Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

IV. Thơ, văn xuôi và văn vần

     Khái niệm vá» Thể (forme, khác vá»›i volume) đối vá»›i chúng ta thÆ°á»ng mÆ¡ hồ, tuy rất cần thiết để nhận diện cái Ãẹp. Thể, đây không chỉ là hình thức mà gần gụi vá»›i kết cấu, Thể bao gồm cả hình thức lẫn ná»™i dung: Tại sao cái bình này đẹp? Cái kia xấu? Tại sao miếng đá ong xù xì kia lại có gì quyến rÅ© ta trong khi viên thạch cao nhẵn nhụi, phẳng lì, không gợi cho ta má»™t cảm xúc nào? Tại sao câu thÆ¡ này hay? Câu thÆ¡ kia dở? Ta nhận diện sá»± vật đầu tiên bằng trá»±c giác qua Thể. Theo Valéry, "Nếu bạn là nhà thÆ¡, thì bao giá» bạn cÅ©ng hy sinh ý tưởng cho Thể, vì Thể là cứu cánh và chính là Ä‘á»™ng tác của sáng tạo."

     Thể tức khắc cho chúng ta biết có thể cảm hay không cảm: Bức tranh xấu hay đẹp, bài hát hay hay dở. Thể tiá»m ẩn trong hình thức hay trong ná»™i dung? Ở bên ngoài hay bên trong sá»± vật? Các nhà mỹ há»c và phê bình không dứt khoát trong định nghÄ©a hoặc nhận định chính xác vá» Thể, nhÆ°ng dÆ°á»ng nhÆ° cùng đồng ý vá»›i nhau ở má»™t Ä‘iểm:Thể hiện ra má»™t cách tổng quát, toàn bá»™. Hình ảnh gần gụi nhất của Thể là con ngÆ°á»i: Con ngÆ°á»i là má»™t toàn bá»™ duy nhất, Ä‘á»™c đáo, không thể tách rá»i. Thểtrong há»™i há»a là bức tranh hoàn tất. Thểtrong Ä‘iêu khắc là bức tượng thành hình. Thể trong ca nhạc là bài hát hát lên. Thể trong thÆ¡ là toàn bá»™"hình ảnh, âm và nghÄ©a " quyện vá»›i nhau, gây nên cảm xúc. Thể là nhân, cảm xúc là quả. Thể truyá»n cho ngÆ°á»i Ä‘á»c cảm xúc, rung Ä‘á»™ng. Và ở đâu có rung Ä‘á»™ng là có thÆ¡: Tình yêu là má»™t bài thÆ¡ không chữ, không vần.
     Chúng ta cảm thÆ¡ nhÆ° cảm má»™t mùi hÆ°Æ¡ng, má»™t bức tranh, má»™t bài hát, mà đôi khi không hiểu tại sao. Nhà phê bình căn cứ vào Thể và dá»±a theo má»™t số quan niệm vá» cái đẹp để nhận định, giúp chúng ta hiểu  sau khi cảm tác phẩm nghệ thuật. Vậy tìm hiểu thÆ¡ Ä‘i đôi vá»›i tìm hiểu cái đẹp.

*

     Ãịnh nghÄ©a xa xôi nhất vá» cái đẹp đến từ Socrate: "Cái đẹp là cái bổ ích" (le beau c'est l'utile). Gần đây hÆ¡n, Jakobson định nghÄ©a: "ThÆ¡ là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó". Xuân Thu Nhã Tập nhận diện tính chất của thÆ¡: "Nó hòa hợp ta trong cái Ãẹp và ấp ta trong Sá»± Thật."

     ThÆ¡, cÅ©ng nhÆ° mỹ quan hay cái đẹp, mang hai tính chất chung của nghệ thuật: "đồng đại "(synchronique) vì má»—i thá»i có má»™t số quy luật vá» cái đẹp, má»—i thá»i có má»™t lối suy nghÄ©, hành trang tÆ° tưởng ... và lịch đại (diachronique) vì quan niệm đẹp, quan niệm sống, hành trình tÆ° tưởng ... biến đổi và tiến triển theo thá»i gian.

