Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

VI. Ẩn dụ và hoán dụ

     Ẩn dụ và hoán dụ là hai phép tu từ giữ địa vị chá»§ yếu trong cấu trúc văn thÆ¡. Nếu những tìm tòi vá» ngữ há»c không ngừng soi sáng bá»™ môn thi há»c, nghiên cứu đến ngành ngá»n chức năng cá»§a  ẩn dụ trong thÆ¡, thì ngược lại, vai trò hoán dụ trong văn xuôi ít được chú ý. Vì sao? Lý do đơn giản: thÆ¡ lấy ngôn ngữ làm giá trị tá»± tại trong khi văn dùng ngôn ngữ như má»™t phương tiện dẫn giải. Giá trị cá»§a thÆ¡ chá»§ yếu nằm trong lá»i, giá trị cá»§a văn cốt ngụ ở ý. Vai trò cá»§a ẩn dụ trong thÆ¡ đã được trình bày trong chương trước.
     Phần này chá»§ đích phân tích vai trò cá»§a hoán dụ. Tìm má»™t định nghÄ©a, nhận định sá»± khác biệt vá»›i ẩn dụ và giải thích những áp dụng trong địa hạt văn, thÆ¡.

*

     Xin nhắc lại, ẩn dụ (métaphore) đựa trên tương quan tương đồng, là thay thế má»™t khái niệm bằng má»™t khái niệm khác, trên căn bản so sánh ngầm, nhưng vế bị so sánh và liên từ để so sánh đã bị xóa, chỉ còn lại vế Ä‘em ra so sánh. Ví dụ: Anh như con thuyá»n, em như cái bến trở thành:

 Thuyá»n vá» có nhá»› bến chăng
 Bến thì má»™t dạ khăng khăng đợi thuyá»n
                                              (Ca dao)
     Ẩn dụ là lối tạo hình cổ Ä‘iển xuất hiện thưá»ng xuyên trong ngôn ngữ. Nhưng ẩn dụ dùng quen dá»… thành nhàm, sáo, phải thay đổi, phải luôn luôn làm má»›i. Sá»± biến đổi không ngừng cá»§a ẩn dụ giải thích những tiến hóa cá»§a tiếng lóng, ký hiệu ngôn ngữ riêng cá»§a má»™t thành phần xã há»™i (hoặc nghá» nghiệp), chỉ ngưá»i trong bá»n má»›i hiểu nổi. Tiếng lóng dùng quen sẽ "lá»™" và bị đào thải.

     Trở lại địa hạt văn chương, nhà văn, nhà thÆ¡ vẫn có thể cách tân những ẩn dụ đã "sáo mòn" bằng cách tạo má»™t hình ảnh má»›i. Ví dụ: chim sa, cá lặn là những hình ảnh rất cổ Ä‘iển ca tụng vẻ đẹp cá»§a ngưá»i đàn bà. Nhưng:

 Chìm đáy nước, cá lừ đừ lặn
 Lá»­ng da trá»i, nhạn ngẩn ngÆ¡ sa
                              (Cung oán)
lại khác. Những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngÆ¡ tạo má»™t tâm cảm cho cá, nhạn, biến chúng thành những nhân tố có tâm hồn, đã bị sắc đẹp quyến rÅ©, lôi cuốn, làm say sưa mê hoặc đến độ "ngẩn ngÆ¡, lừ đừ". Ngoài ra cá lặn, nhạn sa chỉ là những động tác chính xác, có tính cách không gian. Nhưngcá lừ đừ lặn, nhạn ngẩn ngÆ¡ sa thì khác: ở đây có thêm yếu tố thá»i gian lạc vào; những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngÆ¡ láy âm bâng khuâng, man mác, vừa vang âm trong không gian, vừa kéo dài trong thá»i gian, vừa phôi pha ý nghÄ©a. Chúng tôi sẽ trở lại vai tò cá»§a từ láy trong chương VIII.

     Vá»›i những ẩn dụ cổ Ä‘iển: chim sa, cá lặn có tính cách chính xác và thuần túy không gian ấy, Ôn Như Hầu đã cách tân, tạo thêm cho ngôn ngữ những chiá»u kích má»›i: chiá»u dài cá»§a thá»i gian, chiá»u sâu cá»§a tâm tư và dàn trải trong chiá»u rá»™ng nhập nhòe cá»§a ngữ nghÄ©a.

*

     Hoán dụ (métonymie) dá»±a trên tương quan kết hợp, là thay thế má»™t khái niệm bằng má»™t khái niệm khác có vá»›i nó má»™t liện hệ tất yếu. Ví dụ:

 - Liên hệ giữa đồ vật (objet) và chất liệu (matière): mặc (áo) lụa, mặc gấm, mặc nhung, v.v...
 - Liên hệ giữa vật chứa (contenant) và chất được chứa (contenu): uống má»™t chén (nước), ăn hai, ba bát (cÆ¡m) v.v....
 -Liên hệ nhân quả: dùng binh Ä‘ao hay khói lá»­a... để chỉ chiến tranh. Hoặc viết: đỠmặt tía tai để chỉ tình trạng giận lắm...
 -Liên hệ giữa bá»™ phận và toàn thể:dùngmá hồng để chỉ ngưá»i phụ nữ.
   Trá»i xanh quen thói má hồng đánh ghen (Kiá»u)
 - Liên hệ giữa trang phục (hay phụ tùng) và con ngưá»i:
  ÃÆ°á»ng hoa son phấn đợi
 Ão gấm sênh sang vá»
                (VÅ© Hoàng Chương)
 áº¨n dụ và hoán dụ có những tính chất giống nhau:
1. Rút gá»n lá»i nói và tạo hình.
2. Vay mượn ngôn ngữ để làm giàu ngôn ngữ.
3. Mang vào ngôn ngữ những yếu tố lạ, tạo bất ngá», do đó gây cảm xúc.
và đồng thá»i cÅ©ng có những khác biệt sâu xa:
     Ẩn dụ, tuy dá»±a trên tương quan tương đồng, nhưng thá»±c ra khi ví: anh như chiếc thuyá»n, em như cái bến, thì cÅ©ng chẳng bắt buá»™c anh phải có vẻ gì giống thuyá»n và em phải có gì giống bến; nhất là khi đã bá» các vế "em như, anh như" Ä‘i rồi thì thuyá»n và bến hoàn toàn tá»± do, có thể là anh, em hay bất kỳ má»™t hình ảnh nào khác mà ngưá»i Ä‘á»c tưởng tượng ra.
 

