Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ VI. Ẩn dụ và hoán dụ |
Ẩn dụ
và hoán dụ là hai phép tu từ giữ địa vị chủ yếu trong
cấu trúc văn thÆ¡. Nếu những tìm tòi vá» ngữ há»c không
ngừng soi sáng bá»™ môn thi há»c, nghiên cứu đến ngà nh ngá»n
chức năng của ẩn dụ trong thơ, thì ngược lại, vai
trò hoán dụ trong văn xuôi Ãt được chú ý. Vì sao? Lý do
đơn giản: thơ lấy ngôn ngữ là m giá trị tự tại trong khi
văn dùng ngôn ngữ như một phương tiện dẫn giải. Giá trị
của thÆ¡ chủ yếu nằm trong lá»i, giá trị của văn cốt ngụ
ở ý. Vai trò của ẩn dụ trong thơ đã được trình bà y trong
chÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c.
Phần nà y chủ Ä‘Ãch phân tÃch vai trò của hoán dụ. Tìm má»™t định nghÄ©a, nháºn định sá»± khác biệt vá»›i ẩn dụ và giải thÃch những áp dụng trong địa hạt văn, thÆ¡. * Xin nhắc lại, ẩn dụ (métaphore) Ä‘á»±a trên tÆ°Æ¡ng quan tÆ°Æ¡ng đồng, là thay thế má»™t khái niệm bằng má»™t khái niệm khác, trên căn bản so sánh ngầm, nhÆ°ng vế bị so sánh và liên từ để so sánh đã bị xóa, chỉ còn lại vế Ä‘em ra so sánh. Và dụ: Anh nhÆ° con thuyá»n, em nhÆ° cái bến trở thà nh: Thuyá»n vá» có nhá»› bến chăngẨn dụ là lối tạo hình cổ Ä‘iển xuất hiện thÆ°á»ng xuyên trong ngôn ngữ. NhÆ°ng ẩn dụ dùng quen dá»… thà nh nhà m, sáo, phải thay đổi, phải luôn luôn là m má»›i. Sá»± biến đổi không ngừng của ẩn dụ giải thÃch những tiến hóa của tiếng lóng, ký hiệu ngôn ngữ riêng của má»™t thà nh phần xã há»™i (hoặc nghá» nghiệp), chỉ ngÆ°á»i trong bá»n má»›i hiểu nổi. Tiếng lóng dùng quen sẽ "lá»™" và bị Ä‘Ã o thải. Trở lại địa hạt văn chÆ°Æ¡ng, nhà văn, nhà thÆ¡ vẫn có thể cách tân những ẩn dụ đã "sáo mòn" bằng cách tạo má»™t hình ảnh má»›i. Và dụ: chim sa, cá lặn là những hình ảnh rất cổ Ä‘iển ca tụng vẻ đẹp của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà . NhÆ°ng: Chìm đáy nÆ°á»›c, cá lừ đừ lặnlại khác. Những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngÆ¡ tạo má»™t tâm cảm cho cá, nhạn, biến chúng thà nh những nhân tố có tâm hồn, đã bị sắc đẹp quyến rÅ©, lôi cuốn, là m say sÆ°a mê hoặc đến Ä‘á»™ "ngẩn ngÆ¡, lừ đừ". Ngoà i ra cá lặn, nhạn sa chỉ là những Ä‘á»™ng tác chÃnh xác, có tÃnh cách không gian. NhÆ°ngcá lừ đừ lặn, nhạn ngẩn ngÆ¡ sa thì khác: ở đây có thêm yếu tố thá»i gian lạc và o; những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngÆ¡ láy âm bâng khuâng, man mác, vừa vang âm trong không gian, vừa kéo dà i trong thá»i gian, vừa phôi pha ý nghÄ©a. Chúng tôi sẽ trở lại vai tò của từ láy trong chÆ°Æ¡ng VIII. Vá»›i những ẩn dụ cổ Ä‘iển: chim sa, cá lặn có tÃnh cách chÃnh xác và thuần túy không gian ấy, Ôn NhÆ° Hầu đã cách tân, tạo thêm cho ngôn ngữ những chiá»u kÃch má»›i: chiá»u dà i của thá»i gian, chiá»u sâu của tâm tÆ° và dà n trải trong chiá»u rá»™ng nháºp nhòe của ngữ nghÄ©a. * Hoán dụ (métonymie) dá»±a trên tÆ°Æ¡ng quan kết hợp, là thay thế má»™t khái niệm bằng má»™t khái niệm khác có vá»›i nó má»™t liện hệ tất yếu. Và dụ: - Liên hệ giữa đồ váºt (objet) và chất liệu (matière): mặc (áo) lụa, mặc gấm, mặc nhung, v.v...