     Cho nên, thÆ¡, văn hay bất cứ công trình nghệ thuật nào muốn Ä‘i vào vÄ©nh cá»­u, trÆ°á»›c hết phải đáp ứng tiêu chuẩn mỹ quan và hành trang tÆ° tưởng của má»™t thá»i và sau đó còn phải chịu Ä‘á»±ng sá»± thá»­ thách, dãi dầu qua nhiá»u thế hệ.
     Ngược lại, nhà phê bình muốn nhận định đúng mức má»™t tác phẩm cổ Ä‘iển, không thể chỉ căn cứ vào những mẫu má»±c vá» cái đẹp, vá» chiá»u hÆ°á»›ng tÆ° tưởng của "hôm nay" để đánh giá những công trình nghệ thuật dá»±a trên những tiêu chuẩn vá» cái đẹp, vá» lối suy nghÄ©, vá» thao tác văn chÆ°Æ¡ng của "hôm qua", mà còn phải trầm mình trong quá khứ, sống vá»›i ngÆ°á»i xÆ°a, cảm thông vá»›i nhãn quan và thấu triệt  môi trÆ°á»ng cổ Ä‘iển vá» cái đẹp.

*

     Trở lại địa hạt thÆ¡-văn, hai câu há»i được đặt ra: Tại sao văn chÆ°Æ¡ng truyá»n khẩu lại vận chuyển từ thế hệ này sang thế hệ khác qua thÆ¡ mà không qua văn, và vì sao thÆ¡ lại có tác Ä‘á»™ng trong trí nhá»› con ngÆ°á»i nhÆ° thế?
     Yếu tố đầu tiên tác Ä‘á»™ng vào trí nhá»› là Vần: Vần có tác dụng tạo nhạc Ä‘iệu cho câu nói, câu văn, do đó không chỉ là sở hữu và sở đắc của thÆ¡ hay ca dao. Vần là thành tố của nhịp Ä‘iệu: nhịp câu nói có khi cần vần "ăn vóc há»c hay" , có khi không "uống nÆ°á»›c, nhá»› nguồn".
     Từ chức năng đó, vần có tác dụng giúp trí nhá»›, chủ yếu trong tục ngữ, ca dao; đôi khi ngÆ°á»i ta còn dùng nhÆ° má»™t phÆ°Æ¡ng tiện giáo khoa: há»c chữ Hán (Tam tá»± kinh) hay lịch sá»­ (Ãại Nam quốc sá»­ diá»…n ca) bằng văn vần. Thậm chí còn há»c chữ Pháp, há»c toán bằng văn vần. Thá»i mà sách in còn khan hiếm, thì các truyện Nôm, mục đích để truyá»n khẩu, được sáng tác bằng văn vần, từ thể ÃÆ°á»ng luật nhÆ° Truyện VÆ°Æ¡ng TÆ°á»ng (thế ká»· XV-XVI) đến thể lục bát nhÆ° Tống Trân Cúc Hoa, Trê cóc (thế ká»· XVIII-XIX). Các truyện Hoa Tiên, Nhị Ãá»™ Mai, Phan Trần, Kiá»u, Bích Câu Kỳ Ngá»™, Lục Vân Tiên ... nằm trong truyá»n thống đó.

     NhÆ°ng ngÆ°á»i xÆ°a đã phân biệt thÆ¡ (thi) vá»›i văn vần (vận văn) và diá»…n ca. Chúng ta có nhiá»u thi tập từ thá»i Nguyá»…n Trãi nhÆ° Quốc Âm thi tập, Ức Trai di tập. Không thể nhầm lẫn vá»›i những tập diá»…n ca nhÆ° Ãại Nam quốc sá»­ diá»…n ca ... Sau này, thÆ¡ tuyên truyá»n, thÆ¡ quảng cáo thuốc cao Ä‘Æ¡n hoàn tán ... cÅ©ng dá»±a trên chức năng ứng dụng của vần để ghi vào trí nhá»›.
 