     Mặt khác, ngay trong tương quan anh-em, thuyá»n-bến cÅ©ng đã mÆ¡ hồ, không rõ ai là thuyá»n, ai là bến:

Theo gió thuyá»n xuôi
Sóng đưa bèo trôi
Tiếng đàn trầm trầm
Man mác lòng tôi
Nhìn con thuyá»n xa bến
Lòng ta còn lưu luyến...
(Con Thuyá»n Xa Bến, Lưu Bách Thụ)
tiếng nhạc luyến say lá»i ca: Em đã Ä‘i, sóng đưa em Ä‘i, bèo trôi em Ä‘i... thuyá»n đây rõ là em vì có ta xác định vị trí cá»§a em. Niá»m lưu luyến em cÅ©ng là cá»§a riêng ta.

Nhưng vá»›i Con Thuyá»n Không Bến cá»§a Ãặng Thế Phong:

Ãêm nay thu sang cùng heo may
Ãêm nay sương lam má» chân mây
Thuyá»n ai lá» lững trôi xuôi dòng
Như nhớ thương ai chùng tơ lòng
...
Biết đâu bỠbến
Thuyá»n Æ¡i thuyá»n trôi nÆ¡i đâu?
 ...
Trên sông bao la
Thuyá»n mÆ¡ bến nÆ¡i đâu?
thì không rõ ai là thuyá»n, ai là bến, ai thương nhá»› ai... Qua ẩn dụ thuyá»n-bến, qua biến từ ai, qua những trạng từ có tính chất biến từ: đâu, nÆ¡i đâu, qua những động tác mông lung đưa đẩy:trôi, lững lá» trôi, xuôi dòng... Ãặng Thế Phong tạo sức phiếm định, nhiá»u chiá»u: ở đây, lưu luyến, nhá»› thương, mÆ¡ tưởng đã trùng phùng và má» xóa trong bao la, không bá», không bến, không biết ai gá»­i cho ai.Ẩn dụ có tác dụng làm lu mỠý nghÄ©a, do đó mở rá»™ng địa bàn biểu đạt tư tưởng cá»§a ngôn từ. Cho nên, khi Ôn Như Hầu viết: "Trải vách quế gió vàng hiu hắt" hoặc khi Phạm Duy dùng hình ảnh "cá» hồng", thì bất cứ má»™t há»a sÄ© nào cÅ©ng có thể há»a đượcmá»™t hay vô vàn vách quế, gió vàng, cá» hồng theo cảm tác riêng cá»§a mình. Riêng đối vá»›i cá» hồng, phân tích, tìm hiểu, hoặc nói rõ ra là gì, chỉ làm triệt tiêu giá trị nghệ thuật cá»§a từ ngữ nằm trong chá»— mÆ¡ hồ, phiếm định. Valéry tuyên bố: "Ngưá»i ta gán cho thÆ¡ tôi nghÄ©a gì thì gán. NghÄ©a mà tôi định, chỉ đúng vá»›i tôi và không buá»™c ai phải theo. Nếu quả quyết rằng má»—i bài thÆ¡ phải mang má»™t ý nghÄ©a đích xác và độc nhất, phù hợp hoặc đồng nhất vá»›i má»™t ý tưởng nào đó cá»§a tác giả, là má»™t sai lầm Ä‘i ngược vá»›i bản chất thÆ¡, há»§y hoại thÆ¡" (Variété).

*







     Hoán dụ, cÅ©ng là thay thế chữ, nhưng chữ thay thế phải có liên hệ tất yếu vá»›i chữ bị thay hoặc ngược lại, như áo vá»›i nhung, lụa, gấm,..., bát vá»›i cÆ¡m, nước..., chiến tranh vá»›i Ä‘ao binh, binh lá»­a, gươm Ä‘ao... Tóm lại, khi thay thế má»™t từ như áo, bằng lụa, nhung, gấm..., ngưá»i viết đã làm má»™t hoán dụ.

     Khi thay thế áo bằng má»™t từ khác, không nhất thiết phải có liên hệ gì vá»›i áo, như: Ngưá»i trăng ăn vận toàn trăng cả  (Hàn Mặc Tá»­) hoặc khi thay thế chất liệu để may áo như tÆ¡, lụa, nhung, gấm,... bằng má»™t "thứ" hoàn toàn khác, không có liên hệ gì đến chất liệu ấy như: Ta vận áo xuân Ä‘i há»›n hở (Huy Cận) thì nhà thÆ¡ đã thá»±c hiện những ẩn dụ.
 

     Sá»± khác biệt cá»§a hai phép tu từ căn bản ở chá»—: ẩn dụ không có giá»›i hạn chá»n lá»±a, hoán dụ bị giá»›i hạn trong cái quan hệ tất yếu.