Ẩn dụ và hoán dụ có những tÃnh chất giống nhau: 1. Rút gá»n lá»i nói và tạo hình.và đồng thá»i cÅ©ng có những khác biệt sâu xa: Ẩn dụ, tuy dá»±a trên tÆ°Æ¡ng quan tÆ°Æ¡ng đồng, nhÆ°ng thá»±c ra khi vÃ: anh nhÆ° chiếc thuyá»n, em nhÆ° cái bến, thì cÅ©ng chẳng bắt buá»™c anh phải có vẻ gì giống thuyá»n và em phải có gì giống bến; nhất là khi đã bá» các vế "em nhÆ°, anh nhÆ°" Ä‘i rồi thì thuyá»n và bến hoà n toà n tá»± do, có thể là anh, em hay bất kỳ má»™t hình ảnh nà o khác mà ngÆ°á»i Ä‘á»c tưởng tượng ra. Mặt khác, ngay trong tÆ°Æ¡ng quan anh-em, thuyá»n-bến cÅ©ng đã mÆ¡ hồ, không rõ ai là thuyá»n, ai là bến: Theo gió thuyá»n xuôitiếng nhạc luyến say lá»i ca: Em đã Ä‘i, sóng Ä‘Æ°a em Ä‘i, bèo trôi em Ä‘i... thuyá»n đây rõ là em vì có ta xác định vị trà của em. Niá»m lÆ°u luyến em cÅ©ng là của riêng ta. NhÆ°ng vá»›i Con Thuyá»n Không Bến của Ãặng Thế Phong: Ãêm nay thu sang cùng heo maythì không rõ ai là thuyá»n, ai là bến, ai thÆ°Æ¡ng nhá»› ai... Qua ẩn dụ thuyá»n-bến, qua biến từ ai, qua những trạng từ có tÃnh chất biến từ: đâu, nÆ¡i đâu, qua những Ä‘á»™ng tác mông lung Ä‘Æ°a đẩy:trôi, lững lá» trôi, xuôi dòng... Ãặng Thế Phong tạo sức phiếm định, nhiá»u chiá»u: ở đây, lÆ°u luyến, nhá»› thÆ°Æ¡ng, mÆ¡ tưởng đã trùng phùng và má» xóa trong bao la, không bá», không bến, không biết ai gá»i cho ai.Ẩn dụ có tác dụng là m lu mỠý nghÄ©a, do đó mở rá»™ng địa bà n biểu đạt tÆ° tưởng của ngôn từ. Cho nên, khi Ôn NhÆ° Hầu viết: "Trải vách quế gió và ng hiu hắt" hoặc khi Phạm Duy dùng hình ảnh "cá» hồng", thì bất cứ má»™t há»a sÄ© nà o cÅ©ng có thể há»a đượcmá»™t hay vô và n vách quế, gió và ng, cá» hồng theo cảm tác riêng của mình. Riêng đối vá»›i cá» hồng, phân tÃch, tìm hiểu, hoặc nói rõ ra là gì, chỉ là m triệt tiêu giá trị nghệ thuáºt của từ ngữ nằm trong chá»— mÆ¡ hồ, phiếm định. Valéry tuyên bố: "NgÆ°á»i ta gán cho thÆ¡ tôi nghÄ©a gì thì gán. NghÄ©a mà tôi định, chỉ đúng vá»›i tôi và không buá»™c ai phải theo. Nếu quả quyết rằng má»—i bà i thÆ¡ phải mang má»™t ý nghÄ©a Ä‘Ãch xác và độc nhất, phù hợp hoặc đồng nhất vá»›i má»™t ý tưởng nà o đó của tác giả, là má»™t sai lầm Ä‘i ngược vá»›i bản chất thÆ¡, hủy hoại thÆ¡" (Variété). *
Hoán dụ, cÅ©ng là thay thế chữ, nhÆ°ng chữ thay thế phải có liên hệ tất yếu vá»›i chữ bị thay hoặc ngược lại, nhÆ° áo vá»›i nhung, lụa, gấm,..., bát vá»›i cÆ¡m, nÆ°á»›c..., chiến tranh vá»›i Ä‘ao binh, binh lá»a, gÆ°Æ¡m Ä‘ao... Tóm lại, khi thay thế má»™t từ nhÆ° áo, bằng lụa, nhung, gấm..., ngÆ°á»i viết đã là m má»™t hoán dụ. Khi thay
thế áo bằng một từ khác, không nhất thiết phải có liên
hệ gì vá»›i áo, nhÆ°: NgÆ°á»i trăng ăn
váºn toà n trăng cả (Hà n
Mặc Tá») hoặc khi thay thế chất liệu để may áo nhÆ° tÆ¡,
lụa, nhung, gấm,... bằng một "thứ" hoà n toà n khác, không
có liên hệ gì đến chất liệu ấy như: Ta
váºn áo xuân Ä‘i há»›n hở (Huy Cáºn) thì nhÃ
thơ đã thực hiện những ẩn dụ.
