Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ IV. Thơ, văn xuôi và văn vần |
Khái niệm
vỠThể (forme, khác với volume)
đối vá»›i chúng ta thÆ°á»ng mÆ¡ hồ, tuy rất cần thiết để
nháºn diện cái Ãẹp.
Thể,
đây không chỉ là hình thức mà gần gụi với kết cấu,
Thể
bao gồm cả hình thức lẫn nội dung: Tại sao cái bình nà y
đẹp? Cái kia xấu? Tại sao miếng đá ong xù xì kia lại có
gì quyến rũ ta trong khi viên thạch cao nhẵn nhụi, phẳng lì,
không gợi cho ta một cảm xúc nà o? Tại sao câu thơ nà y hay?
Câu thÆ¡ kia dở? Ta nháºn diện sá»± váºt đầu tiên bằng trá»±c
giác qua Thể. Theo Valéry,
"Nếu
bạn là nhà thơ, thì bao giỠbạn cũng hy sinh ý tưởng cho
Thể, vì Thể là cứu cánh và chÃnh là động tác của sáng
tạo."
Thể
tức khắc cho chúng ta biết có thể cảm
hay không cảm: Bức tranh xấu
hay đẹp, bà i hát hay hay dở. Thể
tiá»m ẩn trong hình thức hay trong ná»™i dung? Ở bên ngoà i hay
bên trong sá»± váºt? Các nhà mỹ há»c và phê bình không dứt
khoát trong định nghÄ©a hoặc nháºn định chÃnh xác vá» Thể,
nhÆ°ng dÆ°á»ng nhÆ° cùng đồng ý vá»›i nhau ở má»™t Ä‘iểm:Thể
hiện ra một cách tổng quát, toà n bộ. Hình ảnh gần gụi
nhất của Thể là con ngÆ°á»i: Con ngÆ°á»i là má»™t toà n bá»™
duy nhất, Ä‘á»™c đáo, không thể tách rá»i. Thểtrong
há»™i há»a là bức tranh hoà n tất. Thểtrong
điêu khắc là bức tượng thà nh hình.
Thể
trong ca nhạc là bà i hát hát lên. Thể
trong thÆ¡ là toà n bá»™"hình ảnh, âm vÃ
nghĩa " quyện với nhau, gây nên cảm xúc. Thể
là nhân, cảm xúc là quả. Thể truyá»n cho ngÆ°á»i Ä‘á»c cảm
xúc, rung động. Và ở đâu có rung động là có thơ: Tình
yêu là một bà i thơ không chữ, không vần.
* Ãịnh nghÄ©a xa xôi nhất vá» cái đẹp đến từ Socrate: "Cái đẹp là cái bổ Ãch" (le beau c'est l'utile). Gần đây hÆ¡n, Jakobson định nghÄ©a: "ThÆ¡ là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó". Xuân Thu Nhã Táºp nháºn diện tÃnh chất của thÆ¡: "Nó hòa hợp ta trong cái Ãẹp và ấp ta trong Sá»± Tháºt." ThÆ¡, cÅ©ng nhÆ° mỹ quan hay cái đẹp, mang hai tÃnh chất chung của nghệ thuáºt: "đồng đại "(synchronique) vì má»—i thá»i có má»™t số quy luáºt vá» cái đẹp, má»—i thá»i có má»™t lối suy nghÄ©, hà nh trang tÆ° tưởng ... và lịch đại (diachronique) vì quan niệm đẹp, quan niệm sống, hà nh trình tÆ° tưởng ... biến đổi và tiến triển theo thá»i gian. Cho nên,
thÆ¡, văn hay bất cứ công trình nghệ thuáºt nà o muốn Ä‘i và o
vÄ©nh cá»u, trÆ°á»›c hết phải đáp ứng tiêu chuẩn mỹ quan
và hà nh trang tÆ° tưởng của má»™t thá»i và sau đó còn phải
chịu Ä‘á»±ng sá»± thá» thách, dãi dầu qua nhiá»u thế hệ.
* Trở lại
địa hạt thÆ¡-văn, hai câu há»i được đặt ra: Tại sao văn
chÆ°Æ¡ng truyá»n khẩu lại váºn chuyển từ thế hệ nà y sang
thế hệ khác qua thơ mà không qua văn, và vì sao thơ lại có
tác Ä‘á»™ng trong trà nhá»› con ngÆ°á»i nhÆ° thế?
