
 Mùi mÆ°a xÆ°a / lòng chÆ°a lạnh / phố nhau đầu
 (Bóng Chữ, trang 20)
 Hình ảnh cuối phố nhau đầu không có Ä‘á»™ng từ. Vì không có Ä‘á»™ng từ nên ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể "thá»­" vài Ä‘á»™ng từ xem sao:
 Ä‘ầu (Ä‘i bên) nhau (ngoài) phố
 phố (chụm) đầu nhau
 Ä‘ầu phố (gặp) nhau
 (yêu) nhau đầu phố
 (hẹn) nhau đầu phố v.v...
 Má»—i lá»n "thá»­" má»™t Ä‘á»™ng từ, ngÆ°á»i Ä‘á»c lại tìm ra má»™t bối cảnh má»›i, lượng sáng tạo tùy thuá»™c lượng ẩn số của Ä‘á»™ng từ do ngÆ°á»i Ä‘á»c tưởng tượng ra.
 Má»™t câu thÆ¡ khác:
 Thu rất em và xanh rất cao
 Em rất (là) thu? Thu rất (là) em? Em rất (yêu) thu? Thu rất (quý) em? Em rất (giống) thu?... NgÆ°á»i Ä‘á»c có thể ... "Ä‘iá»n vào chá»— trống" những Ä‘á»™ng từ "của mình", do mình "sáng tạo". Bởi vì nhà thÆ¡ "giấu" Ä‘á»™ng từ nên câu thÆ¡ có khả năng biến ảo, và đó là má»™t trong những tính cách tạo sinh trong thÆ¡ Lê Ãạt. Tháng 2/1995

Chú thích
(1) Cours de linguistique générale (Giáo trình ngôn ngữ há»c đại cÆ°Æ¡ng), Ferdinand de Saussure, Ed. Payot, Paris 1972.

(2) Trục lá»±a chá»n và trục kết hợp của Jakobson tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i quan hệ liên tưởng (rapports associatifs) và quan hệ ngữ Ä‘oạn (rapports syntagmatiques) của de Saussure. Sau này các nhà ngữ há»c trong trÆ°á»ng phái chức năng còn gá»i là trục hệ hình (axe paradigmatique) và truc tuyến hình (axe syntagmatique).

(3) Trong Ngôn Ngữ ThÆ¡, NXB Ãại Há»c và Giáo Dục Chuyên Nghiệp (Hà Ná»™i 1987), Nguyá»…n Phan Cảnh đã phân tích quá trình hình thành câu "Tôi ăn cÆ¡m" rất tÆ°á»ng tận.

(4) Trong Vấn Ãá» Chuẩn Ngôn Ngữ Qua Lịch Sá»­ Ngôn Ngữ Há»c, NXB Giáo Dục-1993, giáo sÆ° Hoàng Tuệ dịch arbitraire là võ Ä‘oán và má»™t số sách ngôn ngữ há»c khác cÅ©ng vậy. Chúng tôi nghÄ© rằng võ Ä‘oán không bao gồm toàn diện ý nghÄ©a của chữ arbitraire, theo de Saussure, còn ngụ cả khía cạnh tùy tiện  nữa.
 
 

© 1991-1995 Thụy Khuê



 Trở Vá»