Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ VI. Ẩn dụ và hoán dụ |
Ẩn dụ
và hoán dụ là hai phép tu từ giữ địa vị chủ yếu trong
cấu trúc văn thÆ¡. Nếu những tìm tòi vá» ngữ há»c không
ngừng soi sáng bá»™ môn thi há»c, nghiên cứu đến ngà nh ngá»n
chức năng của ẩn dụ trong thơ, thì ngược lại, vai
trò hoán dụ trong văn xuôi Ãt được chú ý. Vì sao? Lý do
đơn giản: thơ lấy ngôn ngữ là m giá trị tự tại trong khi
văn dùng ngôn ngữ như một phương tiện dẫn giải. Giá trị
cá»§a thÆ¡ chá»§ yếu nằm trong lá»i, giá trị cá»§a văn cốt ngụ
ở ý. Vai trò của ẩn dụ trong thơ đã được trình bà y trong
chương trước.
Phần nà y chá»§ Ä‘Ãch phân tÃch vai trò cá»§a hoán dụ. Tìm má»™t định nghÄ©a, nháºn định sá»± khác biệt vá»›i ẩn dụ và giải thÃch những áp dụng trong địa hạt văn, thÆ¡. * Xin nhắc lại, ẩn dụ (métaphore) đựa trên tương quan tương đồng, là thay thế má»™t khái niệm bằng má»™t khái niệm khác, trên căn bản so sánh ngầm, nhưng vế bị so sánh và liên từ để so sánh đã bị xóa, chỉ còn lại vế Ä‘em ra so sánh. Và dụ: Anh như con thuyá»n, em như cái bến trở thà nh: Thuyá»n vá» có nhá»› bến chăngẨn dụ là lối tạo hình cổ Ä‘iển xuất hiện thưá»ng xuyên trong ngôn ngữ. Nhưng ẩn dụ dùng quen dá»… thà nh nhà m, sáo, phải thay đổi, phải luôn luôn là m má»›i. Sá»± biến đổi không ngừng cá»§a ẩn dụ giải thÃch những tiến hóa cá»§a tiếng lóng, ký hiệu ngôn ngữ riêng cá»§a má»™t thà nh phần xã há»™i (hoặc nghá» nghiệp), chỉ ngưá»i trong bá»n má»›i hiểu nổi. Tiếng lóng dùng quen sẽ "lá»™" và bị đà o thải. Trở lại địa hạt văn chương, nhà văn, nhà thÆ¡ vẫn có thể cách tân những ẩn dụ đã "sáo mòn" bằng cách tạo má»™t hình ảnh má»›i. Và dụ: chim sa, cá lặn là những hình ảnh rất cổ Ä‘iển ca tụng vẻ đẹp cá»§a ngưá»i đà n bà . Nhưng: Chìm đáy nước, cá lừ đừ lặnlại khác. Những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngÆ¡ tạo má»™t tâm cảm cho cá, nhạn, biến chúng thà nh những nhân tố có tâm hồn, đã bị sắc đẹp quyến rÅ©, lôi cuốn, là m say sưa mê hoặc đến độ "ngẩn ngÆ¡, lừ đừ". Ngoà i ra cá lặn, nhạn sa chỉ là những động tác chÃnh xác, có tÃnh cách không gian. Nhưngcá lừ đừ lặn, nhạn ngẩn ngÆ¡ sa thì khác: ở đây có thêm yếu tố thá»i gian lạc và o; những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngÆ¡ láy âm bâng khuâng, man mác, vừa vang âm trong không gian, vừa kéo dà i trong thá»i gian, vừa phôi pha ý nghÄ©a. Chúng tôi sẽ trở lại vai tò cá»§a từ láy trong chương VIII. Vá»›i những ẩn dụ cổ Ä‘iển: chim sa, cá lặn có tÃnh cách chÃnh xác và thuần túy không gian ấy, Ôn Như Hầu đã cách tân, tạo thêm cho ngôn ngữ những chiá»u kÃch má»›i: chiá»u dà i cá»§a thá»i gian, chiá»u sâu cá»§a tâm tư và dà n trải trong chiá»u rá»™ng nháºp nhòe cá»§a ngữ nghÄ©a. * Hoán dụ (métonymie) dá»±a trên tương quan kết hợp, là thay thế má»™t khái niệm bằng má»™t khái niệm khác có vá»›i nó má»™t liện hệ tất yếu. Và dụ: - Liên hệ giữa đồ váºt (objet) và chất liệu (matière): mặc (áo) lụa, mặc gấm, mặc nhung, v.v...