     Tuy nhiên, vần chỉ là Ä‘iá»u kiện cần mà chÆ°a đủ. Trần Lê Văn kể lại giai thoại Quang DÅ©ng "xuất thần" tặng chủ quán miến lÆ°Æ¡n hiếu khách, thích thÆ¡:

Ãói lòng, làm bát miến lÆ°Æ¡n
Răm, hành cÅ©ng gợi quê hÆ°Æ¡ng ít nhiá»u
Miến lươn là của dễ tiêu
Xem trong sách thuốc có Ä‘iá»u bổ âm
     Ãấy là thÆ¡ "vì miến" của Quang DÅ©ng, cao hÆ¡n nữa có thÆ¡ "vì nÆ°á»›c":
Chẳng thà chịu cảnh hiếm hoi
Còn hơn sinh phải cái nòi Việt gian
Chẳng thà chịu cảnh cô đơn
Còn hơn lấy đứa Việt gian vô loài
...
                                                 (T.H.)
     Cả hai bài vần bất tận, ý cÅ©ng "cao siêu", nhÆ°ng khó có hy vá»ng được "để Ä‘á»i". Mục đích vụ lợi "vì miến", "vì nÆ°á»›c" quá lá»™ liá»…u, trái vá»›i bản chất vô vụ lợi của nghệ thuật và thi ca.

    Vần chỉ có tác dụng trong trí nhá»› con ngÆ°á»i nếu vần quyện vá»›i lá»i hay, ý đẹp. Có bốn trÆ°á»ng hợp xẩy ra:

 I.Những câu vá»› vẩn, nhá»› làm gì? Thà nhá»› má»™t kinh nghiệm thÆ°á»ng thức "được mùa lúa, úa mùa cau; được mùa cau, Ä‘au mùa lúa" hay bài há»c chữ Hán, hoặc công thức toán chá»› sao lại nhá»› những câu đại khái nhÆ°:

Trèo lên cây bưởi hái hoa,
BÆ°á»›c xuống vÆ°á»n cà hái nụ tầm xuân.
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
Em đã có chồng anh tiếc lắm thay.
không những vá»› vẩn mà còn vô lý. Anh tiếc lắm thay thì ăn nhập gì đến hoa bưởi, hoa cà? Nhà thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n đã có lần há»i nhÆ° thế trong má»™t bài báo. Ä‚n nhập lắm chứ.
- Trước hết, có thể câu ca dao trên đã ngẫu hứng từ Kinh Thi:
 
Ãào yêu dịch:
 Ãào chi yêu yêu  Ãào tÆ¡ xinh tÆ°Æ¡i
ChÆ°á»›c chÆ°á»›c kỳ hoa  nhiá»u hoa
 Chi tá»­ vu quy Nàng Ä‘i lấy chồng
Nghi kỳ thất gia Chắc êm ấm gia đình
Còn tại sao ngÆ°á»i ta nhá»› những câu ca dao "vá»› vẩn" ấy?