Sá»± khác biệt của hai phép tu từ căn bản ở chá»—: ẩn dụ không có giá»›i hạn chá»n lá»±a, hoán dụ bị giá»›i hạn trong cái quan hệ tất yếu. Hoán dụ không có tÃnh cách phiếm định nhÆ° ẩn dụ, ngược lại hoán dụ dùng cái quan hệ tất yếu để kết hợp những yếu tố có cùng vá»›i nhau má»™t mẫu số chung, thà nh má»™t hệ thống lô-gÃch. Do đó, đặc tÃnh của hoán dụ: - Bằng kết hợp, biện pháp hoán dụ tạo cho ngôn ngữ sá»± mạch lạc giữa các ý tưởng.Tất cả những yếu tÃnh trên đây được táºn dụng trong tiểu thuyết, kịch, Ä‘iện ảnh,... * Trong địa
hạt tiểu thuyết, biện pháp hoán dụ giúp các tiểu thuyết
gia thay thế kỹ thuáºt kể chuyện trong văn chÆ°Æ¡ng cổ Ä‘iển
bằng kỹ thuáºt hiện thá»±c.
Trong Chiến
Tranh Và Hòa Bình: André mặt mũi khinh khỉnh. Lise có môi
trên hÆ¡i ngắn, hay cong lên, phủ lông tÆ¡. Hélène hay mỉm cÆ°á»i.
Pierre cặp mắt cáºn thị luôn luôn ngÆ¡ ngác nhÆ° muốn tìm
ai trong đám đông. Vassili có những thá»› thịt giáºt giáºt trên
má. Bắp chân trái của Napoléon hay run run...
Ảnh hưởng
Tolstoi, Nhất Linh cũng đưa những biện pháp hoán dụ tương
tá»± và o tiểu thuyết: Trúc, trong Ãôi Bạn, luôn mồm: "Vì
tôi đã nhất định thế rồi".
Trong Xóm Cầu Mới, Triết hay ngồi buồn.
U già hay nói ngang phè nhưng có lý. Bà Ký Ân mở miệng ra
là :
"NgÆ°á»i trần mắt thịt ôi!".
Bác Lê gái hay cốc các con thủng đầu...
Thạch
Lam nói vá» kỹ thuáºt hiện thá»±c: "Tác
giả diá»…n tả bằng chi tiết chứ không bằng lá»i giảng giải.
Những
việc xảy ra cả đến sự u uẩn của tâm hồn như những
Ä‘oạn tả má»™t ngÆ°á»i sắp chết, má»™t ngÆ°á»i có ý giết
bố, tả tình yêu đắm Ä‘uối v.v... tác giả không dùng lá»i
nói dà i dòng mà chỉ dùng những chi tiết nho nhỠđể diễn
tả. ChÃnh những Ä‘iá»u nho nhá», má»™t nét mặt, má»™t cá» chỉ,
má»™t giá»ng nói, cho chúng ta biết rõ tâm lý hÆ¡n; những cái
mà ta thÆ°á»ng coi là nhá» nhặt vụn vặt hay tỉ mỉ, chÃnh
lại là những cốt yếu của tiểu thuyết hay".(Viết
Và Ãá»c Tiểu Thuyết, Nhất Linh, viết theo Theo Giòng của
Thạch Lam).