     Hoán dụ không có tính cách phiếm định như ẩn dụ, ngược lại hoán dụ dùng cái quan hệ tất yếu để kết hợp những yếu tố có cùng vá»›i nhau má»™t mẫu số chung, thành má»™t hệ thống lô-gích. Do đó, đặc tính cá»§a hoán dụ:

 - Bằng kết hợp, biện pháp hoán dụ tạo cho ngôn ngữ sá»± mạch lạc giữa các ý tưởng.
 - Nhá» biện pháp hoán dụ, ngưá»i viết có thể dùng chi tiết để biểu dương hoặc bổ xung toàn diện.
 - Khi thay thế các trạng thái tâm hồn: buồn, giận, ưu tư,... bằng những động tác hậu quả cá»§a các trạng thái đó, hoán dụ có tác dụng kích động, gây cảm xúc.
   Tất cả những yếu tính trên đây được tận dụng trong tiểu thuyết, kịch, Ä‘iện ảnh,...

*

     Trong địa hạt tiểu thuyết, biện pháp hoán dụ giúp các tiểu thuyết gia thay thế kỹ thuật kể chuyện trong văn chương cổ Ä‘iển bằng kỹ thuật hiện thá»±c.
     Nghiên cứu vá» Tolstoi, không thể bá» qua phương cách tác giả xoáy ngòi bút vào má»™t số chi tiết thuá»™c cá tính, cá»­ chỉ, diện mạo cá»§a nhân vật, rồi lặp Ä‘i lặp lại nhiá»u lần trong tác phẩm: nhữngchi tiết ấy giúp tác giả không cần dài dòng mà vẫn vẽ được chân dung độc đáo cá»§a nhân vật, gây ấn tượng, khắc sâu vào trí nhá»› ngưá»i Ä‘á»c:

     Trong Chiến Tranh Và Hòa Bình: André mặt mÅ©i khinh khỉnh. Lise có môi trên hÆ¡i ngắn, hay cong lên, phá»§ lông tÆ¡. Hélène hay mỉm cưá»i. Pierre cặp mắt cận thị luôn luôn ngÆ¡ ngác như muốn tìm ai trong đám đông. Vassili có những thá»› thịt giật giật trên má. Bắp chân trái cá»§a Napoléon hay run run...
     Trong Anna Karénine: Anna thay đổi sắc diện hÆ¡n má»™t trăm lần. Riêng xen Anna tá»± tá»­: Tolstoi rá»i lăng kính vào đồ phụ tùng cá»§a ngưá»i bạc mệnh, vào chiếc ví tay "định mệnh" cá»§a nàng, tạo "không khí", gây tác dụng bất ngá», khiến độc giả xúc động đến tá»™t cùng trước cái chết cá»§a Anna.

     Ảnh hưởng Tolstoi, Nhất Linh cÅ©ng đưa những biện pháp hoán dụ tương tá»± vào tiểu thuyết: Trúc, trong Ãôi Bạn, luôn mồm: "Vì tôi đã nhất định thế rồi". Trong Xóm Cầu Má»›i, Triết hay ngồi buồn. U già hay nói ngang phè nhưng có lý. Bà Ký Ân mở miệng ra là: "Ngưá»i trần mắt thịt ôi!". Bác Lê gái hay cốc các con thá»§ng đầu...
 

      Thạch Lam nói vá» kỹ thuật hiện thá»±c: "Tác giả diá»…n tả bằng chi tiết chứ không bằng lá»i giảng giải. Những việc xảy ra cả đến sá»± u uẩn cá»§a tâm hồn như những Ä‘oạn tả má»™t ngưá»i sắp chết, má»™t ngưá»i có ý giết bố, tả tình yêu đắm Ä‘uối v.v... tác giả không dùng lá»i nói dài dòng mà chỉ dùng những chi tiết nho nhỠđể diá»…n tả. Chính những Ä‘iá»u nho nhá», má»™t nét mặt, má»™t cá»­ chỉ, má»™t giá»ng nói, cho chúng ta biết rõ tâm lý hÆ¡n; những cái mà ta thưá»ng coi là nhá» nhặt vụn vặt hay tỉ mỉ, chính lại là những cốt yếu cá»§a tiểu thuyết hay".(Viết Và Ãá»c Tiểu Thuyết, Nhất Linh, viết theo Theo Giòng cá»§a Thạch Lam).
 

     Nhất Linh hướng dẫn phương pháp nhận xét chi tiết cá»§a má»™t nhân vật, ví dụ vá» cá»­ chỉ: "Có ngưá»i động ngồi xuống là hai bàn tay phải kéo ống quần tây cho khá»i nát; có ngưá»i hay chá»›p mắt luôn; có ngưá»i há»… nói xong má»™t câu hùng biện là y như chúm môi, mở to mắt nhìn, vừa ngÆ¡ ngác, vừa phục mình là tài; có ngưá»i hay búng tay; có ngưá»i lúc giảng giải Ä‘iá»u gì thì xoay xoay bàn tay mình thành vòng tròn rồi khi kết luận xong, giÆ¡ má»™t ngón tay chỉ quãng không, như bảo ta: đấy, chân lý nó ở chá»— ấy đấy v.v... Tất cả những thứ trên này và những dáng Ä‘iệu khác là cá»­ chỉ cá»§a má»™t nhân vật. Nếu chỉ viết: cá»­ chỉ ông ấy thật là Ä‘iá»m đạm, hoặc cậu bé táy máy luôn tay, thì nhân vật kém phần linh động. Phải tả má»™t vài cá»­ chỉ để tá» cho ngưá»i ta thấy ông ấy Ä‘iá»m đạm, hay cậu bé táy máy, mà tác giả không cần nói ra". (Sách đã dẫn).
 

     Những Ä‘iá»u trên đây chứng tá» Nhất Linh đã sá»­ dụng hoán dụ như má»™t nguyên tắc cÆ¡ bản trong kỹ thuật viết tiểu thuyết.