NhÆ°ng ngÆ°á»i
xÆ°a đã phân biệt thÆ¡ (thi) vá»›i văn vần (váºn văn) và diá»…n
ca. Chúng ta có nhiá»u thi táºp từ thá»i Nguyá»…n Trãi nhÆ° Quốc
Âm thi táºp, Ức Trai di táºp. Không thể nhầm lẫn vá»›i
những táºp diá»…n ca nhÆ° Ãại Nam quốc sá» diá»…n ca ...
Sau nà y, thÆ¡ tuyên truyá»n, thÆ¡ quảng cáo thuốc cao Ä‘Æ¡n hoà n
tán ... cũng dựa trên chức năng ứng dụng của vần để
ghi và o trà nhớ.
Tuy nhiên, vần chỉ là điá»u kiện cần mà chÆ°a đủ. Trần Lê Văn kể lại giai thoại Quang DÅ©ng "xuất thần" tặng chủ quán miến lÆ°Æ¡n hiếu khách, thÃch thÆ¡: Ãói lòng, là m bát miến lÆ°Æ¡nÃấy là thÆ¡ "vì miến" của Quang DÅ©ng, cao hÆ¡n nữa có thÆ¡ "vì nÆ°á»›c": Chẳng thà chịu cảnh hiếm hoiCả hai bà i vần bất táºn, ý cÅ©ng "cao siêu", nhÆ°ng khó có hy vá»ng được "để Ä‘á»i". Mục Ä‘Ãch vụ lợi "vì miến", "vì nÆ°á»›c" quá lá»™ liá»…u, trái vá»›i bản chất vô vụ lợi của nghệ thuáºt và thi ca. Vần chỉ có tác dụng trong trà nhá»› con ngÆ°á»i nếu vần quyện vá»›i lá»i hay, ý đẹp. Có bốn trÆ°á»ng hợp xẩy ra: I.Những câu vá»› vẩn, nhá»› là m gì? Thà nhá»› má»™t kinh nghiệm thÆ°á»ng thức "được mùa lúa, úa mùa cau; được mùa cau, Ä‘au mùa lúa" hay bà i há»c chữ Hán, hoặc công thức toán chá»› sao lại nhá»› những câu đại khái nhÆ°: Trèo lên cây bưởi hái hoa,không những vá»› vẩn mà còn vô lý. Anh tiếc lắm thay thì ăn nháºp gì đến hoa bưởi, hoa cà ? Nhà thÆ¡ Thanh Tâm Tuyá»n đã có lần há»i nhÆ° thế trong má»™t bà i báo. Ä‚n nháºp lắm chứ. - TrÆ°á»›c hết, có thể câu ca dao trên đã ngẫu hứng từ Kinh Thi: Còn tại sao ngÆ°á»i ta nhá»› những câu ca dao "vá»› vẩn" ấy? - NgÆ°á»i dân tầm thÆ°á»ng nhá»› câu hát vì lá»i nói đẹp, diá»…n tả tâm trạng nhá»› nhung, tiếc nuối. Trèo lên, bÆ°á»›c xuống ... những cá» chỉ bâng quÆ¡ của kẻ lạc mất ngÆ°á»i yêu: không có em, vÅ© trụ trở thà nh trống trải, phi lý và má»i cá» chỉ của anh Ä‘á»u trở thà nh vô nghÄ©a; chút hÆ°Æ¡ng hoa bưởi âm thầm nhÆ° ná»—i nhá»›, khuya khoắt nhÆ° trăn trở ăn năn, mà u hoa cà tÃm nhạt bâng khuâng Ä‘i tìm mùa xuân qua nụ tầm xuân ... Cả không gian thiết tha dồn lại ở vần xanh biếc, tiếc lắm thay nhÆ° lấp má»™t khoảng trống; câu trÆ°á»›c không vần, nhịp Ä‘iệu được thay thế bằng hình ảnh, luyến láy nụ tầm xuân ... nụ tầm xuân trả lại lá»i gá»i vô vá»ng vì không còn đối tượng. Vần tiếc là m trung tâm của Ä‘oạn ca dao: tất cả hình ảnh, âm thanh đồng quy vá» hồng tâm tiếc nuối, trái tim gá»i vá» má»i huyết cầu. Giữ vần lại mà thay nghÄ©a Ä‘i: Và dụ em đã có chồng nhiá»u việc lắm thay thì toà n bá»™ bà i ca dao sẽ trở nên vô nghÄ©a, vô duyên. II. Ngược lại, ngÆ°á»i ta cÅ©ng có thể nhá»› má»™t câu thÆ¡ mà không cần biết ý nghÄ©a. Và dụ trong truyện Lục Vân Tiên: Thôi thôi em hỡi Kim LiênCâu nà y nhiá»u ngÆ°á»i nhá»› vì dÆ° vang của từ ngữ, chứ Kim Liên là ai, Hà Khê ở đâu, không cần biết, mà có biết