Ẩn dụ và hoán dụ có những tÃnh chất giống nhau: 1. Rút gá»n lá»i nói và tạo hình.và đồng thá»i cÅ©ng có những khác biệt sâu xa: Ẩn dụ, tuy dá»±a trên tương quan tương đồng, nhưng thá»±c ra khi vÃ: anh như chiếc thuyá»n, em như cái bến, thì cÅ©ng chẳng bắt buá»™c anh phải có vẻ gì giống thuyá»n và em phải có gì giống bến; nhất là khi đã bá» các vế "em như, anh như" Ä‘i rồi thì thuyá»n và bến hoà n toà n tá»± do, có thể là anh, em hay bất kỳ má»™t hình ảnh nà o khác mà ngưá»i Ä‘á»c tưởng tượng ra. Mặt khác, ngay trong tương quan anh-em, thuyá»n-bến cÅ©ng đã mÆ¡ hồ, không rõ ai là thuyá»n, ai là bến: Theo gió thuyá»n xuôitiếng nhạc luyến say lá»i ca: Em đã Ä‘i, sóng đưa em Ä‘i, bèo trôi em Ä‘i... thuyá»n đây rõ là em vì có ta xác định vị trà cá»§a em. Niá»m lưu luyến em cÅ©ng là cá»§a riêng ta. Nhưng vá»›i Con Thuyá»n Không Bến cá»§a Ãặng Thế Phong: Ãêm nay thu sang cùng heo maythì không rõ ai là thuyá»n, ai là bến, ai thương nhá»› ai... Qua ẩn dụ thuyá»n-bến, qua biến từ ai, qua những trạng từ có tÃnh chất biến từ: đâu, nÆ¡i đâu, qua những động tác mông lung đưa đẩy:trôi, lững lá» trôi, xuôi dòng... Ãặng Thế Phong tạo sức phiếm định, nhiá»u chiá»u: ở đây, lưu luyến, nhá»› thương, mÆ¡ tưởng đã trùng phùng và má» xóa trong bao la, không bá», không bến, không biết ai gá»i cho ai.Ẩn dụ có tác dụng là m lu mỠý nghÄ©a, do đó mở rá»™ng địa bà n biểu đạt tư tưởng cá»§a ngôn từ. Cho nên, khi Ôn Như Hầu viết: "Trải vách quế gió và ng hiu hắt" hoặc khi Phạm Duy dùng hình ảnh "cá» hồng", thì bất cứ má»™t há»a sÄ© nà o cÅ©ng có thể há»a đượcmá»™t hay vô và n vách quế, gió và ng, cá» hồng theo cảm tác riêng cá»§a mình. Riêng đối vá»›i cá» hồng, phân tÃch, tìm hiểu, hoặc nói rõ ra là gì, chỉ là m triệt tiêu giá trị nghệ thuáºt cá»§a từ ngữ nằm trong chá»— mÆ¡ hồ, phiếm định. Valéry tuyên bố: "Ngưá»i ta gán cho thÆ¡ tôi nghÄ©a gì thì gán. NghÄ©a mà tôi định, chỉ đúng vá»›i tôi và không buá»™c ai phải theo. Nếu quả quyết rằng má»—i bà i thÆ¡ phải mang má»™t ý nghÄ©a Ä‘Ãch xác và độc nhất, phù hợp hoặc đồng nhất vá»›i má»™t ý tưởng nà o đó cá»§a tác giả, là má»™t sai lầm Ä‘i ngược vá»›i bản chất thÆ¡, há»§y hoại thÆ¡" (Variété). *
Hoán dụ, cÅ©ng là thay thế chữ, nhưng chữ thay thế phải có liên hệ tất yếu vá»›i chữ bị thay hoặc ngược lại, như áo vá»›i nhung, lụa, gấm,..., bát vá»›i cÆ¡m, nước..., chiến tranh vá»›i Ä‘ao binh, binh lá»a, gươm Ä‘ao... Tóm lại, khi thay thế má»™t từ như áo, bằng lụa, nhung, gấm..., ngưá»i viết đã là m má»™t hoán dụ. Khi thay
thế áo bằng một từ khác, không nhất thiết phải có liên
hệ gì vá»›i áo, như: Ngưá»i trăng ăn
váºn toà n trăng cả (Hà n
Mặc Tá») hoặc khi thay thế chất liệu để may áo như tÆ¡,
lụa, nhung, gấm,... bằng một "thứ" hoà n toà n khác, không
có liên hệ gì đến chất liệu ấy như: Ta
váºn áo xuân Ä‘i há»›n hở (Huy Cáºn) thì nhÃ
thơ đã thực hiện những ẩn dụ.