     Trong hai trích Ä‘oạn dưới đây, Nhất Linh chỉ dùng má»™t chi tiếtrá»­a chân làm động tác chính và vận dụng tất cả những chi tiết khác, xoay quanh chi tiết chính, để mô tả hai nồng độ khác nhau trong tình yêu giữa Siêu và Mùi:

 "- Nước lạnh chân quá, anh có thấy lạnh không?
     Miệng nói câu ấy nhưng lòng nàng là muốn diá»…n vá»›i Siêu: "Em Ä‘ang vui sướng đây! Anh có thấy không?". Siêu nghe tiếng Mùi như vẳng ở đâu rất xa lại và thân yêu như má»™t ná»—i nhá»› nào từ hồi quá vãng. Chàng nhìn hai bàn chân nhá» nhắn cá»§a Mùi đương bắt chéo hứng lấy giòng nước từ gáo chảy xuống. Chàng loay hoay nghÄ© ngợi để tìm má»™t câu tả ná»—i vui được gặp Mùi, được sống gần Mùi, nhưng chàng không biết nói câu gì:
 - Ãôi guốc cá»§a cô, tôi Ä‘i nhá» quá, Ä‘au cả chân."
  (Xóm Cầu Má»›i, trang 265)
 "Chàng ngồi xuống vá»›i đôi guốc đặt cạnh chân Mùi; bá»—ng chàng yên lặng nhìn hai chân ướt nước cá»§a Mùi má»™t lát, hai bàn chân nhá» xinh và cái bắp chân tròn tròn và chàng nghÄ© nếu được ôm lấy hai bàn chân lúc đó mà hôn chắc cÅ©ng thích như hôn môi nàng. [...]
 - Khăn đây, cô lau chân cho khô. Cô lại định đợi tôi hầu như ngày còn bé à? [...]
 - Ờ nhỉ, thuở bé sao em ghét Ä‘i guốc thế, mà anh thì lại cứ bắt em phải Ä‘i guốc. Há»… chạy chÆ¡i chân không được má»™t lúc là anh Ä‘em em Ä‘i rá»­a chân và lau chân má»™t ngày không biết đến mấy bận. Em đến tức. Nhưng bây giá» nhá»›n rồi, em phải lau lấy chứ!
 Nàng nói thế nhưng lại khẽ đưa hai bàn chân ra như đợi. Siêu thấy rá»n rợn khắp ngưá»i ná»­a vì thú ná»­a vì sợ.
 - Có nên không?
 Tuy chàng đã cầm lấy bàn chân mà chàng không biết chàng đã bắt đầu lau từ lúc nào".
                                                                                                     (trang 604-605)
     Nam Cao đổ dồn các chi tiết vào má»™t hồng tâm: cái mặt cá»§a Thị Nở. "Cái mặt" là tiá»n đồn cá»§a vô thức, biểu dương bản năng, chi phối má»i nhận thức, chi phối sinh mệnh con ngưá»i:
 "Cái mặt cá»§a thị thá»±c là má»™t sá»± mỉa mai cá»§a hóa công: nó ngắn đến ná»—i ngưá»i ta có thể tưởng bá» ngang hÆ¡n bá» dài, thế mà hai má lại hóp vào má»›i thật là tai hại, nếu má phinh phính thì mặt thị lại còn được hao hao như mặt lợn, là thứ mặt vốn nhiá»u hÆ¡n ngưá»i ta tưởng trên cổ. Cái mÅ©i thì vừa ngắn, vừa to, vừa Ä‘á», vừa sần sùi như vá» cam sành, bành bạnh muốn chen lẫn nhau vá»›i những cái môi cÅ©ng cố to cho không thua cái mÅ©i; có lẽ vì cố quá cho nên chúng nứt nở như rạn ra. Ãã thế thị lại ăn trầu thuốc, hai môi dày được bồi cho dày thêm má»™t lần, cÅ©ng may quết trầu sánh lại, che được cái màu thịt trâu xám ngoách. Ãã thế những cái răng rất to lại chìa ra; ý hẳn chúng nghÄ© sá»± cân đối chữa được má»™t vài phần cho sá»± xấu. Ãã thế thị lại dở hÆ¡i; đó là má»™t ân huệ đặc biệt cá»§a Thượng đế chí công: nếu sáng suốt thì ngưá»i đàn bà ấy sẽ khổ sở ngay từ khi mua cái gương thứ nhất. Và thị lại nghèo, nếu trái lại, ít nhất đã có má»™t đàn ông khổ sở. Và thị lại là dòng giống cá»§a má»™t nhà có mả há»§i: Cái này khiến không má»™t chàng trai nào phải phân vân. Ngưá»i ta tránh thị như tránh má»™t vật rất tởm. Ngoài ba mươi tuổi, thị vẫn chưa có chồng"
 (Chí Phèo, trang 27).
     Võ Phiến tận dụng những chi tiết vá»›i má»™t phong cách khác. Ông tàn nhẫn quan sát đến độ soi mói: quanh cách gắp món ăn, các lượng thông tin đổ đến má»™t cách dồn dập, các chi tiết liên tiếp kéo theo nhau như được rút tá»± má»› bòng bong, khiến ngưá»i Ä‘á»c có cảm tưởng như lạc vào mê hồn trận:
 "Vừa đối diện vá»›i mâm cÆ¡m, bằng má»™t cái liếc rất nhanh hắn đã định ngay được giá trị từng món ăn, chá»n ngay được món ăn ngon nhất. Và từ đầu đến cuối bữa ăn, hắn tấn công vào trá»ng tâm má»™t cách kiên nhẫn, nhưng khôn ngoan lạ kỳ [...]. Hắn tính toán chu đáo, gắp khắp các đĩa, nhưng tổng kết lại thì thế nào cÅ©ng gắp được món ngon nhiá»u hÆ¡n cả, và hắn theo dõi ngá»n đũa cá»§a tất cả các thá»±c khách, không dung thứ cho má»™t ngưá»i nào hÆ¡n mình. Hắn cạnh tranh kín đáo nhưng ráo riết. Hắn bá»±c mình nhất là gặp phải má»™t kẻ lÆ¡ đãng. Kẻ lÆ¡ đãng đôi khi thình lình tấn công liên tiếp vào món ngon, như má»™t cua rÆ¡ tá»± nhiên bức phá, làm cho hắn phải ra sức Ä‘uổi theo kèm sát. Có để ý đến thái độ cá»§a hắn trong những trưá»ng hợp này má»›i thấy hắn khéo léo thần tình. Hắn lầm lì như không há» quan tâm chú ý đến đối phương nhưng hắn suy tính chín chắn và phản công trả đũa, chận đứng đối phương rất nhẫn tâm. Bình thưá»ng thì ngá»n đũa trí trá cá»§a hắn thu lại đầy ý thức chuẩn bị, rồi đột nhiên vụt phóng ra nhanh nhẹn lạnh lùng như má»™t con cò già lão luyện phóng má» bắt ruồi, trăm lần không sai đích má»™t lần.
 Tôi đã thấy những cái liếc trá»™m lanh lẹ cá»§a hắn có ý nghÄ©a canh giữ phòng thá»§ trên mâm cÆ¡m, những thá»§ Ä‘oạn giả vá» vô tâm, đãng trí cá»§a hắn, sá»± chá»n lá»±a cân nhắc tỉ mỉ cá»§a hắn v.v... Nhưng đáng ghét nhất vẫn là đôi đũa và cái miệng cá»§a hắn. Cặp mắt thì chỉ biểu lá»™ cái gì hắn muốn biểu lá»™, còn bàn tay và cái miệng thưá»ng vô tình phản ảnh cả cái phần vô ý thức mà hắn quên kiểm soát giấu giếm. Ngưá»i ta thấy đôi đũa cá»§a hắn dụm lại trong lòng chén như hai chân trước cá»§a má»™t con ngá»±a chấp chá»›i sắp sá»­a nhẩy qua rào, và mép trên cá»§a hắn run nhấp nháy lúc nào cÅ©ng Ä‘ang sá»­a soạn. Cái bình tÄ©nh bá» ngoài cá»§a hắn mâu thuẫn vá»›i những nét run run khe khẽ nóng nảy ở bàn tay, những giậm giật nhấp nháy cá»§a đôi đũa và mép, những ham muốn ti tiện dồn ép bên trong".
 (Dung, Truyện Ngắn I, trang 36)