- NgÆ°á»i dân tầm thÆ°á»ng nhá»› câu hát vì lá»i nói đẹp, diá»…n tả tâm trạng nhá»› nhung, tiếc nuối. Trèo lên, bÆ°á»›c xuống ... những cá»­ chỉ bâng quÆ¡ của kẻ lạc mất ngÆ°á»i yêu: không có em, vÅ© trụ trở thành trống trải, phi lý và má»i cá»­ chỉ của anh Ä‘á»u trở thành vô nghÄ©a; chút hÆ°Æ¡ng hoa bưởi âm thầm nhÆ° ná»—i nhá»›, khuya khoắt nhÆ° trăn trở ăn năn, màu hoa cà tím nhạt bâng khuâng Ä‘i tìm mùa xuân qua nụ tầm xuân ... Cả không gian thiết tha dồn lại ở vần xanh biếc, tiếc lắm thay nhÆ° lấp má»™t khoảng trống; câu trÆ°á»›c không vần, nhịp Ä‘iệu được thay thế bằng hình ảnh, luyến láy nụ tầm xuân ... nụ tầm xuân trả lại lá»i gá»i vô vá»ng vì không còn đối tượng. Vần tiếc làm trung tâm của Ä‘oạn ca dao: tất cả hình ảnh, âm thanh đồng quy vá» hồng tâm tiếc nuối, trái tim gá»i vá» má»i huyết cầu. Giữ vần lại mà thay nghÄ©a Ä‘i: Ví dụ em đã có chồng nhiá»u việc lắm thay thì toàn bá»™ bài ca dao sẽ trở nên vô nghÄ©a, vô duyên.

 II. Ngược lại, ngÆ°á»i ta cÅ©ng có thể nhá»› má»™t câu thÆ¡ mà không cần biết ý nghÄ©a. Ví dụ trong truyện Lục Vân Tiên:

Thôi thôi em hỡi Kim Liên
Ãẩy xe cho chị qua miá»n Hà Khê
    Câu này nhiá»u ngÆ°á»i nhá»› vì dÆ° vang của từ ngữ, chứ Kim Liên là ai, Hà Khê ở đâu, không cần biết, mà có biết cÅ©ng chẳng lợi ích gì.
 

 III. Trái lại, cÅ©ng có thể nhá»› má»™t câu thÆ¡ vì ý nghÄ©a:

Trai thá»i trung hiếu làm đầu
Gái thá»i tiết hạnh làm câu trau mình
là một câu xoàng, nhưng tóm lược được nội dung tâm lý của tác phẩm và tư tưởng Nguyễn đình Chiểu, chỉ cần nhớ một câu ấy thôi là đủ.
     Mấy câu mở đầu truyện Kiá»u cÅ©ng vậy, kiến trúc ngôn ngữ tầm thÆ°á»ng:
Trăm năm trong cõi ngÆ°á»i ta
Chữ tài, chữ mệnh khéo là ghét nhau
Trải qua một cuộc bể dâu
Những Ä‘iá»u trông thấy mà Ä‘au Ä‘á»›n lòng
     Phan Ngá»c, trong cuốn "Tìm hiểu phong cách Nguyá»…n Du trong truyện Kiá»u" (NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i 1985) đã chứng minh bốn câu thÆ¡ tầm thÆ°á»ng trên đây phản ảnh thuyết "tài mệnh tÆ°Æ¡ng đố" -chủ Ä‘á» truyện Kiá»u- là má»™t lý thuyết Ä‘á»™c đáo mà Nguyá»…n Du tìm ra, phát xuất ở chính sá»± chiêm nghiệm cuá»™c Ä‘á»i trong thá»i Lê mạt - Nguyá»…n sÆ¡, chứ không phải má»™t sáo ngữ tầm thÆ°á»ng nhÆ° ta vẫn tưởng.
NhÆ°ng giáo sÆ° Hoàng Xuân Hãn, trong má»™t buổi phá»ng vấn truyá»n thanh trên đài RFI (Pháp) vào tháng 11/1995 vá» công trình nghiên cứu để tái lập văn bản truyện Kiá»u (gần) nhÆ° Nguyá»…n Du đã viết, chứng minh rằng Kiá»u được sáng tác vào thá»i Tây SÆ¡n, và thá»±c ra, Nguyá»…n Du viết:
Trải qua một cuộc bể dâu
Những Ä‘iá»u trông thấy đã Ä‘au Ä‘á»›n lòng
chứ không phải mà Ä‘au Ä‘á»›n lòng. Chữ đã chỉ tâm trạng Ä‘á»›n Ä‘au của Nguyá»…n Du, khi thấy dòng há» Nguyá»…n Tiên Ãiá»n, nổi tiếng vá» văn há»c, phần lá»›n làm quan đầu triá»u, thá»i Lê Trịnh, đã bị dập vùi, chao đảo trong cảnh Tây SÆ¡n diệt Trịnh, đàn áp nhà Lê.