Sá»± khác biệt cá»§a hai phép tu từ căn bản ở chá»—: ẩn dụ không có giá»›i hạn chá»n lá»±a, hoán dụ bị giá»›i hạn trong cái quan hệ tất yếu. Hoán dụ không có tÃnh cách phiếm định như ẩn dụ, ngược lại hoán dụ dùng cái quan hệ tất yếu để kết hợp những yếu tố có cùng vá»›i nhau má»™t mẫu số chung, thà nh má»™t hệ thống lô-gÃch. Do đó, đặc tÃnh cá»§a hoán dụ: - Bằng kết hợp, biện pháp hoán dụ tạo cho ngôn ngữ sá»± mạch lạc giữa các ý tưởng.Tất cả những yếu tÃnh trên đây được táºn dụng trong tiểu thuyết, kịch, Ä‘iện ảnh,... * Trong địa
hạt tiểu thuyết, biện pháp hoán dụ giúp các tiểu thuyết
gia thay thế kỹ thuáºt kể chuyện trong văn chương cổ Ä‘iển
bằng kỹ thuáºt hiện thá»±c.
Trong Chiến
Tranh Và Hòa Bình: André mặt mũi khinh khỉnh. Lise có môi
trên hÆ¡i ngắn, hay cong lên, phá»§ lông tÆ¡. Hélène hay mỉm cưá»i.
Pierre cặp mắt cáºn thị luôn luôn ngÆ¡ ngác như muốn tìm
ai trong đám đông. Vassili có những thá»› thịt giáºt giáºt trên
má. Bắp chân trái của Napoléon hay run run...
Ảnh hưởng
Tolstoi, Nhất Linh cũng đưa những biện pháp hoán dụ tương
tá»± và o tiểu thuyết: Trúc, trong Ãôi Bạn, luôn mồm: "Vì
tôi đã nhất định thế rồi".
Trong Xóm Cầu Mới, Triết hay ngồi buồn.
U già hay nói ngang phè nhưng có lý. Bà Ký Ân mở miệng ra
là :
"Ngưá»i trần mắt thịt ôi!".
Bác Lê gái hay cốc các con thủng đầu...
Thạch
Lam nói vá» kỹ thuáºt hiện thá»±c: "Tác
giả diá»…n tả bằng chi tiết chứ không bằng lá»i giảng giải.
Những
việc xảy ra cả đến sự u uẩn của tâm hồn như những
Ä‘oạn tả má»™t ngưá»i sắp chết, má»™t ngưá»i có ý giết
bố, tả tình yêu đắm Ä‘uối v.v... tác giả không dùng lá»i
nói dà i dòng mà chỉ dùng những chi tiết nho nhỠđể diễn
tả. ChÃnh những Ä‘iá»u nho nhá», má»™t nét mặt, má»™t cá» chỉ,
má»™t giá»ng nói, cho chúng ta biết rõ tâm lý hÆ¡n; những cái
mà ta thưá»ng coi là nhá» nhặt vụn vặt hay tỉ mỉ, chÃnh
lại là những cốt yếu của tiểu thuyết hay".(Viết
Và Ãá»c Tiểu Thuyết, Nhất Linh, viết theo Theo Giòng cá»§a
Thạch Lam).