     Nguyá»…n Huy Thiệp cÅ©ng dồn công lá»±c vào bữa cÆ¡m, nhưng vá»›i phong cách hoàn toàn khác Võ Phiến:

 "Chị Hiên má»i: "Các em xÆ¡i tá»± nhiên". Thằng Tiến đòi: "Cho em làm các cụ vá»›i!" Mẹ Lâm gạt Ä‘i: "Há»—n nào! Chim bằng quả á»›t thì làm các cụ ra sao?" Cái Khanh bụm miệng cưá»i. Tôi đỠmặt. Bà Lâm thở dài: "Các cụ toàn chim to..." Má»i ngưá»i cưá»i lăn, chỉ có bố Lâm không cưá»i. Khuôn mặt ông sạm Ä‘en, vất vả, nhưng không buồn tí nào, bình thản, vô sá»±. Thằng Tiến khóc. Chị Hiên dá»— nó: "Nín Ä‘i! Chị cho Tiến cái càng cua này". Thằng Tiến lắc đầu: "Ừ ừ... Càng cua bé tí". Chị Hiên bảo: "Ngày mai chị Ä‘i chợ, chị mua cho Tiến bá»™ tam cúc nhé". Mẹ Lâm bảo: "Cá» bạc là bác thằng bần. Ãừng mua tam cúc cho nó. Lá»›n lên nó ham chÆ¡i thì chết! Cứ mua cho nó cái roi!" Thằng Tiến lại khóc: "Mua tam cúc cÆ¡". Chị Hiên đưa mắt sang mẹ Lâm, giấu cái nhìn đồng lõa: "Ừ mua tam cúc". Bà Lâm bảo: "Ngày xưa có ông Hai Chép lái đò ham đánh tam cúc ăn tiá»n, đầu tiên mất tiá»n, rồi mất ruá»™ng, mất đến nhà, vợ nó cÅ©ng bá» Ä‘i nốt. Thế là đến đêm ra thuyá»n ngồi khóc. Giận Ä‘á»i, lại muốn chuá»™c tá»™i, ông Hai Chép lấy dao cắt phăng hai hòn dái cá»§a mình vứt xuống sông. Vợ nó cÅ©ng chẳng quay lại." Mẹ Lâm bảo: "Ãàn bà thế là bạc". Bà Lâm bảo: "Bạc gì? Có hai hòn dái là cá»§a quý thì mất rồi còn đâu?" Chị Hiên cưá»i: "Gá»›m, chuyện cá»§a bà cứ rá»n rợn là!"
 Bữa cÆ¡m qua nhanh. Cái Khanh vét nồi quèn quẹt. Chị Hiên há»i tôi: "Hiếu ăn có no không?" Tôi gật đầu: "Em ăn được bốn bát. Ở Hà Ná»™i em chỉ ăn ba bát." Mẹ Lâm bảo: "Trai tráng ăn bốn bát thì hèn. Ông nhà tôi phải chín bát lèn chặt. Tôi cÅ©ng sáu bát má»›i đủ no." Chị Hiên bảo: "Con chịu u, con chỉ ba bát là hết mức." Bà Lâm bảo: "Ä‚n Ä‘i con ạ. Ãàn ông nó chẳng thương mình đâu. Rượu thì nó ngồi mâm trên. Ngá»§ thì nó đè lên mình." Bố Lâm gắt: "Bà lão hay nhỉ!" Bà Lâm lẩm bẩm: "Hay con mẹ mày! Tao tám mươi tuổi Ä‘i nói sai à?"
(Những Bài Há»c Nông Thôn).
*