Nhất Linh
hÆ°á»›ng dẫn phÆ°Æ¡ng pháp nháºn xét chi tiết của má»™t nhân
váºt, và dụ vá» cá» chỉ: "Có ngÆ°á»i
động ngồi xuống là hai bà n tay phải kéo ống quần tây cho
khá»i nát; có ngÆ°á»i hay chá»›p mắt luôn; có ngÆ°á»i há»… nói
xong một câu hùng biện là y như chúm môi, mở to mắt nhìn,
vừa ngÆ¡ ngác, vừa phục mình là tà i; có ngÆ°á»i hay búng tay;
có ngÆ°á»i lúc giảng giải Ä‘iá»u gì thì xoay xoay bà n tay mình
thà nh vòng tròn rồi khi kết luáºn xong, giÆ¡ má»™t ngón tay chỉ
quãng không, như bảo ta: đấy, chân lý nó ở chỗ ấy đấy
v.v... Tất cả những thứ trên nà y và những dáng điệu khác
là cá» chỉ của má»™t nhân váºt. Nếu chỉ viết: cá» chỉ
ông ấy tháºt là điá»m đạm, hoặc cáºu bé táy máy luôn tay,
thì nhân váºt kém phần linh Ä‘á»™ng. Phải tả má»™t và i cá»
chỉ để tá» cho ngÆ°á»i ta thấy ông ấy Ä‘iá»m đạm, hay cáºu
bé táy máy, mà tác giả không cần nói ra". (Sách
đã dẫn).
Những Ä‘iá»u trên đây chứng tá» Nhất Linh đã sá» dụng hoán dụ nhÆ° má»™t nguyên tắc cÆ¡ bản trong kỹ thuáºt viết tiểu thuyết. Trong hai trÃch Ä‘oạn dÆ°á»›i đây, Nhất Linh chỉ dùng má»™t chi tiếtrá»a chân là m Ä‘á»™ng tác chÃnh và váºn dụng tất cả những chi tiết khác, xoay quanh chi tiết chÃnh, để mô tả hai nồng Ä‘á»™ khác nhau trong tình yêu giữa Siêu và Mùi: "- NÆ°á»›c lạnh chân quá, anh có thấy lạnh không?Nam Cao đổ dồn các chi tiết và o má»™t hồng tâm: cái mặt của Thị Nở. "Cái mặt" là tiá»n đồn của vô thức, biểu dÆ°Æ¡ng bản năng, chi phối má»i nháºn thức, chi phối sinh mệnh con ngÆ°á»i: "Cái mặt của thị thá»±c là má»™t sá»± mỉa mai của hóa công: nó ngắn đến ná»—i ngÆ°á»i ta có thể tưởng bá» ngang hÆ¡n bá» dà i, thế mà hai má lại hóp và o má»›i tháºt là tai hại, nếu má phinh phÃnh thì mặt thị lại còn được hao hao nhÆ° mặt lợn, là thứ mặt vốn nhiá»u hÆ¡n ngÆ°á»i ta tưởng trên cổ. Cái mÅ©i thì vừa ngắn, vừa to, vừa Ä‘á», vừa sần sùi nhÆ° vá» cam sà nh, bà nh bạnh muốn chen lẫn nhau vá»›i những cái môi cÅ©ng cố to cho không thua cái mÅ©i; có lẽ vì cố quá cho nên chúng nứt nở nhÆ° rạn ra. Ãã thế thị lại ăn trầu thuốc, hai môi dà y được bồi cho dà y thêm má»™t lần, cÅ©ng may quết trầu sánh lại, che được cái mà u thịt trâu xám ngoách. Ãã thế những cái răng rất to lại chìa ra; ý hẳn chúng nghÄ© sá»± cân đối chữa được má»™t và i phần cho sá»± xấu. Ãã thế thị lại dở hÆ¡i; đó là má»™t ân huệ đặc biệt của Thượng đế chà công: nếu sáng suốt thì ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ấy sẽ khổ sở ngay từ khi mua cái gÆ°Æ¡ng thứ nhất. Và thị lại nghèo, nếu trái lại, Ãt nhất đã có má»™t Ä‘Ã n ông khổ sở. Và