cÅ©ng chẳng lợi Ãch gì. III. Trái lại, cÅ©ng có thể nhá»› má»™t câu thÆ¡ vì ý nghÄ©a: Trai thá»i trung hiếu là m đầulà má»™t câu xoà ng, nhÆ°ng tóm lược được ná»™i dung tâm lý của tác phẩm và tÆ° tưởng Nguyá»…n đình Chiểu, chỉ cần nhá»› má»™t câu ấy thôi là đủ. Mấy câu mở đầu truyện Kiá»u cÅ©ng váºy, kiến trúc ngôn ngữ tầm thÆ°á»ng: Trăm năm trong cõi ngÆ°á»i taPhan Ngá»c, trong cuốn "Tìm hiểu phong cách Nguyá»…n Du trong truyện Kiá»u" (NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i 1985) đã chứng minh bốn câu thÆ¡ tầm thÆ°á»ng trên đây phản ảnh thuyết "tà i mệnh tÆ°Æ¡ng đố" -chủ Ä‘á» truyện Kiá»u- là má»™t lý thuyết Ä‘á»™c đáo mà Nguyá»…n Du tìm ra, phát xuất ở chÃnh sá»± chiêm nghiệm cuá»™c Ä‘á»i trong thá»i Lê mạt - Nguyá»…n sÆ¡, chứ không phải má»™t sáo ngữ tầm thÆ°á»ng nhÆ° ta vẫn tưởng. NhÆ°ng giáo sÆ° Hoà ng Xuân Hãn, trong má»™t buổi phá»ng vấn truyá»n thanh trên Ä‘Ã i RFI (Pháp) và o tháng 11/1995 vá» công trình nghiên cứu để tái láºp văn bản truyện Kiá»u (gần) nhÆ° Nguyá»…n Du đã viết, chứng minh rằng Kiá»u được sáng tác và o thá»i Tây SÆ¡n, và thá»±c ra, Nguyá»…n Du viết: Trải qua má»™t cuá»™c bể dâuchứ không phải mà đau Ä‘á»›n lòng. Chữ đã chỉ tâm trạng Ä‘á»›n Ä‘au của Nguyá»…n Du, khi thấy dòng há» Nguyá»…n Tiên Ãiá»n, nổi tiếng vá» văn há»c, phần lá»›n là m quan đầu triá»u, thá»i Lê Trịnh, đã bị dáºp vùi, chao đảo trong cảnh Tây SÆ¡n diệt Trịnh, Ä‘Ã n áp nhà Lê.
Tóm lại thiên tà i của Nguyá»…n Du là qua tâm sá»± của chÃnh
mình, qua những bất hạnh, nổi trôi của gia đình mình, mÃ
vẽ nên bức há»a thá»i đại, và qua bức há»a thá»i đại,
biểu trưng chân lý muôn thuở "tà i mệnh tương đố". Vì lý
do ấy mà những câu Kiá»u trên đây trở thà nh bất tá».
IV. Sau cùng, khi vần liên kết chặt chẽ vá»›i ý và lá»i: nghệ thuáºt âm thanh và hình ảnh cùng giao hưởng vá»›i ý nghÄ©a ở cao Ä‘á»™, sáng tác trở thà nh tuyệt tác; âm đã tan loãng, phai nhòa trong ý: Ao thu lạnh lẽo nÆ°á»›c trong veoChẳng phải tình cá» mà Nguyá»…n Khuyến gieo vần eo và o Thu Ä‘iếu. Những từ ghép mang vần eo, má»™t số lá»›n đã ấp ủ những "nét thu" ở trong. Nét thu đây có thể là ná»—i buồn tê tái "buồn gieo theo gió veo hồ" (Huy Cáºn) hay cái héo hắt trong thu nhÆ°: heo may, quắt queo... hay chỉ là phong cách, dáng dấp, tâm tÆ° lo âu, khắc khoải của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà : Gà eo óc phòng loan uốn éo (Gia huấn ca)Trong veo là trong vô cùng, có thể nhìn thông suốt tá»›i đáy. Teo là co rút lại. Nét thu trong Thu Ä‘iếukhông dừng ở mức Ä‘á»™ "ao thu lạnh lắm" mà còn được sá»± láy âm trong "lạnh lẽo", "tẻo teo" phù trợ vá»›i âm veo và vèo, khiến cái lạnh đã biến dạng, chuyển từ thể tÄ©nh qua thể Ä‘á»™ng: thấm qua, thông suốt đến táºn đáy lòng (qua trong veo), co dãn, quắt queo trong dạ (qua âm teo); rồi theo ngá»n gió