    Tóm lại thiên tài của Nguyá»…n Du là qua tâm sá»± của chính mình, qua những bất hạnh, nổi trôi của gia đình mình, mà vẽ nên bức há»a thá»i đại, và qua bức há»a thá»i đại,  biểu trÆ°ng chân lý muôn thuở "tài mệnh tÆ°Æ¡ng đố". Vì lý do ấy mà những câu Kiá»u trên đây trở thành bất tá»­.
 

 IV. Sau cùng, khi vần liên kết chặt chẽ vá»›i ý và lá»i: nghệ thuật âm thanh và hình ảnh cùng giao hưởng vá»›i ý nghÄ©a ở cao Ä‘á»™, sáng tác trở thành tuyệt tác; âm đã tan loãng, phai nhòa trong ý:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Má»™t chiếc thuyá»n câu bé tẻo teo
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo
Tầng mây lÆ¡ lá»­ng trá»i xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo
Tựa gối, buông cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
                                        (Thu Ãiếu)
     Chẳng phải tình cá» mà Nguyá»…n Khuyến gieo vần eo vào Thu Ä‘iếu. Những từ ghép mang vần eo, má»™t số lá»›n đã ấp ủ những "nét thu" ở trong. Nét thu đây có thể là ná»—i buồn tê tái "buồn gieo theo gió veo hồ" (Huy Cận) hay cái héo hắt trong thu nhÆ°: heo may, quắt queo... hay chỉ là phong cách, dáng dấp, tâm tÆ° lo âu, khắc khoải của ngÆ°á»i đàn bà:
Gà eo óc phòng loan uốn éo (Gia huấn ca)
Eo xèo mặt nước buổi đò đông(Tú Xương)
     Trong veo là trong vô cùng, có thể nhìn thông suốt tá»›i đáy. Teo là co rút lại. Nét thu trong Thu Ä‘iếukhông dừng ở mức Ä‘á»™ "ao thu lạnh lắm" mà còn được sá»± láy âm trong "lạnh lẽo", "tẻo teo" phù trợ vá»›i âm veo và vèo, khiến cái lạnh đã biến dạng, chuyển từ thể tÄ©nh qua thể Ä‘á»™ng: thấm qua, thông suốt đến tận đáy lòng (qua trong veo), co dãn, quắt queo trong dạ (qua âm teo); rồi theo ngá»n gió xuyên vút, táp vào hồn (qua âm vèo).
 

    Vần eo trong Thu Ãiếu, nhÆ° ta vừa thấy, ngoài chức năng thẩm mỹ còn có chức năng ngữ nghÄ©a, eo diá»…n tả ý niệm nhá» lại, đóng lại, khép lại: eo hẹp, eo biển, quắt queo, hắt heo:

Ãứng tréo trông theo cảnh hắt heo
ÃÆ°á»ng Ä‘i thiên thẹo, quán cheo leo
Lợp lá»u, mái cá» tranh xÆ¡ xác
XỠkẽ, kèo tre đốt khẳng kheo
Ba trạc cây xanh hình uốn éo
Một dòng nước biếc cỠleo teo.
                         (Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng)
     Ngược lại, âm eo trong Thu Ãiếucó tÆ°Æ¡ng quan đối lập ngữ nghÄ©a vá»›i âm oe trong Thu Ẩm dÆ°á»›i cùng ngòi bút Nguyá»…n Khuyến:
Năm gian nhà cỠthấp le te
Ngõ tối đêm sâu đóm lập lòe
Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt
Làn ao lóng lánh bóng trăng loe
Da trá»i ai nhuá»™m mà xanh ngắt?
Mắt lão không vầy2 cũng đỠhoe
Rượu tiếng rằng hay, hay chả mấy
Ãá»™ dăm ba chén đã say nhè
                                     (Thu Ẩm)
     Trong Thu Ä‘iếu, âm eo còn Ä‘i đôi vá»›i thái Ä‘á»™ khép, đóng lại, rầu rÄ© của anh chàng "tá»±a gối ôm cần"mà chẳng câu được gì cả.
     Âm oe, trong Thu Ẩm, ngược lại, diá»…n tả ý niệm mở ra, từ chá»— hẹp ra chá»— rá»™ng: toe (nở ra), toe toét, toé (toé khói), toẻ (đầu nhá»n toẻ ra), loe (quần ống loe), toè loe, loè (khuyếch đại các Ä‘iá»u tốt), loé ra, loè loẹt v.v....
Xanh om cổ thụ tròn xoe tán (Hồ Xuân Hương)
Văng vẳng tai nghe tiếng chích choè (Nguyễn Khuyến)
     Trong Thu ẩm, các âm oe: đóm lập loè, bóng trăng loe, Ä‘á» hoe gieo ấn tượng mở ra, bung ra, Ä‘i đôi vá»›i thái Ä‘á»™ loạng choạng, khật khùng, buông thả, mặc kệ Ä‘á»i, của anh chàng say bét:
Rượu tiếng rằng hay, hay chả mấy
Ãá»™ dăm ba chén đã say nhè
     Do đó, vần, ngoài chức năng thẩm mỹ, chức năng tiết Ä‘iệu, còn có chức năng ngữ nghÄ©a trong thÆ¡.

*

     Những nhận xét trên đây giúp ta khai triển sá»± khác biệt sâu xa giữa văn vần và thÆ¡: chỉ khi nào vần đáp ứng được ít nhất má»™t trong hai chức năng thẩm mỹ hoặc ngữ nghÄ©a, má»›i có thÆ¡. Khi cả ba chức năng tiết Ä‘iệu, thẩm mỹ và ngữ nghÄ©a Ä‘á»u há»™i tụ, chúng ta hạnh ngá»™ vá»›i những dòng tuyệt bút:

Long lanh đáy nÆ°á»›c in trá»i
Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng
                                                        (Kiá»u)

Bốn dây như khóc như than
Khiến ngÆ°á»i ngồi đó cÅ©ng tan nát lòng
                                                        (Kiá»u)

     Tóm lại, khi vần kết hợp vá»›i lá»i và ý, tạo bối cảnh cho âm thanh và hình ảnh giao thoa, thÆ¡ đạt tá»›i tuyệt đỉnh mà Valéry gá»i là tiếng nói phi thÆ°á»ng (parole extraordinaire): "Tiếng nói phi thÆ°á»ng ấy được nhận diện bởi tiết tấu và hòa âm liên kết má»™t cách mật thiết và huyá»n diệu vá»›i ngôn ngữ đến Ä‘á»™ âm và ý không thể tách rá»i nhau ra được và giao hưởng mãi trong trí nhá»›."(Variété)

*

     Tá»›i đây, xuất hiện vai trò của trí nhá»›, và cÅ©ng là lý do thứ nhì khiến thÆ¡ đứng vững vá»›i thá»i gian: Trí nhá»› là cÆ¡ quan đãi lá»c cái đẹp má»™t cách thuần khiết nhất của ngôn ngữ và hình ảnh.(3)

     Tính chất đãi lá»c này vừa hình thành vừa nẩy sinh ra yếu tố:
     ThÆ¡ là thể cô Ä‘á»ng nhất của văn chÆ°Æ¡ng.