Nhất Linh
hướng dẫn phương pháp nháºn xét chi tiết cá»§a má»™t nhân
váºt, và dụ vá» cá» chỉ: "Có ngưá»i
động ngồi xuống là hai bà n tay phải kéo ống quần tây cho
khá»i nát; có ngưá»i hay chá»›p mắt luôn; có ngưá»i há»… nói
xong một câu hùng biện là y như chúm môi, mở to mắt nhìn,
vừa ngÆ¡ ngác, vừa phục mình là tà i; có ngưá»i hay búng tay;
có ngưá»i lúc giảng giải Ä‘iá»u gì thì xoay xoay bà n tay mình
thà nh vòng tròn rồi khi kết luáºn xong, giÆ¡ má»™t ngón tay chỉ
quãng không, như bảo ta: đấy, chân lý nó ở chỗ ấy đấy
v.v... Tất cả những thứ trên nà y và những dáng điệu khác
là cá» chỉ cá»§a má»™t nhân váºt. Nếu chỉ viết: cá» chỉ
ông ấy tháºt là điá»m đạm, hoặc cáºu bé táy máy luôn tay,
thì nhân váºt kém phần linh động. Phải tả má»™t và i cá»
chỉ để tá» cho ngưá»i ta thấy ông ấy Ä‘iá»m đạm, hay cáºu
bé táy máy, mà tác giả không cần nói ra". (Sách
đã dẫn).
Những Ä‘iá»u trên đây chứng tá» Nhất Linh đã sá» dụng hoán dụ như má»™t nguyên tắc cÆ¡ bản trong kỹ thuáºt viết tiểu thuyết. Trong hai trÃch Ä‘oạn dưới đây, Nhất Linh chỉ dùng má»™t chi tiếtrá»a chân là m động tác chÃnh và váºn dụng tất cả những chi tiết khác, xoay quanh chi tiết chÃnh, để mô tả hai nồng độ khác nhau trong tình yêu giữa Siêu và Mùi: "- Nước lạnh chân quá, anh có thấy lạnh không?Nam Cao đổ dồn các chi tiết và o má»™t hồng tâm: cái mặt cá»§a Thị Nở. "Cái mặt" là tiá»n đồn cá»§a vô thức, biểu dương bản năng, chi phối má»i nháºn thức, chi phối sinh mệnh con ngưá»i: "Cái mặt cá»§a thị thá»±c là má»™t sá»± mỉa mai cá»§a hóa công: nó ngắn đến ná»—i ngưá»i ta có thể tưởng bá» ngang hÆ¡n bá» dà i, thế mà hai má lại hóp và o má»›i tháºt là tai hại, nếu má phinh phÃnh thì mặt thị lại còn được hao hao như mặt lợn, là thứ mặt vốn nhiá»u hÆ¡n ngưá»i ta tưởng trên cổ. Cái mÅ©i thì vừa ngắn, vừa to, vừa Ä‘á», vừa sần sùi như vá» cam sà nh, bà nh bạnh muốn chen lẫn nhau vá»›i những cái môi cÅ©ng cố to cho không thua cái mÅ©i; có lẽ vì cố quá cho nên chúng nứt nở như rạn ra. Ãã thế thị lại ăn trầu thuốc, hai môi dà y được bồi cho dà y thêm má»™t lần, cÅ©ng may quết trầu sánh lại, che được cái mà u thịt trâu xám ngoách. Ãã thế những cái răng rất to lại chìa ra; ý hẳn chúng nghÄ© sá»± cân đối chữa được má»™t và i phần cho sá»± xấu. Ãã thế thị lại dở hÆ¡i; đó là má»™t ân huệ đặc biệt cá»§a Thượng đế chà công: nếu sáng suốt thì ngưá»i đà n bà ấy sẽ khổ sở ngay từ khi mua cái gương thứ nhất. Và thị lại nghèo, nếu trái lại, Ãt nhất đã có má»™t đà n ông khổ sở. Và