     So sánh những trích Ä‘oạn trên đây cá»§a các nhà văn nổi tiếng, chúng ta nhận thấy há» Ä‘á»u đã sá»­ dụng hoán dụ má»™t cách tài tình. Má»—i ngưá»i chá»n má»™t chi tiết trong má»™t khung cảnh và xoáy sâu vào chi tiết đó để mở rá»™ng các khung cá»­a khác vá»›i bút pháp và phong cách khác nhau:

 - Nhất Linh trầm tÄ©nh, an nhiên, tế nhị, thư thái và cốt cách: Nhấm nháp từng mùi hương, hÆ¡i thở cá»§a cuá»™c Ä‘á»i trong sá»± trầm tÄ©nh khoáng đạt. Nhất Linh sống vá»›i thiên nhiên, tìm thấy hạnh phúc trong tá»± tại và tạo má»™t bình minh trong tâm hồn.

 - Nam Cao sá»­ dụng má»—i chi tiết trên khuôn mặt như má»™t trò chÆ¡i quái ác cá»§a định mệnh. Hoán dụ ở đây được lập lại như má»™t nhấn mạnh để Ä‘i đến cùng cá»±c cá»§a cái xấu và cái bất hạnh: làm như tả thế vẫn chưa đủ xấu, tác giả còn bồi thêm má»—i lần (đã thế..., đã thế..., và thị lại..., và thị lại... ) má»™t chi tiết má»›i, tiếp sức cho chi tiết cÅ©; như thể càng nhìn kỹ cái diện mạo ấy, càng thấy sá»± tán tận lương tâm cá»§a Thượng đế và định mệnh. Nam Cao sần sùi, trần trụi, vẽ cuá»™c Ä‘á»i trong trạng thái bán khai nguyên thá»§y: Diện mạo phản ảnh bản chất và định mệnh con ngưá»i.

 - Võ Phiến dùng bữa ăn như má»™t bàn cá» ngưá»i: Qua cách ăn uống, con ngưá»i bá»™c lá»™ phần tâm lý sâu xa cá»§a mình trên ba địa tầng: vô thức, tiá»m thức và ý thức. Vô thức là phần sâu nhất, có tính bản năng. Vô thức quyết định các hoạt động cá»§a cá nhân. Tiá»m thức trung gian giữa vô thức và ý thức. Tiá»m thức chịu trách nhiệm vá» con ngưá»i bình thưá»ng trong Ä‘á»i sống hàng ngày. Và ý thức là phần con ngưá»i "văn hóa" sống trong "đạo đức xã há»™i". Ãối diện vá»›i mâm cÆ¡m, con ngưá»i biểu lá»™ cả ba địa tầng tâm lý, Ä‘em hết tiá»m lá»±c ra để "tranh đấu cho sá»± sống còn" cá»§a mình và bá»™c lá»™ cả bản năng lẫn bá»™ mặt "đạo đức xã há»™i": tư cách, thá»§ Ä‘oạn, tham vá»ng lẫn cuồng vá»ng.
 

 - Nguyá»…n Huy Thiệp là má»™t trưá»ng hợp đặc biệt phức tạp. Trong văn phong ông, cấu trúc hình thức Ä‘an cài cấu trúc ná»™i dung.
     Vá» mặt hình thức, Nguyá»…n Huy Thiệp dùng hoán dụ để rút gá»n ngôn ngữ đến chá»— quánh đặc. Hầu như tất cả Ä‘á»u là những mệnh đỠđộc lập. Bá» liên từ (không còn: vì thế, cho nên, nếu, rằng, thì, là, mà...) theo lối cấu trúc kịch và thÆ¡, nhưng trích Ä‘oạn trên đây hầu như không có chất thÆ¡. Cách rút gá»n lá»i nói cá»§a Nguyá»…n Huy Thiệp chá»§ yếu để sản xuất má»™t lượng thông tin lá»›n nhất trong má»™t số chữ nhá» nhất. Trong 395 chữ, Nguyá»…n Huy Thiệp đã phác há»a má»™t bữa ăn gia đình và qua đó là hình ảnh xã há»™i Việt Nam hiện nay: Chiếu trên chiếu dưới, cá lá»›n nuốt cá bé. Giai cấp có quyá»n ngu muá»™i (tượng trưng bằng những ngưá»i đàn ông mà tiêu biểu là ông Hai Chép) đàn áp những ngưá»i có trí óc, sáng suốt minh mẫn nhưng yếu thế (tượng trưng bằng đàn bà, con nít mà tiêu biểu là thằng Tiến và bà Lâm). Nguyá»…n Huy Thiệp đã dùng hoán dụ trên ba đẳng độ:

1- để rút gá»n lá»i nói;
2- rồi dùng lá»i nói để mô tả bản năng và tri thức cá»§a con ngưá»i. Lá»i nói (đối thoại) ở đây giữ địa vị chá»§ yếu, như trong kịch, nó nắm toàn diện tác phong các nhân vật;
3- tác phong nhân vật trong bữa cơm nói lên tác phong đạo đức xã hội Việt Nam hiện đại.
     Nguyá»…n Huy Thiệp đã thấu triệt phương pháp hoán dụ. Ngoài ra, dùng má»™t bữa ăn gia đình để nói lên bá»™ mặt cá»§a xã há»™i Việt Nam cÅ©ng lại là má»™t biện pháp ẩn dụ; và ẩn dụ cÅ©ng là sở trưá»ng cá»§a Nguyá»…n Huy Thiệp. Sau cùng, Nguyá»…n Huy Thiệp dùng ngôn ngữ trần trụi và dung tục cá»§a ngưá»i dân quê để chống lại thứ ngôn ngữ giáo Ä‘iá»u, bài bản, dài dặc và trống rá»—ng thưá»ng thấy trong xã há»™i.
 