     Thật vậy, má»™t thông Ä‘iệp truyá»n Ä‘i, muốn được ghi nhận tức khắc, phải quy tụ những Ä‘iá»u kiện: ngắn gá»n và súc tích. Ví dụ khi đánh Ä‘iện tín, bạn viết: "Mẹ mất, anh vá» ngay" chứ không viết: "Mẹ bị bệnh ung thÆ°, mất ngày hôm qua, mồng ba tháng 9 năm 1991 tại Sàigòn, Ä‘au Ä‘á»›n lắm. Anh có thể thu xếp công việc vá» ngay được không? Nếu tiện mua cho em và các con ...". Vì những lý do: viết dài dòng bÆ°u phí cao và hai thông Ä‘iệp chính "mẹ mất" và "anh vá» ngay" bị loãng Ä‘i, không còn sức lôi cuốn, bức bách ngÆ°á»i chồng lập tức trở vá».
     Tóm lại thông Ä‘iệp càng ngắn, gá»n, súc tích bao nhiêu, càng dá»… nhá»›, càng đánh mạnh vào tâm lý ngÆ°á»i nghe hoặc ngÆ°á»i Ä‘á»c chừng nấy.
     Tác dụng của thÆ¡ trong trí nhá»›, cÅ©ng có Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° tác dụng của má»™t lá»i tri hô "cứu tôi vá»›i!" hay thông Ä‘iệp "mẹ mất" v.v... trong ngôn ngữ thông dụng hàng ngày. Tuy nhiên ná»™i dung những lá»i tri hô hay bức Ä‘iện tín, vì không có tính cách nghệ thuật, nên chỉ ngá»± trị trong trí nhá»› má»™t thá»i gian rồi tắt.
     ThÆ¡ là cái gì xa xôi nhất đối vá»›i má»™t công thức toán há»c, nhÆ°ng ngÆ°á»i ta cÅ©ng nhá»› thÆ¡ nhÆ° nhá»› má»™t công thức toán, nghÄ©a là nhá»› toàn thể, không thêm, không bá»›t, không thay đổi ngôi vị bất cứ chá»— nào. à niệm vá» Thể trong thÆ¡ cÅ©ng nhÆ° trong toàn diện các hình thức cấu tạo nghệ thuật phát sinh ở sá»± cô Ä‘á»ng và toàn bích đó. Chức năng của thÆ¡ trong văn chÆ°Æ¡ng cÅ©ng giống nhÆ° chức năng của định Ä‘á», biểu thức trong toán há»c: ThÆ¡ là Thể cô Ä‘á»ng nhất của văn chÆ°Æ¡ng. Theo Jakobson: thi ca là má»™t phát ngôn nhắm vào thể cách phát biểu (un énoncé visant l'expression). Do đó, chúng ta có thể coi thÆ¡ nhÆ° má»™t sá»± kết tinh trong cách biểu đạt tÆ° tưởng bằng ngôn từ.

     Nói cách khác, văn là cách diá»…n đạt tÆ° tưởng bình thÆ°á»ng (đôi khi dài dòng), thÆ¡ là sá»± gạn lá»c, đúc kết, là phần cô Ä‘á»ng nhất trong cách diá»…n đạt tÆ° tưởng và truyá»n cảm bằng ngôn ngữ. Do đó, chúng ta có thể chá»n cho thÆ¡ má»™t hình ảnh rất "nên thÆ¡": thi ca cÅ©ng giống nhÆ° ngÆ°á»i đàn bà, ngÆ°á»i ta ao Æ°á»›c mang Ä‘i, trá»n vẹn, khuất lấp, nÆ¡i xa khÆ¡i nào đó:

  Tout est bon chez elle, y a rien à jeter
  Sur l'île déserte, il faut tout emporter
                                            (Brassens)
   (Của nàng ngon, không chá»— nào vứt bá»
   Trên đảo hoang, tất cả ta mang theo)
*

     Khi viết "nhà thÆ¡ coi chữ nhÆ° đồ vật chứ không coi nhÆ° những dấu hiệu" (le poète considère les mots comme des choses et non comme des signes), Sartre đã đối lập hai lãnh vá»±c thÆ¡ văn: chữ trong văn xuôi là những dấu hiệu để chỉ định, diá»…n tả. Chữ trong thÆ¡ là "đồ vật" (chose) tức là má»™t Thể hoàn tất. Chức năng ngữ há»c của văn xuôi là định danh và biểu đạt, và chức năng ngữ há»c của thÆ¡ là khÆ¡i gợi trí tưởng tượng.