thị lại là dòng giống của má»™t nhà có mả hủi: Cái nà y khiến không má»™t chà ng trai nà o phải phân vân. NgÆ°á»i ta tránh thị nhÆ° tránh má»™t váºt rất tởm. Ngoà i ba mÆ°Æ¡i tuổi, thị vẫn chÆ°a có chồng"Võ Phiến táºn dụng những chi tiết vá»›i má»™t phong cách khác. Ông tà n nhẫn quan sát đến Ä‘á»™ soi mói: quanh cách gắp món ăn, các lượng thông tin đổ đến má»™t cách dồn dáºp, các chi tiết liên tiếp kéo theo nhau nhÆ° được rút tá»± má»› bòng bong, khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c có cảm tưởng nhÆ° lạc và o mê hồn tráºn: "Vừa đối diện vá»›i mâm cÆ¡m, bằng má»™t cái liếc rất nhanh hắn đã định ngay được giá trị từng món ăn, chá»n ngay được món ăn ngon nhất. Và từ đầu đến cuối bữa ăn, hắn tấn công và o trá»ng tâm má»™t cách kiên nhẫn, nhÆ°ng khôn ngoan lạ kỳ [...]. Hắn tÃnh toán chu đáo, gắp khắp các Ä‘Ä©a, nhÆ°ng tổng kết lại thì thế nà o cÅ©ng gắp được món ngon nhiá»u hÆ¡n cả, và hắn theo dõi ngá»n Ä‘Å©a của tất cả các thá»±c khách, không dung thứ cho má»™t ngÆ°á»i nà o hÆ¡n mình. Hắn cạnh tranh kÃn đáo nhÆ°ng ráo riết. Hắn bá»±c mình nhất là gặp phải má»™t kẻ lÆ¡ đãng. Kẻ lÆ¡ đãng đôi khi thình lình tấn công liên tiếp và o món ngon, nhÆ° má»™t cua rÆ¡ tá»± nhiên bức phá, là m cho hắn phải ra sức Ä‘uổi theo kèm sát. Có để ý đến thái Ä‘á»™ của hắn trong những trÆ°á»ng hợp nà y má»›i thấy hắn khéo léo thần tình. Hắn lầm lì nhÆ° không há» quan tâm chú ý đến đối phÆ°Æ¡ng nhÆ°ng hắn suy tÃnh chÃn chắn và phản công trả Ä‘Å©a, cháºn đứng đối phÆ°Æ¡ng rất nhẫn tâm. Bình thÆ°á»ng thì ngá»n Ä‘Å©a trà trá của hắn thu lại đầy ý thức chuẩn bị, rồi Ä‘á»™t nhiên vụt phóng ra nhanh nhẹn lạnh lùng nhÆ° má»™t con cò già lão luyện phóng má» bắt ruồi, trăm lần không sai Ä‘Ãch má»™t lần.
"Chị Hiên má»i: "Các em xÆ¡i tá»± nhiên". Thằng Tiến đòi: "Cho em là m các cụ vá»›i!" Mẹ Lâm gạt Ä‘i: "Há»—n nà o! Chim bằng quả á»›t thì là m các cụ ra sao?" Cái Khanh bụm miệng cÆ°á»i. Tôi Ä‘á» mặt. Bà Lâm thở dà i: "Các cụ toà n chim to..." Má»i ngÆ°á»i cÆ°á»i lăn, chỉ có bố Lâm không cÆ°á»i. Khuôn mặt ông sạm Ä‘en, vất vả, nhÆ°ng không buồn tà nà o, bình thản, vô sá»±. Thằng Tiến khóc. Chị Hiên dá»— nó: "NÃn Ä‘i! Chị cho Tiến cái cà ng cua nà y". Thằng Tiến lắc đầu: "Ừ ừ... Cà ng cua bé tÃ". Chị Hiên bảo: "Ngà y mai chị Ä‘i chợ, chị mua cho Tiến bá»™ tam cúc nhé". Mẹ Lâm bảo: "Cá» bạc là bác thằng bần. Ãừng mua tam cúc cho nó. Lá»›n lên nó ham chÆ¡i thì chết! Cứ mua cho nó cái roi!" Thằng Tiến lại khóc: "Mua tam cúc cÆ¡". Chị Hiên Ä‘Æ°a mắt sang mẹ Lâm, giấu cái nhìn đồng lõa: "Ừ mua tam cúc". Bà Lâm bảo: "Ngà y xÆ°a có ông Hai Chép lái đò ham đánh tam cúc ăn tiá»n, đầu tiên mất tiá»n, rồi mất ruá»™ng, mất đến nhà , vợ nó cÅ©ng bá» Ä‘i nốt. Thế là đến đêm ra thuyá»n ngồi khóc. Giáºn Ä‘á»i, lại muốn chuá»™c tá»™i, ông Hai Chép lấy dao cắt phăng hai hòn dái của mình vứt xuống sông. Vợ nó cÅ©ng chẳng quay lại." Mẹ Lâm bảo: "Ãà n bà thế là bạc". Bà Lâm bảo: "Bạc gì? Có hai hòn dái là của quý thì mất rồi còn đâu?" Chị Hiên cÆ°á»i: "Gá»›m, chuyện của bà cứ rá»n rợn là !" So sánh những trÃch Ä‘oạn trên đây của các nhà văn nổi tiếng, chúng ta nháºn thấy há» Ä‘á»u đã sá» dụng hoán dụ má»™t cách tà i tình. Má»—i ngÆ°á»i chá»n má»™t chi tiết trong má»™t khung cảnh và xoáy sâu và o chi tiết đó để mở rá»™ng các khung cá»a khác vá»›i bút pháp và phong cách khác nhau: - Nhất Linh trầm tÄ©nh, an nhiên, tế nhị, thÆ° thái và cốt cách: Nhấm nháp từng mùi hÆ°Æ¡ng, hÆ¡i thở của cuá»™c Ä‘á»i trong sá»± trầm tÄ©nh khoáng đạt. Nhất Linh sống vá»›i thiên nhiên, tìm thấy hạnh phúc trong tá»± tại và tạo má»™t bình minh trong tâm hồn. - Nam Cao sá» dụng má»—i chi tiết trên khuôn mặt nhÆ° má»™t trò chÆ¡i quái ác của định mệnh. Hoán dụ ở đây được láºp lại nhÆ° má»™t nhấn mạnh để Ä‘i đến cùng cá»±c của cái xấu và cái bất hạnh: là m nhÆ° tả thế vẫn chÆ°a đủ xấu, tác giả còn bồi thêm má»—i lần (đã thế..., đã thế..., và thị lại..., và thị lại... ) má»™t chi tiết má»›i, tiếp sức cho chi tiết cÅ©; nhÆ° thể cà ng nhìn kỹ cái diện mạo ấy, cà ng thấy sá»± tán táºn lÆ°Æ¡ng tâm của Thượng đế và định mệnh. Nam Cao sần sùi, trần trụi, vẽ cuá»™c Ä‘á»i trong trạng thái bán khai nguyên thủy: Diện mạo phản ảnh bản chất và định mệnh con ngÆ°á»i. - Võ Phiến dùng bữa ăn
nhÆ° má»™t bà n cá» ngÆ°á»i: Qua cách ăn uống, con ngÆ°á»i bá»™c
lộ phần tâm lý sâu xa của mình trên ba địa tầng: vô thức,
tiá»m thức và ý thức. Vô thức là phần sâu nhất, có tÃnh
bản năng. Vô thức quyết định các hoạt động của cá nhân.
Tiá»m thức trung gian giữa vô thức và ý thức. Tiá»m thức
chịu trách nhiệm vá» con ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng trong Ä‘á»i sống
hà ng ngà y. Và ý thức là phần con ngÆ°á»i "văn hóa" sống trong
"đạo đức xã há»™i". Ãối diện vá»›i mâm cÆ¡m, con ngÆ°á»i
biểu lá»™ cả ba địa tầng tâm lý, Ä‘em hết tiá»m lá»±c ra
để "tranh đấu cho sự sống còn" của mình và bộc lộ cả
bản năng lẫn bộ mặt "đạo đức xã hội": tư cách, thủ
Ä‘oạn, tham vá»ng lẫn cuồng vá»ng.
- Nguyá»…n Huy Thiệp lÃ
má»™t trÆ°á»ng hợp đặc biệt phức tạp. Trong văn phong ông,
cấu trúc hình thức đan cà i cấu trúc nội dung.