thị lại là dòng giống cá»§a má»™t nhà có mả há»§i: Cái nà y khiến không má»™t chà ng trai nà o phải phân vân. Ngưá»i ta tránh thị như tránh má»™t váºt rất tởm. Ngoà i ba mươi tuổi, thị vẫn chưa có chồng"Võ Phiến táºn dụng những chi tiết vá»›i má»™t phong cách khác. Ông tà n nhẫn quan sát đến độ soi mói: quanh cách gắp món ăn, các lượng thông tin đổ đến má»™t cách dồn dáºp, các chi tiết liên tiếp kéo theo nhau như được rút tá»± má»› bòng bong, khiến ngưá»i Ä‘á»c có cảm tưởng như lạc và o mê hồn tráºn: "Vừa đối diện vá»›i mâm cÆ¡m, bằng má»™t cái liếc rất nhanh hắn đã định ngay được giá trị từng món ăn, chá»n ngay được món ăn ngon nhất. Và từ đầu đến cuối bữa ăn, hắn tấn công và o trá»ng tâm má»™t cách kiên nhẫn, nhưng khôn ngoan lạ kỳ [...]. Hắn tÃnh toán chu đáo, gắp khắp các đĩa, nhưng tổng kết lại thì thế nà o cÅ©ng gắp được món ngon nhiá»u hÆ¡n cả, và hắn theo dõi ngá»n đũa cá»§a tất cả các thá»±c khách, không dung thứ cho má»™t ngưá»i nà o hÆ¡n mình. Hắn cạnh tranh kÃn đáo nhưng ráo riết. Hắn bá»±c mình nhất là gặp phải má»™t kẻ lÆ¡ đãng. Kẻ lÆ¡ đãng đôi khi thình lình tấn công liên tiếp và o món ngon, như má»™t cua rÆ¡ tá»± nhiên bức phá, là m cho hắn phải ra sức Ä‘uổi theo kèm sát. Có để ý đến thái độ cá»§a hắn trong những trưá»ng hợp nà y má»›i thấy hắn khéo léo thần tình. Hắn lầm lì như không há» quan tâm chú ý đến đối phương nhưng hắn suy tÃnh chÃn chắn và phản công trả đũa, cháºn đứng đối phương rất nhẫn tâm. Bình thưá»ng thì ngá»n đũa trà trá cá»§a hắn thu lại đầy ý thức chuẩn bị, rồi đột nhiên vụt phóng ra nhanh nhẹn lạnh lùng như má»™t con cò già lão luyện phóng má» bắt ruồi, trăm lần không sai Ä‘Ãch má»™t lần.
"Chị Hiên má»i: "Các em xÆ¡i tá»± nhiên". Thằng Tiến đòi: "Cho em là m các cụ vá»›i!" Mẹ Lâm gạt Ä‘i: "Há»—n nà o! Chim bằng quả á»›t thì là m các cụ ra sao?" Cái Khanh bụm miệng cưá»i. Tôi đỠmặt. Bà Lâm thở dà i: "Các cụ toà n chim to..." Má»i ngưá»i cưá»i lăn, chỉ có bố Lâm không cưá»i. Khuôn mặt ông sạm Ä‘en, vất vả, nhưng không buồn tà nà o, bình thản, vô sá»±. Thằng Tiến khóc. Chị Hiên dá»— nó: "NÃn Ä‘i! Chị cho Tiến cái cà ng cua nà y". Thằng Tiến lắc đầu: "Ừ ừ... Cà ng cua bé tÃ". Chị Hiên bảo: "Ngà y mai chị Ä‘i chợ, chị mua cho Tiến bá»™ tam cúc nhé". Mẹ Lâm bảo: "Cá» bạc là bác thằng bần. Ãừng mua tam cúc cho nó. Lá»›n lên nó ham chÆ¡i thì chết! Cứ mua cho nó cái roi!" Thằng Tiến lại khóc: "Mua tam cúc cÆ¡". Chị Hiên đưa mắt sang mẹ Lâm, giấu cái nhìn đồng lõa: "Ừ mua tam cúc". Bà