 

*

     Trung gian giữa văn và thÆ¡ là những tiểu thuyết viết bằng thÆ¡ (truyện Nôm). Trong Kiá»u, sá»± giao thoa giữa kỹ thuật viết văn và làm thÆ¡ được thể hiện trên toàn thể tác phẩm. Ở đây, hoán dụ đóng má»™t vai trò quan trá»ng.

     Tả ngưá»i, chỉ cần má»™t vài chi tiết, Nguyá»…n Du đã vẽ nên những chân dung toàn bích:

 Mã Giám Sinh:
 Quá niên trạc ngoại tứ tuần
 Mày râu nhẵn nhụi áo quần bảnh bao

 Từ Hải:
 Râu hùm, hàm én, mày ngài
 Vai năm tấc rá»™ng, thân mưá»i thước cao

 Tú Bà:
 Thoắt trông lá»n lợt màu da
 Ä‚n gì cao lá»›n đẫy đà làm sao.

 Tả cảnh, cÅ©ng chỉ vài chi tiết chấm phá, Nguyá»…n Du đã há»a xong má»™t bức ấn tượng:

 Cá» non xanh tận chân trá»i
 Cành lê trắng Ä‘iểm má»™t vài bông hoa
 ...
 Dưới dòng nước chảy trong veo
 Bên cầu tÆ¡ liá»…u bóng chiá»u thướt tha.

     Trên đây, Nguyá»…n Du đã dùng hoán dụ như má»™t kỹ thuật hiện thá»±c để tả ngưá»i, tả cảnh. Ngoài ra Nguyá»…n Du còn tận dụng hoán dụ như má»™t phương pháp cung cấp lượng thông tin tối Ä‘a, tương tá»± như các tiểu thuyết gia cận đại và hiện đại.
 

     Chúng ta thá»­ so sánh những câu thÆ¡ sau đây trong Lục Vân Tiên và Kiá»u:

 Khoan khoan ngồi đó chá»› ra
 Nàng là phận gái, ta là phận trai.
  (Lục Vân Tiên)
 và
 Xắn tay, mở khóa, động đào
 Rẽ mây, trông tá» lối vào thiên thai.
  (Kiá»u)
     Không đả động đến khía cạnh nghệ thuật, chỉ xét sá»± tương quan giữa lượng chữ vá»›i lượng thông tin:

     Trong 14 chữ cá»§a Nguyá»…n đình Chiểu, thật ra chỉ có hai chữ đắc dụng: khoan khoan. Vì khoan khoan tức là ngồi đó mà ngồi đó thì chá»› ra. Còn nàng là phận gái, ta là phận trai thì hoàn toàn vô dụng (vô dụng khác vá»›i vô nghÄ©a: trong thÆ¡ có rất nhiá»u chữ, nhiá»u câu lẩn thẩn, vô nghÄ©a).

     CÅ©ng vá»›i 14 chữ, Nguyá»…n Du diá»…n tả bốn động tác cá»§a Kiá»u: xắn tay, mở khóa, rẽ mây, trông tá» và tung ra ba bối cảnh hoặc tâm cảnh: động đào, lối vào, thiên thai.

     Như vậy cùng vá»›i má»™t lượng chữ, tùy theo tác giả mà chúng ta có thể có những lượng thông tin cao thấp hoàn toàn khác nhau. Chúng ta đã biết Nguyá»…n Du sá»­ dụng ẩn dụ má»™t cách toàn bích; ở đây lại thấy Nguyá»…n Du quán triệt hoán dụ tá»›i mức tài tình: do đó mà truyện Kiá»u rất ít những lá»i vô dụng.

*

     Biện pháp hoán dụ trong văn vừa có tác dụng rút ngắn ngôn ngữ, vừa có tác dụng mở rá»™ng chi tiết, thể hiện như con dao hai lưỡi. Sá»­ dụng đúng mức, nhà văn có thể làm thành sở đắc: dùng ít lá»i mà truyá»n được nhiá»u lượng thông tin, khiến cho văn bản súc tích. Ngược lại, khi Ä‘i sâu vào quá nhiá»u chi tiết, làm rối rắm độc giả thì thành sở Ä‘oản: nhà văn đã sa vào cái bẫy cá»§a hoán dụ.

*

     Trong địa hạt Ä‘iện ảnh, biện pháp hoán dụ được áp dụng tương tá»± như trong tiểu thuyết: Dùng cận ảnh (gros plan) trên má»™t chi tiết để biểu dương toàn diện.