     Vá» phong cách, nhà văn dùng ngôn ngữ để giải thích, kể lể .... Nhà thÆ¡ để ngôn ngữ tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i chúng ta, giống nhÆ° há»a sÄ© để bức tranh mặc sức "nói chuyện" vá»›i ngÆ°á»i xem, nhạc công buông âm giai tá»± do "Ä‘i vào" thính giả; cÅ©ng nhÆ° miếng đá ong xù xì trên kia quyến rÅ© ta, có thể vì nó gợi lại trong ta má»™t dÄ© vãng xa xôi nào đó, đẵm trong tiếng võng cót két của chị Thắm ru con bên giếng nÆ°á»›c nhà đồi2 dá»±ng trên "đất đá ong khô nhiá»u ngấn lệ"(4) ...

     Cho nên, cuối cùng thÆ¡ hiện ra dÆ°á»›i má»™t Thể hoàn bị, khác biệt vá»›i văn và rất gần vá»›i những ngành nghệ thuật tạo âm và tạo hình khác nhÆ° âm nhạc, há»™i há»a, Ä‘iêu khắc,  kịch nghệ v.v...

     Vá» mặt cấu trúc, văn lấy ý nghÄ©a làm biểu tượng, thÆ¡ gợi trí tưởng tượng bằng hình ảnh, và nói rằng thi nhân tạo linh hồn cho vạn vật còn có nghÄ©a là trên phÆ°Æ¡ng diện ngữ há»c và trong kỹ thuật thi ca, nhà thÆ¡ đã làm má»™t phép tu từ để tạo hình: đó là ẩn dụ (métaphore), và ẩn dụ là cấu trúc cÆ¡ bản trong ngôn ngữ thÆ¡.

Em tá»± ngàn xÆ°a chuyển bÆ°á»›c vá»
Thuyá»n trao sóng mắt dẫn trăng Ä‘i
Những dòng chữ lạ buồn không nói
Nét lửa bay dài giấc ngủ mê.
                                           (Ãinh Hùng)
Paris 8/1991
Chú thích

(1) Vầy: tiếng cổ ngữ là vầy vò, giụi, sá», mó.

(2) Nhà đồi: truyện ngắn của Quang Dũng.

(3) Vai trò của trí nhá»› có tính cách cá»±c Ä‘oan. Nếu trí nhá»› đãi lá»c cái đẹp để giữ lại cho Ä‘á»i, thì nó cÅ©ng có thể lÆ°u lại những cá»±c Ä‘iểm của cái xấu để "làm gÆ°Æ¡ng" cho hậu thế. NgÆ°á»i ta nhá»› đức Ä‘á»™ của Nghiêu Thuấn, nhÆ°ng cÅ©ng không quên sá»± tàn ác của Tần Thủy Hoàng. Trong thÆ¡, không có tốt xấu, chỉ có hay hoặc dở; ngÆ°á»i ta nhá»› những câu nhÆ°:

 Con cóc trong hang
 Con cóc nhẩy ra
 Con cóc nhẩy ra
 Con cóc ngồi đó
 Con cóc ngồi đó
 Con cóc nhẩy Ä‘i
không phải vì nó hay mà vì nó tiêu biểu cho cái dở tá»™t Ä‘á»™ trong thÆ¡, vá»›i ba yếu tố đồng quy: cạn ý, nghèo chữ, vắng hình ảnh, sản phẩm của ba ngÆ°á»i há»c trò dốt đồng "sáng tác" và cá»™ng tác.

(4) Thơ Quang Dũng.

© 1991-1995 Thụy Khuê



 Trở Vá»