Lâm bảo: "Ngà y xưa có ông Hai Chép lái đò ham đánh tam cúc ăn tiá»n, đầu tiên mất tiá»n, rồi mất ruá»™ng, mất đến nhà , vợ nó cÅ©ng bá» Ä‘i nốt. Thế là đến đêm ra thuyá»n ngồi khóc. Giáºn Ä‘á»i, lại muốn chuá»™c tá»™i, ông Hai Chép lấy dao cắt phăng hai hòn dái cá»§a mình vứt xuống sông. Vợ nó cÅ©ng chẳng quay lại." Mẹ Lâm bảo: "Ãà n bà thế là bạc". Bà Lâm bảo: "Bạc gì? Có hai hòn dái là cá»§a quý thì mất rồi còn đâu?" Chị Hiên cưá»i: "Gá»›m, chuyện cá»§a bà cứ rá»n rợn là !" So sánh những trÃch Ä‘oạn trên đây cá»§a các nhà văn nổi tiếng, chúng ta nháºn thấy há» Ä‘á»u đã sá» dụng hoán dụ má»™t cách tà i tình. Má»—i ngưá»i chá»n má»™t chi tiết trong má»™t khung cảnh và xoáy sâu và o chi tiết đó để mở rá»™ng các khung cá»a khác vá»›i bút pháp và phong cách khác nhau: - Nhất Linh trầm tÄ©nh, an nhiên, tế nhị, thư thái và cốt cách: Nhấm nháp từng mùi hương, hÆ¡i thở cá»§a cuá»™c Ä‘á»i trong sá»± trầm tÄ©nh khoáng đạt. Nhất Linh sống vá»›i thiên nhiên, tìm thấy hạnh phúc trong tá»± tại và tạo má»™t bình minh trong tâm hồn. - Nam Cao sá» dụng má»—i chi tiết trên khuôn mặt như má»™t trò chÆ¡i quái ác cá»§a định mệnh. Hoán dụ ở đây được láºp lại như má»™t nhấn mạnh để Ä‘i đến cùng cá»±c cá»§a cái xấu và cái bất hạnh: là m như tả thế vẫn chưa đủ xấu, tác giả còn bồi thêm má»—i lần (đã thế..., đã thế..., và thị lại..., và thị lại... ) má»™t chi tiết má»›i, tiếp sức cho chi tiết cÅ©; như thể cà ng nhìn kỹ cái diện mạo ấy, cà ng thấy sá»± tán táºn lương tâm cá»§a Thượng đế và định mệnh. Nam Cao sần sùi, trần trụi, vẽ cuá»™c Ä‘á»i trong trạng thái bán khai nguyên thá»§y: Diện mạo phản ảnh bản chất và định mệnh con ngưá»i. - Võ Phiến dùng bữa ăn
như má»™t bà n cá» ngưá»i: Qua cách ăn uống, con ngưá»i bá»™c
lộ phần tâm lý sâu xa của mình trên ba địa tầng: vô thức,
tiá»m thức và ý thức. Vô thức là phần sâu nhất, có tÃnh
bản năng. Vô thức quyết định các hoạt động của cá nhân.
Tiá»m thức trung gian giữa vô thức và ý thức. Tiá»m thức
chịu trách nhiệm vá» con ngưá»i bình thưá»ng trong Ä‘á»i sống
hà ng ngà y. Và ý thức là phần con ngưá»i "văn hóa" sống trong
"đạo đức xã há»™i". Ãối diện vá»›i mâm cÆ¡m, con ngưá»i
biểu lá»™ cả ba địa tầng tâm lý, Ä‘em hết tiá»m lá»±c ra
để "tranh đấu cho sự sống còn" của mình và bộc lộ cả
bản năng lẫn bộ mặt "đạo đức xã hội": tư cách, thủ
Ä‘oạn, tham vá»ng lẫn cuồng vá»ng.
- Nguyá»…n Huy Thiệp lÃ
má»™t trưá»ng hợp đặc biệt phức tạp. Trong văn phong ông,
cấu trúc hình thức đan cà i cấu trúc nội dung.