xuyên vút, táp và o hồn (qua âm vèo). Vần eo trong Thu Ãiếu, nhÆ° ta vừa thấy, ngoà i chức năng thẩm mỹ còn có chức năng ngữ nghÄ©a, eo diá»…n tả ý niệm nhá» lại, đóng lại, khép lại: eo hẹp, eo biển, quắt queo, hắt heo: Ãứng tréo trông theo cảnh hắt heoNgược lại, âm eo trong Thu Ãiếucó tÆ°Æ¡ng quan đối láºp ngữ nghÄ©a vá»›i âm oe trong Thu Ẩm dÆ°á»›i cùng ngòi bút Nguyá»…n Khuyến: Năm gian nhà cá» thấp le teTrong Thu Ä‘iếu, âm eo còn Ä‘i đôi vá»›i thái Ä‘á»™ khép, đóng lại, rầu rÄ© của anh chà ng "tá»±a gối ôm cần"mà chẳng câu được gì cả. Âm oe, trong Thu Ẩm, ngược lại, diá»…n tả ý niệm mở ra, từ chá»— hẹp ra chá»— rá»™ng: toe (nở ra), toe toét, toé (toé khói), toẻ (đầu nhá»n toẻ ra), loe (quần ống loe), toè loe, loè (khuyếch đại các Ä‘iá»u tốt), loé ra, loè loẹt v.v.... Xanh om cổ thụ tròn xoe tán (Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng)Trong Thu ẩm, các âm oe: đóm láºp loè, bóng trăng loe, Ä‘á» hoe gieo ấn tượng mở ra, bung ra, Ä‘i đôi vá»›i thái Ä‘á»™ loạng choạng, kháºt khùng, buông thả, mặc kệ Ä‘á»i, của anh chà ng say bét: Rượu tiếng rằng hay, hay chả mấyDo đó, vần, ngoà i chức năng thẩm mỹ, chức năng tiết Ä‘iệu, còn có chức năng ngữ nghÄ©a trong thÆ¡. * Những nháºn xét trên đây giúp ta khai triển sá»± khác biệt sâu xa giữa văn vần và thÆ¡: chỉ khi nà o vần đáp ứng được Ãt nhất má»™t trong hai chức năng thẩm mỹ hoặc ngữ nghÄ©a, má»›i có thÆ¡. Khi cả ba chức năng tiết Ä‘iệu, thẩm mỹ và ngữ nghÄ©a Ä‘á»u há»™i tụ, chúng ta hạnh ngá»™ vá»›i những dòng tuyệt bút: Long lanh đáy nÆ°á»›c in trá»iTóm lại, khi vần kết hợp vá»›i lá»i và ý, tạo bối cảnh cho âm thanh và hình ảnh giao thoa, thÆ¡ đạt tá»›i tuyệt đỉnh mà Valéry gá»i là tiếng nói phi thÆ°á»ng (parole extraordinaire): "Tiếng nói phi thÆ°á»ng ấy được nháºn diện bởi tiết tấu và hòa âm liên kết má»™t cách máºt thiết và huyá»n diệu vá»›i ngôn ngữ đến Ä‘á»™ âm và ý không thể tách rá»i nhau ra được và giao hưởng mãi trong trà nhá»›."(Variété) * Tá»›i đây, xuất hiện vai trò của trà nhá»›, và cÅ©ng là lý do thứ nhì khiến thÆ¡ đứng vững vá»›i thá»i gian: Trà nhá»› là cÆ¡ quan đãi lá»c cái đẹp má»™t cách thuần khiết nhất của ngôn ngữ và hình ảnh.(3) TÃnh chất
đãi lá»c nà y vừa hình thà nh vừa nẩy sinh ra yếu tố:
Tháºt váºy,
má»™t thông Ä‘iệp truyá»n Ä‘i, muốn được ghi nháºn tức khắc,
phải quy tụ những Ä‘iá»u kiện: ngắn gá»n và súc tÃch. VÃ
dụ khi đánh Ä‘iện tÃn, bạn viết: "Mẹ
mất, anh vỠngay" chứ không viết: "Mẹ
bị bệnh ung thư, mất ngà y hôm qua, mồng ba tháng 9 năm 1991
tại Sà igòn, đau đớn lắm. Anh có thể thu xếp công việc
vỠngay được không? Nếu tiện mua cho em và các con ...".
Vì những lý do: viết dà i dòng bưu phà cao và hai thông điệp
chÃnh "mẹ mất" và "anh vá» ngay" bị loãng Ä‘i, không còn sức
lôi cuốn, bức bách ngÆ°á»i chồng láºp tức trở vá».