1- để rút gá»n lá»i nói;Nguyá»…n Huy Thiệp đã thấu triệt phÆ°Æ¡ng pháp hoán dụ. Ngoà i ra, dùng má»™t bữa ăn gia đình để nói lên bá»™ mặt của xã há»™i Việt Nam cÅ©ng lại là má»™t biện pháp ẩn dụ; và ẩn dụ cÅ©ng là sở trÆ°á»ng của Nguyá»…n Huy Thiệp. Sau cùng, Nguyá»…n Huy Thiệp dùng ngôn ngữ trần trụi và dung tục của ngÆ°á»i dân quê để chống lại thứ ngôn ngữ giáo Ä‘iá»u, bà i bản, dà i dặc và trống rá»—ng thÆ°á»ng thấy trong xã há»™i. * Trung gian giữa văn và thÆ¡ là những tiểu thuyết viết bằng thÆ¡ (truyện Nôm). Trong Kiá»u, sá»± giao thoa giữa kỹ thuáºt viết văn và là m thÆ¡ được thể hiện trên toà n thể tác phẩm. Ở đây, hoán dụ đóng má»™t vai trò quan trá»ng. Tả ngÆ°á»i, chỉ cần má»™t và i chi tiết, Nguyá»…n Du đã vẽ nên những chân dung toà n bÃch: Mã Giám Sinh:Trên đây, Nguyá»…n Du đã dùng hoán dụ nhÆ° má»™t kỹ thuáºt hiện thá»±c để tả ngÆ°á»i, tả cảnh. Ngoà i ra Nguyá»…n Du còn táºn dụng hoán dụ nhÆ° má»™t phÆ°Æ¡ng pháp cung cấp lượng thông tin tối Ä‘a, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° các tiểu thuyết gia cáºn đại và hiện đại. Chúng ta thá» so sánh những câu thÆ¡ sau đây trong Lục Vân Tiên và Kiá»u: Khoan khoan ngồi đó chá»› ravà Xắn tay, mở khóa, Ä‘á»™ng Ä‘Ã oKhông đả Ä‘á»™ng đến khÃa cạnh nghệ thuáºt, chỉ xét sá»± tÆ°Æ¡ng quan giữa lượng chữ vá»›i lượng thông tin: Trong 14 chữ của Nguyá»…n đình Chiểu, tháºt ra chỉ có hai chữ đắc dụng: khoan khoan. Vì khoan khoan tức là ngồi đó mà ngồi đó thì chá»› ra. Còn nà ng là pháºn gái, ta là pháºn trai thì hoà n toà n vô dụng (vô dụng khác vá»›i vô nghÄ©a: trong thÆ¡ có rất nhiá»u chữ, nhiá»u câu lẩn thẩn, vô nghÄ©a). CÅ©ng vá»›i 14 chữ, Nguyá»…n Du diá»…n tả bốn Ä‘á»™ng tác của Kiá»u: xắn tay, mở khóa, rẽ mây, trông tá» và tung ra ba bối cảnh hoặc tâm cảnh: Ä‘á»™ng Ä‘Ã o, lối và o, thiên thai. NhÆ° váºy cùng vá»›i má»™t lượng chữ, tùy theo tác giả mà chúng ta có thể có những lượng thông tin cao thấp hoà n toà n khác nhau. Chúng ta đã biết Nguyá»…n Du sá» dụng ẩn dụ má»™t cách toà n bÃch; ở đây lại thấy Nguyá»…n Du quán triệt hoán dụ tá»›i mức tà i tình: do đó mà truyện Kiá»u rất Ãt những lá»i vô dụng. * Biện pháp hoán dụ trong văn vừa có tác dụng rút ngắn ngôn ngữ, vừa có tác dụng mở rá»™ng chi tiết, thể hiện nhÆ° con dao hai lưỡi. Sá» dụng đúng mức, nhà văn có thể là m thà nh sở đắc: dùng Ãt lá»i mà truyá»n được nhiá»u lượng thông tin, khiến cho văn bản súc tÃch. Ngược lại, khi Ä‘i sâu và o quá nhiá»u chi tiết, là m rối rắm Ä‘á»™c giả thì thà nh sở Ä‘oản: nhà văn đã sa và o cái bẫy của hoán dụ. * Trong địa hạt Ä‘iện ảnh, biện pháp hoán dụ được áp dụng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° trong tiểu thuyết: Dùng cáºn ảnh (gros plan) trên má»™t chi tiết để biểu dÆ°Æ¡ng toà n diện. Trong phim
L'Amant
(NgÆ°á»i
tình), Jean Jacques Annaud quay gros plan trên đôi già y của cô
bé để mô tả nỗi phong trần của Duras vị thà nh niên: chi
tiết ấy giúp Annaud tiết kiệm được nhiá»u bối cảnh vÃ
phân cảnh. Trong Hiroshima mon amour, Duras dùng gros plan trên
vai, trên chân của cặp tình nhân để mô tả cảnh là m tình.
Phương pháp ấy giúp đạo diễn nói lên toà n diện một cách
kÃn đáo và tế nhị. Sang địa hạt trinh thám, Alfred Hitchcock
hay dùng đồ phụ tùng của nhân váºt để tạo cảm giác căng
thẳng. Quay gros plan trên dấu giầy, khăn foulard, báºt lá»a
bỠquên, thuốc lá cháy dở,... trước hoặc sau khi xẩy ra
án mạng; kÃch thÃch khán giả liên tưởng tá»›i chủ nhân các
váºt dụng đó, có thể là nạn nhân hoặc thủ phạm. Những
gros plan nà y gây cảm giác rùng rợn vì tác dụng bất ngá»,
khÆ¡i gợi trà tò mò, kÃch thÃch khả năng nháºn xét, tìm tòi
của khán giả.