1- để rút gá»n lá»i nói;Nguyá»…n Huy Thiệp đã thấu triệt phương pháp hoán dụ. Ngoà i ra, dùng má»™t bữa ăn gia đình để nói lên bá»™ mặt cá»§a xã há»™i Việt Nam cÅ©ng lại là má»™t biện pháp ẩn dụ; và ẩn dụ cÅ©ng là sở trưá»ng cá»§a Nguyá»…n Huy Thiệp. Sau cùng, Nguyá»…n Huy Thiệp dùng ngôn ngữ trần trụi và dung tục cá»§a ngưá»i dân quê để chống lại thứ ngôn ngữ giáo Ä‘iá»u, bà i bản, dà i dặc và trống rá»—ng thưá»ng thấy trong xã há»™i. * Trung gian giữa văn và thÆ¡ là những tiểu thuyết viết bằng thÆ¡ (truyện Nôm). Trong Kiá»u, sá»± giao thoa giữa kỹ thuáºt viết văn và là m thÆ¡ được thể hiện trên toà n thể tác phẩm. Ở đây, hoán dụ đóng má»™t vai trò quan trá»ng. Tả ngưá»i, chỉ cần má»™t và i chi tiết, Nguyá»…n Du đã vẽ nên những chân dung toà n bÃch: Mã Giám Sinh:Trên đây, Nguyá»…n Du đã dùng hoán dụ như má»™t kỹ thuáºt hiện thá»±c để tả ngưá»i, tả cảnh. Ngoà i ra Nguyá»…n Du còn táºn dụng hoán dụ như má»™t phương pháp cung cấp lượng thông tin tối Ä‘a, tương tá»± như các tiểu thuyết gia cáºn đại và hiện đại. Chúng ta thá» so sánh những câu thÆ¡ sau đây trong Lục Vân Tiên và Kiá»u: Khoan khoan ngồi đó chá»› ravà Xắn tay, mở khóa, động đà oKhông đả động đến khÃa cạnh nghệ thuáºt, chỉ xét sá»± tương quan giữa lượng chữ vá»›i lượng thông tin: Trong 14 chữ cá»§a Nguyá»…n đình Chiểu, tháºt ra chỉ có hai chữ đắc dụng: khoan khoan. Vì khoan khoan tức là ngồi đó mà ngồi đó thì chá»› ra. Còn nà ng là pháºn gái, ta là pháºn trai thì hoà n toà n vô dụng (vô dụng khác vá»›i vô nghÄ©a: trong thÆ¡ có rất nhiá»u chữ, nhiá»u câu lẩn thẩn, vô nghÄ©a). CÅ©ng vá»›i 14 chữ, Nguyá»…n Du diá»…n tả bốn động tác cá»§a Kiá»u: xắn tay, mở khóa, rẽ mây, trông tá» và tung ra ba bối cảnh hoặc tâm cảnh: động đà o, lối và o, thiên thai. Như váºy cùng vá»›i má»™t lượng chữ, tùy theo tác giả mà chúng ta có thể có những lượng thông tin cao thấp hoà n toà n khác nhau. Chúng ta đã biết Nguyá»…n Du sá» dụng ẩn dụ má»™t cách toà n bÃch; ở đây lại thấy Nguyá»…n Du quán triệt hoán dụ tá»›i mức tà i tình: do đó mà truyện Kiá»u rất Ãt những lá»i vô dụng. * Biện pháp hoán dụ trong văn vừa có tác dụng rút ngắn ngôn ngữ, vừa có tác dụng mở rá»™ng chi tiết, thể hiện như con dao hai lưỡi. Sá» dụng đúng mức, nhà văn có thể là m thà nh sở đắc: dùng Ãt lá»i mà truyá»n được nhiá»u lượng thông tin, khiến cho văn bản súc tÃch. Ngược lại, khi Ä‘i sâu và o quá nhiá»u chi tiết, là m rối rắm độc giả thì thà nh sở Ä‘oản: nhà văn đã sa và o cái bẫy cá»§a hoán dụ. * Trong địa hạt Ä‘iện ảnh, biện pháp hoán dụ được áp dụng tương tá»± như trong tiểu thuyết: Dùng cáºn ảnh (gros plan) trên má»™t chi tiết để biểu dương toà n diện. Trong phim
L'Amant
(Ngưá»i
tình), Jean Jacques Annaud quay gros plan trên đôi già y của cô
bé để mô tả nỗi phong trần của Duras vị thà nh niên: chi
tiết ấy giúp Annaud tiết kiệm được nhiá»u bối cảnh vÃ
phân cảnh. Trong Hiroshima mon amour, Duras dùng gros plan trên
vai, trên chân của cặp tình nhân để mô tả cảnh là m tình.
Phương pháp ấy giúp đạo diễn nói lên toà n diện một cách
kÃn đáo và tế nhị. Sang địa hạt trinh thám, Alfred Hitchcock
hay dùng đồ phụ tùng cá»§a nhân váºt để tạo cảm giác căng
thẳng. Quay gros plan trên dấu giầy, khăn foulard, báºt lá»a
bỠquên, thuốc lá cháy dở,... trước hoặc sau khi xẩy ra
án mạng; kÃch thÃch khán giả liên tưởng tá»›i chá»§ nhân các
váºt dụng đó, có thể là nạn nhân hoặc thá»§ phạm. Những
gros plan nà y gây cảm giác rùng rợn vì tác dụng bất ngá»,
khÆ¡i gợi trà tò mò, kÃch thÃch khả năng nháºn xét, tìm tòi
của khán giả.