     Trong phim L'Amant (Ngưá»i tình), Jean Jacques Annaud quay gros plan trên đôi giày cá»§a cô bé để mô tả ná»—i phong trần cá»§a Duras vị thành niên: chi tiết ấy giúp Annaud tiết kiệm được nhiá»u bối cảnh và phân cảnh. Trong Hiroshima mon amour, Duras dùng gros plan trên vai, trên chân cá»§a cặp tình nhân để mô tả cảnh làm tình. Phương pháp ấy giúp đạo diá»…n nói lên toàn diện má»™t cách kín đáo và tế nhị. Sang địa hạt trinh thám, Alfred Hitchcock hay dùng đồ phụ tùng cá»§a nhân vật để tạo cảm giác căng thẳng. Quay gros plan trên dấu giầy, khăn foulard, bật lá»­a bá» quên, thuốc lá cháy dở,... trước hoặc sau khi xẩy ra án mạng; kích thích khán giả liên tưởng tá»›i chá»§ nhân các vật dụng đó, có thể là nạn nhân hoặc thá»§ phạm. Những gros plan này gây cảm giác rùng rợn vì tác dụng bất ngá», khÆ¡i gợi trí tò mò, kích thích khả năng nhận xét, tìm tòi cá»§a khán giả.
     Ngoài ra, biện pháp hoán dụ còn được sá»­ dụng trong kỹ thuật lắp ghép (montage) các chi tiết trong Ä‘iện ảnh tương tá»± như trong tiểu thuyết. Nguyá»…n Phan Cảnh nhận xét:

 "Tiến độ (tempo) cá»§a các văn bản thÆ¡ từ lâu đã được nhận thức như là má»™t vấn đỠcốt tá»­.
 Ãó là, trong má»™t đơn vị thá»i gian, số cảnh càng nhiá»u thì lượng thông tin càng lá»›n, tiến độ càng nhanh, sức chú ý cá»§a ngưá»i nhận càng tăng.
 Ngược lại, nếu các cảnh dàn trải thì số cảnh trong má»™t đơn vị thá»i gian sẽ bị ít Ä‘i, lượng tin bé, tiến độ chậm, sức chú ý cá»§a ngưá»i nhận giảm sút."
 (Nguyá»…n Phan Cảnh, Ngôn Ngữ ThÆ¡, trang 115)
    Ãạo diá»…n Trần Anh Hùng, trong Cyclo (giải Sư Tá»­ Vàng, Venise 1995) đã tận dụng cận ảnh như má»™t biện pháp vừa ẩn dụ, vừa hoán dụ để "quay" cảm giác và "quay" ná»™i tâm nhân vật, đồng thá»i kích thích cảm giác ngưá»i xem. Vá»›i tiến bá»™ (tempo) rất nhanh, Trần Anh Hùng tạo không khí dồn ép, bức bách khán giả đến độ nghẹt thở; chưa kịp "tiêu hóa" ảnh này, đã bày ra cảnh khác. Ãạo diá»…n sáng tạo má»™t ngôn ngữ Ä‘iện ảnh má»›i, không dùng hình ảnhõ để kể chuyện mà dùng hình ảnh như má»™t "chất liệu" giống như nhà thÆ¡ dùng chữ để tạo dá»±ng má»™t tác phẩm nghệ thuật. Tiến độ cá»±c nhanh cưỡng ép ngưá»i xem phải tập trung tư tưởng tối Ä‘a để giải mã những mấu chốt, nghệ thuật và tâm linh, xã há»™i và con ngưá»i ẩn sau má»—i hình, má»—i ảnh.
     Biện pháp hoán dụ trong Ä‘iện ảnh cÅ©ng như trong văn chương, có tác dụng cô Ä‘á»ng tác phẩm, sắp xếp các chi tiết má»™t cách mạch lạc, đồng thá»i tác động vào óc phân tích, óc thá»±c nghiệm, óc hiếu kỳ cá»§a khán/độc giả, lôi cuốn há» phải theo dõi cuốn phim hoặc Ä‘á»c đến Ä‘oạn kết câu truyện.
 
 

*

     Sau cùng, chúng tôi xin trở lại thí dụ:

 Thuyá»n vá» có nhá»› bến chăng?
 Bến thì má»™t dạ khăng khăng nhá»› thuyá»n.
 Khi ví: anh như con thuyá»n, em như cái bến, tác giả hai câu ca dao trên đã có ẩn ý ràng buá»™c anh vá»›i em bằng liên hệ thuyá»n-bến: Do đó, ẩn dụ "thuyá»n-bến" cÅ©ng có má»™t quan hệ tương liên, vì thế hàm chứa tính chất hoán dụ.

     Trong thÆ¡ văn, chúng ta đã thấy Nguyá»…n Du sá»­ dụng và tận dụng cả ẩn dụ lẫn hoán dụ má»™t cách tài tình. Trong tiểu thuyết, khi Nguyá»…n Huy Thiệp dùng má»™t bữa cÆ¡m gia đình để nói lên bá»™ mặt cá»§a xã há»™i Việt Nam, khi Nhất Linh mượn cảnh rá»­a chân để biểu hiện nồng độ tình yêu giữa Siêu và Mùi, khi Võ Phiến dùng mâm cÆ¡m để đả động đến tư cách và bản năng cá»§a con ngưá»i, khi Nam Cao dùng diện mạo để để biểu dương định mệnh: Tất cả những hoán dụ và ẩn dụ ấy ít nhiá»u Ä‘á»u có tính cách tương liên. Ãiá»u đó chứng minh sá»± khẳng định cá»§a Jakobson: "Má»i ẩn dụ Ä‘á»u phảng phất tính hoán dụ và má»i hoán dụ Ä‘á»u có ít nhiá»u tính cách ẩn dụ" (Questions de poétique).

     Mặc dù bản chất cá»§a thÆ¡ là mÆ¡ hồ, phiếm định, bản chất cá»§a văn là xác Ä‘inh và dẫn giải, hệ luận trên đây giải thích những tương quan mật thiết giữa văn và thÆ¡: Tại sao trên căn bản dị biệt sâu xa, thÆ¡ văn lại giao thoa đến độ khó có thể tách rá»i nhau ra được.

Paris 12/1992 - 10/1995
© 1991-1995 Thụy Khuê


 Trở Vá»