"Tiến Ä‘á»™ (tempo) của các văn bản thÆ¡ từ lâu đã được nháºn thức nhÆ° là má»™t vấn Ä‘á» cốt tá».Ãạo diá»…n Trần Anh Hùng, trong Cyclo (giải SÆ° Tá» Và ng, Venise 1995) đã táºn dụng cáºn ảnh nhÆ° má»™t biện pháp vừa ẩn dụ, vừa hoán dụ để "quay" cảm giác và "quay" ná»™i tâm nhân váºt, đồng thá»i kÃch thÃch cảm giác ngÆ°á»i xem. Vá»›i tiến bá»™ (tempo) rất nhanh, Trần Anh Hùng tạo không khà dồn ép, bức bách khán giả đến Ä‘á»™ nghẹt thở; chÆ°a kịp "tiêu hóa" ảnh nà y, đã bà y ra cảnh khác. Ãạo diá»…n sáng tạo má»™t ngôn ngữ Ä‘iện ảnh má»›i, không dùng hình ảnhõ để kể chuyện mà dùng hình ảnh nhÆ° má»™t "chất liệu" giống nhÆ° nhà thÆ¡ dùng chữ để tạo dá»±ng má»™t tác phẩm nghệ thuáºt. Tiến Ä‘á»™ cá»±c nhanh cưỡng ép ngÆ°á»i xem phải táºp trung tÆ° tưởng tối Ä‘a để giải mã những mấu chốt, nghệ thuáºt và tâm linh, xã há»™i và con ngÆ°á»i ẩn sau má»—i hình, má»—i ảnh. Biện pháp hoán dụ trong Ä‘iện ảnh cÅ©ng nhÆ° trong văn chÆ°Æ¡ng, có tác dụng cô Ä‘á»ng tác phẩm, sắp xếp các chi tiết má»™t cách mạch lạc, đồng thá»i tác Ä‘á»™ng và o óc phân tÃch, óc thá»±c nghiệm, óc hiếu kỳ của khán/Ä‘á»™c giả, lôi cuốn há» phải theo dõi cuốn phim hoặc Ä‘á»c đến Ä‘oạn kết câu truyện. * Sau cùng, chúng tôi xin trở lại thà dụ: Thuyá»n vá» có nhá»› bến chăng?Khi vÃ: anh nhÆ° con thuyá»n, em nhÆ° cái bến, tác giả hai câu ca dao trên đã có ẩn ý rà ng buá»™c anh vá»›i em bằng liên hệ thuyá»n-bến: Do đó, ẩn dụ "thuyá»n-bến" cÅ©ng có má»™t quan hệ tÆ°Æ¡ng liên, vì thế hà m chứa tÃnh chất hoán dụ. Trong thÆ¡ văn, chúng ta đã thấy Nguyá»…n Du sá» dụng và táºn dụng cả ẩn dụ lẫn hoán dụ má»™t cách tà i tình. Trong tiểu thuyết, khi Nguyá»…n Huy Thiệp dùng má»™t bữa cÆ¡m gia đình để nói lên bá»™ mặt của xã há»™i Việt Nam, khi Nhất Linh mượn cảnh rá»a chân để biểu hiện nồng Ä‘á»™ tình yêu giữa Siêu và Mùi, khi Võ Phiến dùng mâm cÆ¡m để đả Ä‘á»™ng đến tÆ° cách và bản năng của con ngÆ°á»i, khi Nam Cao dùng diện mạo để để biểu dÆ°Æ¡ng định mệnh: Tất cả những hoán dụ và ẩn dụ ấy Ãt nhiá»u Ä‘á»u có tÃnh cách tÆ°Æ¡ng liên. Ãiá»u đó chứng minh sá»± khẳng định của Jakobson: "Má»i ẩn dụ Ä‘á»u phảng phất tÃnh hoán dụ và má»i hoán dụ Ä‘á»u có Ãt nhiá»u tÃnh cách ẩn dụ" (Questions de poétique). Mặc dù bản chất của thÆ¡ là mÆ¡ hồ, phiếm định, bản chất của văn là xác Ä‘inh và dẫn giải, hệ luáºn trên đây giải thÃch những tÆ°Æ¡ng quan máºt thiết giữa văn và thÆ¡: Tại sao trên căn bản dị biệt sâu xa, thÆ¡ văn lại giao thoa đến Ä‘á»™ khó có thể tách rá»i nhau ra được. © 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»