"Tiến độ (tempo) cá»§a các văn bản thÆ¡ từ lâu đã được nháºn thức như là má»™t vấn đỠcốt tá».Ãạo diá»…n Trần Anh Hùng, trong Cyclo (giải Sư Tá» Và ng, Venise 1995) đã táºn dụng cáºn ảnh như má»™t biện pháp vừa ẩn dụ, vừa hoán dụ để "quay" cảm giác và "quay" ná»™i tâm nhân váºt, đồng thá»i kÃch thÃch cảm giác ngưá»i xem. Vá»›i tiến bá»™ (tempo) rất nhanh, Trần Anh Hùng tạo không khà dồn ép, bức bách khán giả đến độ nghẹt thở; chưa kịp "tiêu hóa" ảnh nà y, đã bà y ra cảnh khác. Ãạo diá»…n sáng tạo má»™t ngôn ngữ Ä‘iện ảnh má»›i, không dùng hình ảnhõ để kể chuyện mà dùng hình ảnh như má»™t "chất liệu" giống như nhà thÆ¡ dùng chữ để tạo dá»±ng má»™t tác phẩm nghệ thuáºt. Tiến độ cá»±c nhanh cưỡng ép ngưá»i xem phải táºp trung tư tưởng tối Ä‘a để giải mã những mấu chốt, nghệ thuáºt và tâm linh, xã há»™i và con ngưá»i ẩn sau má»—i hình, má»—i ảnh. Biện pháp hoán dụ trong Ä‘iện ảnh cÅ©ng như trong văn chương, có tác dụng cô Ä‘á»ng tác phẩm, sắp xếp các chi tiết má»™t cách mạch lạc, đồng thá»i tác động và o óc phân tÃch, óc thá»±c nghiệm, óc hiếu kỳ cá»§a khán/độc giả, lôi cuốn há» phải theo dõi cuốn phim hoặc Ä‘á»c đến Ä‘oạn kết câu truyện. * Sau cùng, chúng tôi xin trở lại thà dụ: Thuyá»n vá» có nhá»› bến chăng?Khi vÃ: anh như con thuyá»n, em như cái bến, tác giả hai câu ca dao trên đã có ẩn ý rà ng buá»™c anh vá»›i em bằng liên hệ thuyá»n-bến: Do đó, ẩn dụ "thuyá»n-bến" cÅ©ng có má»™t quan hệ tương liên, vì thế hà m chứa tÃnh chất hoán dụ. Trong thÆ¡ văn, chúng ta đã thấy Nguyá»…n Du sá» dụng và táºn dụng cả ẩn dụ lẫn hoán dụ má»™t cách tà i tình. Trong tiểu thuyết, khi Nguyá»…n Huy Thiệp dùng má»™t bữa cÆ¡m gia đình để nói lên bá»™ mặt cá»§a xã há»™i Việt Nam, khi Nhất Linh mượn cảnh rá»a chân để biểu hiện nồng độ tình yêu giữa Siêu và Mùi, khi Võ Phiến dùng mâm cÆ¡m để đả động đến tư cách và bản năng cá»§a con ngưá»i, khi Nam Cao dùng diện mạo để để biểu dương định mệnh: Tất cả những hoán dụ và ẩn dụ ấy Ãt nhiá»u Ä‘á»u có tÃnh cách tương liên. Ãiá»u đó chứng minh sá»± khẳng định cá»§a Jakobson: "Má»i ẩn dụ Ä‘á»u phảng phất tÃnh hoán dụ và má»i hoán dụ Ä‘á»u có Ãt nhiá»u tÃnh cách ẩn dụ" (Questions de poétique). Mặc dù bản chất cá»§a thÆ¡ là mÆ¡ hồ, phiếm định, bản chất cá»§a văn là xác Ä‘inh và dẫn giải, hệ luáºn trên đây giải thÃch những tương quan máºt thiết giữa văn và thÆ¡: Tại sao trên căn bản dị biệt sâu xa, thÆ¡ văn lại giao thoa đến độ khó có thể tách rá»i nhau ra được. © 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»