Nói cách khác, văn là cách diá»…n đạt tÆ° tưởng bình thÆ°á»ng (đôi khi dà i dòng), thÆ¡ là sá»± gạn lá»c, đúc kết, là phần cô Ä‘á»ng nhất trong cách diá»…n đạt tÆ° tưởng và truyá»n cảm bằng ngôn ngữ. Do đó, chúng ta có thể chá»n cho thÆ¡ má»™t hình ảnh rất "nên thÆ¡": thi ca cÅ©ng giống nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà , ngÆ°á»i ta ao Æ°á»›c mang Ä‘i, trá»n vẹn, khuất lấp, nÆ¡i xa khÆ¡i nà o đó: Tout est bon chez elle, y a rien à jeter Khi viết "nhà thÆ¡ coi chữ nhÆ° đồ váºt chứ không coi nhÆ° những dấu hiệu" (le poète considère les mots comme des choses et non comme des signes), Sartre đã đối láºp hai lãnh vá»±c thÆ¡ văn: chữ trong văn xuôi là những dấu hiệu để chỉ định, diá»…n tả. Chữ trong thÆ¡ là "đồ váºt" (chose) tức là má»™t Thể hoà n tất. Chức năng ngữ há»c của văn xuôi là định danh và biểu đạt, và chức năng ngữ há»c của thÆ¡ là khÆ¡i gợi trà tưởng tượng. Vá» phong cách, nhà văn dùng ngôn ngữ để giải thÃch, kể lể .... Nhà thÆ¡ để ngôn ngữ tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i chúng ta, giống nhÆ° há»a sÄ© để bức tranh mặc sức "nói chuyện" vá»›i ngÆ°á»i xem, nhạc công buông âm giai tá»± do "Ä‘i và o" thÃnh giả; cÅ©ng nhÆ° miếng đá ong xù xì trên kia quyến rÅ© ta, có thể vì nó gợi lại trong ta má»™t dÄ© vãng xa xôi nà o đó, đẵm trong tiếng võng cót két của chị Thắm ru con bên giếng nÆ°á»›c nhà đồi2 dá»±ng trên "đất đá ong khô nhiá»u ngấn lệ"(4) ... Cho nên, cuối cùng thÆ¡ hiện ra dÆ°á»›i má»™t Thể hoà n bị, khác biệt vá»›i văn và rất gần vá»›i những ngà nh nghệ thuáºt tạo âm và tạo hình khác nhÆ° âm nhạc, há»™i há»a, Ä‘iêu khắc, kịch nghệ v.v... Vá» mặt cấu trúc, văn lấy ý nghÄ©a là m biểu tượng, thÆ¡ gợi trà tưởng tượng bằng hình ảnh, và nói rằng thi nhân tạo linh hồn cho vạn váºt còn có nghÄ©a là trên phÆ°Æ¡ng diện ngữ há»c và trong kỹ thuáºt thi ca, nhà thÆ¡ đã là m má»™t phép tu từ để tạo hình: đó là ẩn dụ (métaphore), và ẩn dụ là cấu trúc cÆ¡ bản trong ngôn ngữ thÆ¡. Em tá»± ngà n xÆ°a chuyển bÆ°á»›c vá»
|
(1) Vầy: tiếng cổ ngữ là vầy vò, giụi, sá», mó. (2) Nhà đồi: truyện ngắn của Quang DÅ©ng. (3) Vai trò của trà nhá»› có tÃnh cách cá»±c Ä‘oan. Nếu trà nhá»› đãi lá»c cái đẹp để giữ lại cho Ä‘á»i, thì nó cÅ©ng có thể lÆ°u lại những cá»±c Ä‘iểm của cái xấu để "là m gÆ°Æ¡ng" cho háºu thế. NgÆ°á»i ta nhá»› đức Ä‘á»™ của Nghiêu Thuấn, nhÆ°ng cÅ©ng không quên sá»± tà n ác của Tần Thủy Hoà ng. Trong thÆ¡, không có tốt xấu, chỉ có hay hoặc dở; ngÆ°á»i ta nhá»› những câu nhÆ°: Con cóc trong hangkhông phải vì nó hay mà vì nó tiêu biểu cho cái dở tá»™t Ä‘á»™ trong thÆ¡, vá»›i ba yếu tố đồng quy: cạn ý, nghèo chữ, vắng hình ảnh, sản phẩm của ba ngÆ°á»i há»c trò dốt đồng "sáng tác" và cá»™ng tác. (4) ThÆ¡ Quang DÅ©ng. © 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»